Forum Lingwistyczne

Rewizja w badaniach historycznojęzykowych – inspiracje i możliwości

2025-01-03T14:26:29+00:00

W artykule omówione zostały dokonywane współcześnie przez historyków języka polskiego rewizje poglądów i tekstów, motywacje ich podjęcia, dalsze możliwości w tym zakresie, a także najczęstsze ograniczenia. Przegląd literatury przedmiotu ujawnia, że choć powszechnie dostrzegalna jest konieczność rewizji, badania wprost ukierunkowane na nią są stosunkowo rzadkie. Tymczasem rewizję należy traktować nie tylko jako pretekst do zmiany utrwalonych przekonań, ale także szansę ponownego spojrzenia na ten sam obiekt badań w celu wydobycia z niego nowych, niedostrzegalnych wcześniej, danych. Tak szeroko ujęta rewizja przynosi wymierne korzyści nie tylko samym historykom języka, ale i przedstawicielom dyscyplin pokrewnych, gdyż jej efektem może być m.in. zmiana datacji zabytków piśmiennictwa, zmiana chronologizacji słownictwa, zmiana lekcji tekstu, nowa geneza tekstu, nowa relacja pomiędzy redakcjami tekstu, wreszcie – poszerzenie stanu wiedzy. To przemawia za tym, by w rewizji widzieć czasem konieczność, czasem przywilej i szansę, nigdy zaś zagrożenie dla zastanych metod i teorii naukowych.

Fleksja imienna i werbalna XVI w. – stan badań i perspektywy badawcze. Rekonesans

2025-01-03T14:26:29+00:00

Artykuł zawiera przegląd literatury przedmiotu w zakresie XVI-wiecznej fleksji imiennej i werbalnej ostatnich dekad. Poruszamy w nim również zagadnienie cezur faz rozwojowych języka, w tym ważnego w dziejach polszczyzny wieku XVI. Zwracamy przy tym uwagę na wernakularyzację i upiśmiennienie języka polskiego. Przyjmujemy perspektywę badawczą zakładającą wydzielanie w opisach syntetyzujących krótszego niż kilka wieków okresu, warunkowanego zmianą. Postulujemy zatem potrzebę opracowania syntezy polszczyzny XVI wieku z wykorzystaniem jako materiału źródłowego Słownika polszczyzny XVI wieku oraz metody przekrojów synchronicznych. Ma to swoje uzasadnienie w aktualnym stanie badań, który pokazujemy na ograniczonym materiale XVI-wiecznej polskiej fleksji oraz w powstałych do tej pory syntezach (np. XVII czy XIX w.) obejmujących periody krótsze niż doba historyczna. Próbę oglądu literatury w zakresie fleksji w różnych okresach rozwoju polszczyzny podjęła w 2003 r. Władysława Książek-Bryłowa, tu zaś wskazano najnowszą literaturę dotyczącą interesującej nas epoki historycznojęzykowej.

Ewolucja form wypowiedzi dokumentujących obrady parlamentu w Polsce

2025-01-03T14:26:29+00:00

Przedmiotem artykułu są sposoby dokumentacji obrad parlamentu w Polsce od momentu jego powstania do czasów współczesnych. Celem opracowania jest wyróżnienie poszczególnych etapów funkcjonowania gatunków dokumentujących obrady sejmowe i wskazanie czynników (politycznych i kulturowych) wpływających na przemiany zachodzące we wzorcach gatunkowych i tym samym umożliwiających wyróżnienie tych etapów. Tekst mieści się w genologii lingwistycznej w ujęciu diachronicznym. W pierwszym etapie funkcjonowania parlamentu w Polsce sporządzano prywatne, rękopiśmienne diariusze obrad, dopiero z czasem zadanie to powierzono pracownikom kancelarii królewskiej, a począwszy od II połowy XVIII w. diariusze były drukowane. Kolejną formę dokumentowania obrad stanowią sprawozdania stenograficzne i protokoły sejmowe, które zaczęto redagować w II połowie XIX w. Obecnie oprócz tych dwóch form wydawana jest też „Kronika Sejmowa” i „Kronika Senatu”. Dodatkowo obrady są utrwalane w postaci plików audio i audiowizualnych.

