Wyniki wyszukiwania

Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Kontrowersyjne początki wielkiego bezkrólewia. W odpowiedzi Andrzejowi Marcowi

Dariusz Wróbel

Język: PL | Data publikacji: 29-12-2023 | Abstrakt | s. 233-247

Artykuł stanowi polemikę z niektórymi tezami artykułu recenzyjnego Andrzeja Marca dotyczącego książki pt. Na pierwszym planie. Możni i szlachta polska wobec bezkrólewia po śmierci Ludwika Andegaweńskiego (Wydawnictwo UMCS, Lublin 2020, ss. 586; recenzja opublikowana w tomie 13 z 2021 roku). W części pierwszej kontrowersje dotyczą obrazu działań Zygmunta Luksemburskiego w Polsce jesienią 1382 roku. Autor przytacza źródła i doprecyzowuje interpretację tekstów budzących wątpliwości (lokalizacja nazwy Brysk, dokument budziejowicki, relacja Jana z Czarnkowa o zjeździe w Zwoleniu) oraz odnosi się krytycznie do zarzutów wysuniętych przez Recenzenta. W części drugiej polemika dotyczy wpływu księcia mazowieckiego Siemowita IV na sytuację polityczną w Wielkopolsce przed marcem 1383 roku (wystąpienie Bartosza z Odolanowa, początki wojny domowej, rozmowy kaliskie). W ostatniej części wypowiedzi autor poddaje krytycznej analizie wywód Recenzenta na temat obecności wątku mazowieckiego w ówczesnej polityce, podkreślając jego hipotetyczny charakter.

2023-12-29



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

„Proceres et primates Regni Poloniae”. W związku z książką Dariusza Wróbla: Na pierwszym planie. Możni i szlachta polska wobec bezkrólewia po śmierci Ludwika Andegaweńskiego. Lublin, Wydawnictwo UMCS, 2020, ss. 586

Andrzej Marzec

Język: PL | Data publikacji: 03-12-2021 | Abstrakt | s. 243-255

Wróbel Dariusz: Na pierwszym planie. Możni i szlachta polska wobec bezkrólewia po śmierci Ludwika Andegaweńskiego. Lublin, Wydawnictwo UMCS, 2020, ss. 586

2021-12-03



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Kościół w życiu Heleny moskiewskiej, żony Aleksandra Jagiellończyka

Grażyna Rutkowska , Adam Kozak

Język: PL | Data publikacji: 16-12-2020 | Abstrakt | s. 261-307

Artykuł stanowi próbę przedstawienia osobistej pobożności oraz praktyk religijnych spełnianych przez Helenę moskiewską (1476–1513), córkę wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III oraz bizantyjskiej księżnej Zoe, która w 1495 roku wyszła za mąż za wielkiego księcia litewskiego Aleksandra Jagiellończyka, późniejszego króla Polski. W tym celu wykorzystano dokumenty i korespondencję z epoki, kroniki ważniejszych historiografów podługoszowych (Bernard Wapowski, Maciej z Miechowa, Marcin Bielski, Marcin Kromer, Maciej Stryjkowski i Jan z Komorowa) oraz przekazy wybranych latopisów (Latopis sofijski I, Kronika Bychowca i Latopis hustyński). W pierwszej kolejności omówiono rolę prawosławia w doktrynie Wielkiego Księstwa Moskiewskiego, wychowanie Heleny na dworze moskiewskim oraz obowiązujące w Europie i Polsce zwyczaje tyczące się małżeństw dynastycznych z wyznawcami obrządku wschodniego. W drugiej części tekstu zajęto się kwestią swobody sprawowania przez Helenę prawosławnych praktyk religijnych na Litwie i w Polsce, zebrano też przykłady jej donacji na rzecz cerkwi i monastyrów w Wielkim Księstwie Litewskim, na koniec zaś omówiono relację Heleny z Kościołem katolickim (tu m.in. omówiono spór dotyczący ewentualnej konieczności zmiany wiary przez królową i jej ponownego chrztu w obrządku łacińskim).