Leksykalno-stylistyczne wykładniki opisu w prozie reporterskiej XIX w. (na wybranych przykładach)

2025-01-03T14:26:29+00:00

Celem analiz jest określenie zasadniczych sposobów konstruowania opisu w prozie reporterskiej XIX w. w perspektywie genologicznej z jednoczesnym uwzględnieniem zmian, jakim wówczas podlegał reportaż podróżniczy w XIX w. Podstawę materiałową podejmowanych analiz stanowią teksty, które wyznaczają cezury w kształtowaniu się dziewiętnastowiecznego reportażu podróżniczego: Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy, (1840) Józefa Ignacego Kraszewskiego, Listy z podróży do Ameryki (1876‒1878) i Listy z Afryki (1891‒1892) Henryka Sienkiewicza oraz Listy z Brazylii (1890) Adolfa Dygasińskiego. Przeprowadzone analizy pokazały, że w XIX w. wyraźnie ścierają się dwie tendencje: tendencja artystyczna i faktograficzna. Warstwa stylistyczna opisów warunkowana była potrzebami i każdorazowo określanym celem wypowiedzi, jednak ich ostateczny kształt zależał z jednej strony – od indywidualnych decyzji w zakresie konstrukcji i doboru środków językowych, z drugiej zaś – od artystycznych możliwości pisarzy, ich talentu i wrażliwości.

Jak współcześnie badać frazeologię w tekstach dawnych? Możliwości wykorzystania narzędzi cyfrowych w pracy historyka języka

2025-01-03T14:26:29+00:00

Celem prezentowanych badań jest przekroczenie ograniczeń związanych z systemową analizą frazeologii w tekstach dawnych dzięki wykorzystaniu wybranych narzędzi cyfrowych: Korpusu dawnych polskich tekstów dramatycznych (1772–1939) oraz analizatora emocji tekstu Wydźwięk. Prezentowana analiza stanowi próbę odpowiedzi na postawione w tytule artykułu pytanie. Zgromadzony materiał jest badany na dwóch poziomach: pragmalingwistycznym (w kontekście funkcji językowych wyróżnionych przez Michaela Hallidaya i wydźwięku emocjonalnego wypowiedzi) oraz socjolingwistycznym (z wykorzystaniem wybranych czynników socjologicznych zawartych w korpusie, które mogą korelować z wyborem frazeologii w określonym kontekście). Wyniki przedstawiono w osobnej sekcji, zestawiając je z aktualnym stanem badań (analizą systemową) oraz poczuciem językowym badacza. Perspektywy wykorzystania narzędzi cyfrowych w badaniach nad frazeologią w tekstach dawnych sformułowano w zakończeniu.

Podział tematyczny słownictwa utrwalonego w podstawach motywacyjnych XVII-wiecznych nazwisk odapelatywnych (na przykładzie Daleszyc na Kielecczyźnie)

2025-01-03T14:26:29+00:00

Przedmiot badań stanowią XVII-wieczne nazwiska utworzone od wyrazów pospolitych, odnotowane w księgach metrykalnych (aktach urodzeń) z parafii Daleszyce. Nie były one dotychczas przedmiotem oglądu onomastycznego. Celem badań jest wskazanie sfer, pól i podpól semantycznych, do których należą apelatywy stanowiące podstawę motywacyjną badanych nazwisk, oraz analiza frekwencyjna zgromadzonych jednostek antroponimicznych, co pozwala na charakterystykę językowego obrazu świata wyłaniającego się z badanego systemu antroponimicznego. W artykule stosuję metodę opisu jednostek językowych charakterystyczną dla badania pól semantycznych. Korzystam z klasyfikacji tematycznej słownictwa stosowanej w WSJP. Wyniki badań wskazują, że apelatywy tworzące badane nazwiska reprezentują niemal wszystkie aspekty życia człowieka, z dominującą rolą nazw zwierząt, roślin oraz wykonywanych przez człowieka zawodów. Analiza antroponimów pozwala także na odtworzenie schematów myślowych i wartości kulturowych XVII-wiecznych mieszkańców parafii Daleszyce, ukazując ich sposób postrzegania świata oraz indywidualne i emocjonalne podejście do nominowanych osób.

Relacje pomiędzy wspólnotami komunikatywnymi nierównorzędnymi (XVI–XVIII w.) na materiale dokumentów cechowych

2025-01-03T14:26:29+00:00

Prezentowany artykuł jest poświęcony mechanizmom wpływania wspólnot nadrzędnych na zachowania językowe we wspólnotach podrzędnych. Dotyczy zachowań o charakterze oficjalnym, urzędowym, w tym także prawnym i prawniczym. Teksty utrwalające te proste i złożone akty mowy były tworzone w małej wspólnocie komunikatywnej miejskiej na przestrzeni ok. dwóch stuleci. Mowa tu o kreowaniu, przenoszeniu, utrwalaniu i modyfikowaniu wzorów zachowań językowych wytwarzanych na potrzeby społeczności rzemieślniczej, na przykładzie zachowanych dokumentów urzędowych cechu piwowarów krakowskich z okresu od XVI do XVIII w. Analiza została przeprowadzona na podstawie teorii wspólnot i potrzeb komunikatywnych. Obserwacji poddano wybraną leksykę i frazeologię oraz wyznaczniki gatunkowe zachowanych tekstów, uwarunkowane kontekstem społeczno-historycznym. Wnioski analizy ukazują bezpośrednią zależność między hierarchicznością struktury społecznej a tekstem, gatunkiem i językiem zachowanych dokumentów.

Bohemizmy czy latynizmy? Jak potwierdzać lub wykluczać pośrednictwo przy zapożyczeniach

2025-01-03T14:26:29+00:00

Artykuł jest poświęcony wywodzącym się z łaciny zapożyczeniom staropolskim, wchodzącym w skład staropolskiej terminologii chrześcijańskiej. W dotychczasowej literaturze przyjmowano powszechnie, że zdecydowana większość tych pożyczek trafiła do staropolszczyzny przez medium czeskie. W ostatnich latach w badaniach historycznych nasiliła się tendencja do kwestionowania czeskiego pochodzenia chrześcijaństwa na ziemiach polskich. W artykule przedstawiam możliwe argumenty potwierdzające lub wykluczające możliwość czeskiego pośrednictwa w zapożyczaniu staropolskiej terminologii religijnej. Wśród omawianych typów argumentacji znalazły się: fonetyczna, morfologiczna, semantyczna, ortograficzna, chronologiczna oraz pozajęzykowa. Każdy sposób argumentacji został opisany, opatrzony przykładami z materiału staropolskiego i oceniony pod względem przydatności (np. argumentację fonetyczną uważam za przeważnie bardziej przekonującą i użyteczną niż ortograficzną). W części zawierającej wnioski wyjaśniam, z czego wynikają trudności w badaniach nad czeskim pośrednictwem w zapożyczeniach staropolskich (relatynizacja, podobieństwo staropolszczyzny i staroczeszczyzny) i podaję przykłady pożyczek, w których pośrednictwa nie da się ani wykluczyć, ani potwierdzić z użyciem któregokolwiek z wymienionych w artykule argumentów.

Rozwój funkcjonalny spójnika ali w językach słowiańskich

2025-01-03T14:26:29+00:00

Celem podjętym w artykule jest sformułowanie hipotezy rozwoju funkcjonalnego spójnika ali w językach słowiańskich wywodzącego się od poświadczonego w języku staro-cerkiewno-słowiańskim prasłowiańskiego złożenia *a li wprowadzającego pytanie retoryczne. Wyraz był później używany w funkcjach adwersatywnej, dysjunktywnej, miratywnej, wprowadzającej zdania warunkowe. Hipoteza zakłada istnienie dwóch odnóg rozwoju funkcjonalnego, z których jedna jest zapoczątkowana użyciem w pytaniach retorycznych, które to mogły być interpretowane jako zdania przeciwstawne. W artykule zostały przeanalizowane użycia wyrazu w najstarszych tekstach wybranych języków słowiańskich: serbochorwackiego, staropolskiego oraz języków wschodniosłowiańskich. Metodologia opiera się na dorobku współczesnego językoznawstwa teoretycznego i typologicznego, podejściu funkcjonalno-typologicznym do relacji w koordynacji i teorii map semantycznych.