2020-12-16



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Supliki z diecezji przemyskiej do Penitencjarii Apostolskiej z XV wieku na tle porównawczym

Monika Saczyńska-Vercamer

Język: PL | Data publikacji: 30-12-2024 | Abstrakt | s. 263-286

Przedmiotem artykułu jest grupa ok. 30 suplik z diecezji przemyskiej z XV wieku, jakie zachowały się w archiwum Penitencjarii Apostolskiej. Diecezja przemyska jest szczególnie ciekawym obszarem badawczym z uwagi na zróżnicowaną pod względem wyznaniowym ludność zamieszkującą jej teren, współistnienie prawosławnej organizacji kościelnej, a także bliskie związki (geograficzne, osobowe) z Małopolską. Była też obszarem misyjnym Kościoła katolickiego. Liczba suplik z diecezji przemyskiej, najmniejszej spośród diecezji arcybiskupstwa lwowskiego – niecałe 30 – jest bardzo mała w porównaniu z diecezjami arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego, ale znacząca (największa) w skali lokalnej metropolii. Trzeba w tym widzieć wynik właśnie bliskich związków z metropolią gnieźnieńską, ale nie bez znaczenia było oddziaływanie (transfer kulturowy, kaznodziejstwo, dbałość o szkołę katedralną) środowiska kapituły katedralnej, w której nie brak było wybitnych osób, jak np. Mikołaj Wigand. Supliki z diecezji przemyskiej obrazują prawie pełną skalę uprawnień urzędu obsługującego rezerwaty papieskie. Widoczne są zarówno zjawiska szersze (np. elitarne przywileje papieskie), jak i specyfika lokalna (np. nieprawidłowości w sprawowaniu kultu, specyficzne rozumienie przeszkód małżeńskich). Jednocześnie pozwalają one obserwować funkcjonowanie prawa kanonicznego
na obszarze leżącym nie tylko na peryferiach Kościoła zachodniego.

2024-12-30



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Rachunkowość miejska Lwowa w XV wieku

Michał Schmidt

Język: PL | Data publikacji: 15-12-2020 | Abstrakt | s. 209-226

Choć średniowieczne księgi rachunkowe miasta Lwowa są jednymi ze starszych i lepiej zachowanych tego typu źródeł z ziem polskich, to nie były one dotąd szerzej wykorzystywane w studiach nad miejskimi rachunkowością i finansami. Artykuł stara się uzupełnić tę lukę, a także zweryfikować dotychczasowe ustalenia historiografii poprzez analizę budowy zewnętrznej i wewnętrznej wspomnianych rękopisów oraz ich treści. Porównanie struktury lwowskich rejestrów rachunkowych z ich zawartością wskazuje, że wszystkie trzy księgi powstały w wyniku jednorazowej czynności oprawienia określonej liczby składek. Tak przygotowane woluminy były stopniowo uzupełniane każdego roku. Wpisy z poszczególnych lat zapisywano wieloetapowo – najpierw pisarz wpisywał nagłówki rejestrów i przygotowywał miejsce na noty, które sukcesywnie zapełniał w późniejszym czasie. Lwowskie rachunki prowadzone były według określonego schematu. Wpisy każdego roku otwierały wykazy nowych urzędników i przyjętych do prawa miejskiego. Właściwe rachunki dzieliły się na kilka zasadniczych kategorii, takich jak: wynagrodzenia służb miejskich, czynsze z nieruchomości, przedsiębiorstw i wsi miejskich, wydatki ogólne (głównie wydatki budowlane i wypłaty dla dorywczych robotników), wydatki na podróże i podarki w sprawach miejskich czy wreszcie grupa rozliczeń z mieszczanami oraz rejestrów specjalnych. System ten stosowano do początku XVI wieku. Zawartość ksiąg dokumentuje jedynie wycinek działalności skarbowej miasta, co znajduje odbicie w corocznej znacznej przewadze wydatków nad dochodami oraz w sporych wahaniach ich kwot rok do roku. Rachunki sporadycznie wymieniają nierejestrowane w nich kategorie dochodów i wydatków, takie jak wpływy z podatków, czynszów spoza miasta i opłat gospodarczych. Rozproszone wzmianki wskazują też, że kancelaria prowadziła również rejestry pomocnicze, których część wykorzystywano do uzupełniania właściwych ksiąg. Praktyka rejestrowania w księgach jedynie określonych grup wpisów miała najpewniej związek ze zwyczajem składania rachunków przez ustępującą radę, zauważonym także w innych miastach polskich. Analiza lwowskich ksiąg wskazuje, że najprawdopodobniej wydatki i dochody miasta były bardziej zbilansowane niż pozornie dokumentują to rachunki. Jednocześnie pozwalają one wskazać zasady prowadzenia rachunkowości w późnośredniowiecznym mieście polskim.

2020-12-15



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Dobra pomorzańskie Kierdejów (Kierdejowiczów) w ziemi lwowskiej w XV wieku

Janusz Szyszka

Język: PL | Data publikacji: 15-12-2020 | Abstrakt | s. 161-208

Artykuł poświęcony jest dziejom dóbr pomorzańskich położonych w ziemi lwowskiej do końca XV wieku. Kompleks ten leżał w dorzeczu rzeki Złota Lipa wokół miasta i zamku Pomorzany. Zachowane źródła pozwalają na prześledzenie i analizę procesu powstawania tych dóbr. Wynika z niej, że już w najwcześniejszym uchwytnym źródłowo okresie dobra położone w dolinie jednej rzeki i jej dopływów tworzyły wspólną ekumenę osadniczą, co było m.in. uwarunkowane ukształtowaniem tej części płaskowyżu podolskiego. Podmokłe i szerokie doliny rzeczne o łagodnych zboczach tworzyły korzystniejsze warunki dla osadnictwa niż strome i gęsto porośnięte lasami grzbiety. Te górne partie płaskowyżu początkowo pozostawały poza strefą osadnictwa. Właścicielami dóbr pomorzańskich była zamożna bojarska rodzina Kierdejów wywodząca się z Wołynia i Podola. Jej cztery linie (Świnkowie, Kierdejowie z Pomorzan – potomkowie Jana Hryćka, Szpikłoscy i Urmańscy) na dobre związały się z tym majątkiem aż do wygaśnięcia w dramatycznych okolicznościach na przełomie XV i XVI wieku dwóch pierwszych z nich, dziedziczących w Pomorzanach. Kierdejowie, sprawnie zarządzając dobrami, przekształcili je w XV wieku w nowoczesny i dobrze rozwinięty kompleks majątkowy. Dzięki kolonizacji wewnętrznej zagęścili osadnictwo i zaczęli w pełni wykorzystywać gospodarczo do tej pory niedostępne przestrzenie wewnątrz tych dóbr poprzez zagospodarowanie lasów porastających górne partie grzbietów, osuszenie części mokradeł, spiętrzenie rzek i potoków, tworząc łańcuchy stawów. Powiększyli też obszar dóbr pomorzańskich poprzez przejmowanie i zasiedlanie pustek osadniczych leżących na zewnątrz. Przykład ten znakomicie ilustruje charakterystyczny dla Rusi Czerwonej tego okresu proces linearyzacji granic własności ziemskiej poprzez zajmowanie pustek osadniczych i stopniowe zwężanie, a w konsekwencji likwidację granic strefowych między włościami. Powstała w tym czasie i rozwijana w kolejnych stuleciach struktura osadnicza miała wpływ na rozwój organizacji przestrzeni geograficznej i krajobrazu do czasów industrialnych, a jej ślady zachowały się po dziś dzień.

2020-12-15



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Pamięci Grażyny Rutkowskiej (1956—2019)

Antoni Gąsiorowski

Język: PL | Data publikacji: 16-12-2020 | Abstrakt | s. 379-395

Pamięci Grażyny Rutkowskiej (1956—2019)

2020-12-16



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Magdalena Biniaś-Szkopek: Małżonkowie przed sądem biskupiego oficjała poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku. Poznań, Instytut Historii UAM, 2018, ss. 293

Monika Saczyńska

Język: PL | Data publikacji: 16-12-2020 | Abstrakt | s. 367-375

Magdalena Biniaś-Szkopek: Małżonkowie przed sądem biskupiego oficjała poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku. Poznań, Instytut Historii UAM,
2018, ss. 293