Archaizmy leksykalne dotyczące pola tematycznego KULINARIA w gwarach śląskich

2025-01-03T14:26:29+00:00

Przedmiotem obserwacji poczynionych w artykule są dawne leksemy dotyczące pola tematycznego KULINARIA (udokumentowane w leksykonach polszczyzny historycznej), w większości nieznane użytkownikom języka współczesnego, które do dziś zachowały się w gwarach śląskich. Celem opracowania jest prezentacja i omówienie tychże leksemów, należących do różnych subpól tematycznych (jak np.: NAZWY POTRAW I ICH SKŁADNIKÓW; NAZWY MEBLI, SPRZĘTÓW I PRZYBORÓW KUCHENNYCH; NAZWY NACZYŃ; NAZWY POSIŁKÓW; NAZWY CZYNNOŚCI ZWIĄZANYCH ZE SPOŻYWANIEM POSIŁKÓW); ukazanie ich historycznej ciągłości, a także pokazanie relacji formalno-znaczeniowych zachodzących między wyrazem dawnym a gwarowym. Podstawę materiałową tekstu stanowi 45 wybranych leksemów dotyczących szeroko rozumianych kulinariów, które wyekscerpowano z Leksykonu dziedzictwa kulinarnego Śląska (autorstwa Lidii Przymuszały i Doroty Świtały-Trybek) oraz Słownika gwar śląskich (red. Bogusław Wyderka). Tekst wpisuje się w postulat o potrzebie badań nad kulinarnym słownictwem dialektalnym oraz nad językową historią polskich kulinariów, łącząc niejako obie te kwestie.

Żemła, kołacz, krepel… – wokół dawnego słownictwa związanego z polem tematycznym JEDZENIE obecnego w śląszczyźnie

2025-01-03T14:26:29+00:00

Celem podjętym w artykule jest obserwacja zmian znaczenia wybranych archaizmów leksykalnych żywych w śląszczyźnie, a zapomnianych lub wychodzących z użycia w polszczyźnie ogólnej, związanych z tradycyjną kuchnią regionu. Materiał badawczy wyekscerpowano z prac leksykograficznych notujących słownictwo regionalne, tj. z Małego słownika gwary Górnego Śląska, cz. 1 oraz ze Słownika gōrnoślōnskij gŏdki i skonfrontowano z leksyką zgromadzoną w Małym słowniku gwar polskich. Rozważania poczynione w opracowaniu doprowadziły do następujących ustaleń: analizowane jednostki leksykalne, dawniej zasilające zasób słownictwa aktywnego w polszczyźnie ogólnej, w śląszczyźnie nadal zachowują swoją żywotność i niejednokrotnie zyskują nowe, symboliczne znaczenie; widoczne jest również ścieranie się dwóch sprzecznych tendencji w kulturze – odchodzenia pewnych leksemów funkcjonujących w języku ogólnopolskim do słownictwa pasywnego, a także powrotu do tradycji i mody na regionalizm. Wykorzystanie analizy historycznojęzykowej i kulturowej oraz odwołanie do Korpusu Języka Polskiego PWN pozwoliło wnioskować o ograniczonym zakresie funkcjonowania danej jednostki leksykalne.

Dystrybucja wiedzy o przeszłości języka niemieckiego w dydaktyce akademickiej oraz wśród społeczności lokalnej

2025-01-03T14:26:28+00:00

W programach nauczania z zakresu studiów niemcoznawczych przedmioty dotyczące historii języka, jego rozwoju i diachronii są często traktowane marginalnie. Do marginalizacji tej przyczyniają się głównie złożoność i specyficzny charakter tych zajęć, odbiegający wyraźnie od dominującego obecnie modelu studiów, opartego na komunikatywności i pragmatyzmie, co prowadzi do stopniowego zawężania tego typu zajęć. Nie podważając słuszności praktycznego podejścia do kształcenia, nie wolno jednak zapominać, że przedmioty ukierunkowane diachronicznie stanowią fundament pojmowania istoty rozwoju i transformacji języka, odnosząc się przy tym do podstaw wiedzy filologicznej nie tylko o języku dawnym, ale również współczesnym. Autor opracowania stawia sobie za cel podkreślenie znaczenia historii języka oraz teorii przemian językowych dla dydaktyki na studiach germanistycznych, a ogólnie – filologicznych. Jednocześnie autor dostrzega tendencję do nadmiernie teoretycznego podejścia w dydaktyce takich przedmiotów i opowiada się za bardziej konkretnym ich oparciem na autentycznych korpusach historyczno-lingwistycznych. Artykuł zawiera również przykłady wkładu własnego autora w łączenie badań historyczno-lingwistycznych z praktyką akademicką
oraz działaniami popularyzacyjnymi.