2020-12-16



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Jak udostępniać szerszej publiczności późnośredniowieczne księgi sądowo-urzędowe? Kilka uwag na marginesie wydania najstarszej księgi ławniczej Koła z lat 1502–1544 z fragmentem księgi radzieckiej z lat 1480–1493

(Księga landwójtowsko-ławnicza Koła 1480–1544, oprac. Marcin Starzyński, Avalon, Kraków 2023, ss. 774)

Adam Kozak

Język: PL | Data publikacji: 30-12-2024 | Abstrakt | s. 417-442

W artykule omówiona została edycja źródłowa najstarszej zachowanej księgi miejskiej wielkopolskiego Koła przygotowana przez Marcina Starzyńskiego. Została ona skierowana nie tylko do badaczy, ale też do szerszego grona miłośników historii, z myślą o których wydawca przygotował pełne tłumaczenie tekstu łacińskiego źródła na język polski. Niestety, wydawnictwo M. Starzyńskiego jest w ocenie recenzenta nieudane, zawiera bowiem szereg usterek i błędów. Najważniejsze są tu: brak szerszego omówienia we wstępie pozycji Koła na tle sieci miejskiej Wielkopolski w XV–XVI wieku, pominięcie prezentacji ławy sądowej, niewłaściwa identyfikacja części kart dołączonych wtórnie do rękopisu, błędna atrybucja całego manuskryptu jako księgi landwójtowsko-ławniczej z lat 1480–1544, podczas gdy dokumentuje ona działalność ławy sądowej w latach 1502–1544 i rady miejskiej (na dołożonym bifolium) od 1480 do 1493 roku. Brak też glosariusza objaśniającego szerszemu odbiorcy trudniejsze pojęcia występujące później w tłumaczeniu źródła. W edycji zaskakująco liczne są błędy odczytu rękopiśmiennej podstawy, co pociągnęło za sobą często niewłaściwy przekład. W indeksach wielokrotnie rażą nieprawidłowe identyfikacje miejscowości. Na kanwie dostrzeżonych
tu błędów sformułowano ogólniejsze zalecenia dla wydawców innych późnośredniowiecznych ksiąg sądowo-urzędowych. Konieczny jest staranny dobór przedmiotu edycji (wydawana księga kolska zawiera niemal wyłącznie powtarzalne zapiski dotyczące obrotu nieruchomościami), przygotowanie rozbudowanego wstępu zawierającego najważniejsze informacje o mieście, w którym spisano daną księgę, oraz minimonografię wydawanego źródła. Niezbędne jest też wreszcie staranne opracowanie tekstu z rękopiśmiennej podstawy i opatrywanie go w szerokie polskojęzyczne regesty. W indeksie osobowo-miejscowym ważne jest stosowanie rozbudowanego systemu odsyłaczy, szeregowanie osób także pod miejscowościami pochodzenia, wreszcie przygotowanie głównego hasła dla miejscowości, w której spisano księgę, w sposób przekrojowy, z uwzględnieniem nie tylko osób, ale też topografii i czynnych w mieście instytucji. Wskazane jest również opracowywanie skorowidzów rzeczowych.

2024-12-30



Czasopismo: Średniowiecze Polskie i Powszechne

Powojenna mediewistyka polska wobec dziedzictwa dziewiętnastowiecznej myśli historycznej

Piotr Boroń

Język: PL | Data publikacji: 15-12-2020 | Abstrakt | s. 227-244

W artykule przedstawiono uwagi dotyczące obecności w polskiej mediewistyce historycznej czasów powojennych (po 1945 roku) przekonań i wizji przeszłości wypracowanych jeszcze w XIX stuleciu, czyli u progu tworzenia się nowoczesnej, krytycznej historiografii. Z praktycznych względów szkic dotyczy tylko mediewistyki historycznej, bez odwoływania się do innych nauk zajmujących się średniowieczem. Autor zwrócił uwagę na liczne odwołania historiografii do wypracowanych w XIX wieku paradygmatów postrzegania przeszłości. Jednym z nich był paradygmat opisywania przeszłości „narodowej”. Zasygnalizowano także zastosowanie dość archaicznych sposobów opisu przeszłości w okresie po II wojnie światowej oraz utylitarny charakter części prac historycznych. 

2020-12-15