Czasownik leksykalny, łącznikowy, posiłkowy – badanie korpusowe statusu składniowego czasownika blîven (‘(po)zostać’) w tekstach średnio-dolno-niemieckich

2025-01-03T14:26:29+00:00

W ramach tekstu przedstawiono wyniki analizy składniowo-semantycznej średnio-dolno-niemieckiego czasownika blîven, który został zapożyczony do języków nordyckich i którego semantyka oraz status składniowy zarówno w języku wyjściowym, jak i w językach docelowych są sporne. Badanie obejmuje szerszy niż dotychczas materiał językowy z okresu między XIII a XV w., a stanowią go teksty dostępne w ramach anotowanego korpusu Referenzkorpus Mittelniederdeutsch/Niederrheinisch (ReN) i teksty korpusu Diachrony of passive voice in North Germanic (DiaPass). Zawężenie czasowe badanych tekstów pozwoliło stwierdzić, że rozwoju peryfrastycznej strony biernej w języku szwedzkim z bli(va) nie można przypisać wpływom dolnoniemieckim. Tenże wniosek potwierdza sporadyczne użycie blîven w połączeniu z imiesłowem biernym w materiale dolnoniemieckim z równoczesnym wzrostem ogólnej częstotliwości występowania tej konstrukcji w języku szwedzkim w XV w. Wykorzystanie obu korpusów pozwoliło wykluczyć różnice w użyciu czasownika blîven między tekstami dolnoniemieckimi spisanymi na obszarze dolnoniemieckim (ReN) a tekstami dolnoniemieckimi z obszaru skandynawskiego (DiaPass).

Starogreckie elementy leksykalne w języku rumuńskim

2025-01-03T14:26:29+00:00

Artykuł dotyczy analizy najstarszych greckich elementów leksykalnych w języku rumuńskim, a dokładniej zapożyczeń greckich w łacinie bałkańskiej, które pozostawiły kontynuanty w języku rumuńskim. Zapożyczenia greckie do łaciny bałkańskiej stanowią odrębną grupę leksemów, ponieważ nie są kontynuowane w pozostałych językach romańskich. Analizie zostały poddane wyrazy zakwalifikowane przez rumuńskiego badacza Haralambie Mihăescu za zapożyczenia ustne z języka starogreckiego do łaciny. W artykule wykorzystano metodę historyczno-porównawczą. Analiza nie ogranicza się tylko do języka rumuńskiego, równie ważne w badaniu były bowiem pozostałe języki bałkanoromańskie, a także warianty regionalne języka włoskiego. Przedstawiona analiza wskazuje na to, że elementy greckie są mocno zakorzenione nie tylko w języku rumuńskim, lecz także w mowie osób zamieszkujących obszar językowy, gdzie używano łaciny bałkańskiej.

Czy czarnogórskie i polskie fonemy /ś/ i /ź/ są tej samej proweniencji (w odniesieniu do koncepcji czarnogórskiego onomasty i językoznawcy Radoslava Rotkovicia o pochodzeniu przodków Czarnogórców)?

2025-01-03T14:26:29+00:00

Analiza jest próbą porównania genezy spirantów [ś] i [ź] w języku polskim i czarnogórskim i stanowi niejako polską odpowiedź na tezy stawiane przez czarnogórskiego badacza Radoslava Rotkovicia i rozwinięte później przez nestora montenegrystyki Vojislava Nikčevicia dotyczące wspólnego pochodzenia tych głosek w obu językach. Punktem wyjścia jest przedstawienie tez postawionych przez Rotkovicia w monografii Odakle su došli preci Crnogoraca [„Skąd przybyli przodkowie Czarnogórców”] i dowody na ich poparcie oraz ich lingwistyczne rozwinięcie przez Nikčevicia. Następnie został zanalizowany ich odbiór przez środowisko slawistyczne czarnogórskie i polskie po to, aby w dalszej części tekstu, w świetle dotychczasowych badań i ich wyników, porównać genezę polskich i czarnogórskich spirantów [ś] i [ź]. Porównanie to wypada na niekorzyść koncepcji wysuniętej przez Rotkovicia, ponieważ wskazuje na różnorodne drogi pojawienia się spirantów [ś] i [ź] w języku czarnogórskim i polskim.

From ours to alien: The journey of Polish obcy [Historia znaczenia słowa obcy w polszczyźnie]

2025-01-03T14:26:29+00:00

Artykuł śledzi historię słowa obcy w języku polskim. Słowo to początkowo oznaczało „wspólny, społeczny” lecz z czasem diametralnie zmieniło znaczenie. W innych językach słowiańskich słowa oparte na starosłowiańskim *obьtjъ nie uległy podobnym zmianom i zachowują pierwotne znaczenie: czeski obec „społeczność”, rosyjskie obščestvo „społeczność, społeczeństwo” czy obščenije „kontakt”. Artykuł pokazuje, jak w historii polszczyzny słowo cudzy zawężyło swoje znaczenie i zaczęło odnosić się głównie do przedmiotów, natomiast obcy zaczęło być używane w odniesieniu do ludzi, zwyczajów, języków, itp. Pojawienie się pod koniec osiemnastego wieku słowa wspólny o dawnym znaczeniu słowa obcy spowodowało, że obcy przestało być używane w tym sensie. Artykuł postuluje, że zmiana znaczenia słowa obcy była konsekwencją zwiększonej roli jaką w polskim społeczeństwie zaczęła odrywać szlachta. Szlachecki etos sobiepaństwa doprowadził do tego, że postrzegano to co było „obce”, tj. wspólne, jako coś, co nie należało do szlachty, a więc obce.

« Anatomie comparée des mots » Intervention épistémique naturaliste dans l’introduction du Dictionnaire étymologique de la langue française (1870) d’Auguste Brachet

2025-01-03T14:26:29+00:00

Artykuł ten bada naturalistyczną interwencję epistemiczną we wstępie Auguste’a Bracheta do jego Słownika etymologicznego języka francuskiego, koncentrując się na jej wpływie na konceptualizację kluczowych zagadnień dotyczących historii i ewolucji języków. Główne pytanie badawcze dotyczy tego, jak naturalistyczne podejście Bracheta wpływa na zrozumienie procesów językowych. Wykorzystując założenia semantyki kognitywnej, badanie pokazuje, że interwencja Bracheta wykracza poza zwykłe ornamenty retoryczne, funkcjonując jako narzędzie poznawcze, które ułatwia transfer abstrakcyjnych idei. Badania wykorzystują metodę analizy jakościowej, pozwalającej śledzić analogie między anatomią porównawczą organizmów żywych a reżimami wyjaśniającymi nauk przyrodniczych. Wnioski sugerują, że analogie te dostarczają obrazów mentalnych, które wspierają konceptualizację złożonych mechanizmów językowych.

Samoocena polskojęzycznych studentów w kierunku giełkotu – wstępne wyniki badań

2025-01-03T14:26:29+00:00

Nie tylko w Polsce dostrzega się konieczność inicjowania nowych badań nad giełkotem oraz upowszechniania aktualnej i rzetelnej wiedzy o tym zjawisku. Głównym celem prezentowanych badań było rozpoznanie, czy, a jeśli tak, to jakie cechy charakterystyczne dla giełkotu i z jakim nasileniem dostrzegają u siebie młodzi dorośli. W badaniu wzięło udział N = 726 polskojęzycznych studentów z 54 szkół wyższych, w tym n = 638 (87,8%) studentów kierunków nielogopedycznych oraz n = 88 (12,2%) studentów kierunków logopedycznych. W badaniu wykorzystano polskojęzyczny kwestionariusz Forms opracowany przez Monikę Kaźmierczak na podstawie Predictive Cluttering Inventory oraz COCAF-4. Checklist of Cluttering & Associated Features. Analiza wyników samooceny pozwoliła zidentyfikować trzy grupy respondentów z: I – nieznacznym, II – średnim oraz III – znacznym nasileniem cech charakterystycznych dla giełkotu. Przeważająca część respondentów nigdy nie słyszała o giełkocie i nie zna tego fenomenu językowo-komunikacyjnego, zatem wszelkie działania nakierowane na podnoszenie wśród studentów świadomości dotyczącej giełkotu są niezwykle potrzebne.