Ołów w środowisku

Jerzy Cabała; Janusz Janeczek; Andrzej Kowalczyk

doi:10.31261/NoZ.2021.DHC.09

Opublikowane: 2021-06-21

Nr specjalny (2021)

Ołów w środowisku

Jerzy Cabała

, Janusz Janeczek

, Andrzej Kowalczyk

Dział: Ołów/ołowica w kulturze i nauce

https://doi.org/10.31261/NoZ.2021.DHC.09

Abstrakt

W publikacji zostały opisane zagadnienia związane z naturalnym występowaniem ołowiu w środowisku oraz jego wtórnymi, antropogenicznymi koncentracjami w glebach, wodach i pyłach atmosferycznych. Przedstawiono zmieniające się kierunki wykorzystania ołowiu w okresie ostatnich kilku tysięcy lat. Zwrócono uwagę, że stosunkowo niskie temperatury hutniczej produkcji oraz korzystne właściwości sprzyjały masowemu wykorzystaniu ołowiu, jednego z siedmiu najwcześniej poznanych metali. Wskazano, że jedną z przyczyn szybko rosnącego wydobycia ołowiu było pozyskiwanie srebra ze złóż galeny. Omówiono geochemię i mineralogię ołowiu w kontekście koncentracji oraz form występowania tego pierwiastka w różnych środowiskach litosfery. Silna skłonność ołowiu do wiązania się z siarką powoduje, że najczęściej występuje w siarczku Pb, galenie. W etapie utlenienia powstaje węglan Pb, cerusyt, znacznie rzadziej, w obecności jonów innych pierwiastków, np.: P, As, Mo, V, Cr tworzy fosforany, arseniany, molibdeniany, wanadyniany i chromiany ołowiu. Scharakteryzowano geologię oraz zespół minerałów występujących w śląsko-krakowskich złożach rud Zn-Pb. Stosunkowa niska aktywność geochemiczna jonów ołowiu Pb2+ powoduje, że w warunkach naturalnych transfer ołowiu do organizmów żywych jest ograniczony, jednak znacząco rośnie dla syntetycznych minerałów lub związków ołowiu.
Opisano metody przeróbki rud Zn-Pb oraz hutniczej produkcji ołowiu, która od XIX wieku była związana z szybko rosnącą produkcją cynku, dlatego jednym ze znaczących źródeł emisji ołowiu są huty cynku. Wskazano na znaczącą rolę regionu śląsko-krakowskiego dla globalnej produkcji ołowiu, cynku i kadmu w okresie XIX i na początku XX wieku. Przedstawiono wielkość produkcji ołowiu na świecie i w Polsce. W kontekście rożnych zastosowań ołowiu (akumulatory, stopy, farby, dodatek czteroetylku Pb do benzyn itp.) wskazano na najważniejsze źródła emisji ołowiu i jego związków do gleb, wód i atmosfery. Zestawiono źródła i wielkość
emisji Pb w Europie w latach 1955–2010.
Bardziej szczegółowe informacje dotyczące emisji ołowiu do środowiska odnoszą się do regionu śląsko-krakowskiego, gdzie od ponad 200 lat liczne huty produkowały ołów, cynk oraz stopy metali nieżelaznych, co wiązało się z lokalnym i regionalnym zanieczyszczeniem środowiska metalami ciężkimi. Szczególnie silne, toksyczne oddziaływania na organizmy żywe wywiera ołów, szczególnie jego syntetyczne formy emitowane przez huty oraz zakłady wykorzystujące ten metal. Okresy największej prosperity śląskiego hutnictwa ołowiu, cynku i kadmu wiązały się ze wzrostem zatrudnienia, z rozwojem gospodarczym i ogromnymi zyskami dla właścicieli. Z drugiej strony przyczyniły się do katastrofalnego zanieczyszczenia środowiska oraz trudnej do oszacowania skali zachorowań dzieci i dorosłych w wyniku zatrucia ołowiem.

Słowa kluczowe:

geochemia ołowiu , minerały ołowiu , zastosowania ołowiu , koncentracje Pb w glebach, wodach i pyłach atmosferycznych , historyczne zanieczyszczenie ołowiem , hutnictwo Pb w rejonie śląsko-krakowskim

Pobierz pliki

PDF PL/ENG

Zasady cytowania

Cabała, J., Janeczek, J., & Kowalczyk, A. (2021). Ołów w środowisku. Narracje O Zagładzie, (specjalny), 147–224. https://doi.org/10.31261/NoZ.2021.DHC.09

Cited by / Share

Bibliografia

Adamczyk A.F., 1979: Cynk i ołów w wodach dołowych kopalń rejonu olkuskiego. Praca doktorska, Biblioteka AGH, Kraków.
Google Scholar

ATSDR, 2007: Toxicological Profile for Lead. U.S. Department of Health and Human Services Public Health Service Agency for Toxic Substances and Disease Registry. https://www.atsdr.cdc.gov/ [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Bell T., 2020: History: Antimony Metal. https://www.thoughtco.com/history-antimonymetal-2340120 [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Boni M., Large D., 2003: Nonsulfide Zinc Mineralization in Europe: An Overview. “Economic Geology”, Vol. 98, no 4, s. 715–729.
Google Scholar

Bowen H.J.M., 1979: Environmental Chemistry of the Elements. Academic Press, London.
Google Scholar

Bränvall M.-L., Bindler R., Renberg I., Emteryd O., Bartnicki J., Billström K., 1999: The Medieval Metal Industry Was the Cradle of Modern Large-Scale Atmospheric Lead Pollution in Northern Europe. “Environmental Science & Technology”, 33, s. 4391–4395.
Google Scholar

Cabala J., 2001: Development of Oxidation in Zn-Pb Deposits in Olkusz Area. In: Mineral Deposits at the Beginning of the 21st Century. Balkema Publ., Lisse, s. 121–124.
Google Scholar

Cabala J., Rozmus D., Kłys G., Misz-Kennan M., 2021: Lead in the Bones of Cows from a Medieval Pb-Ag Metallurgical Settlement: Bone Mineralization by Metalliferous Minerals. “Environmental Archaeology”. https://doi.org/10.1080/14614103.2020.1867289.
Google Scholar

Cabala J., Smieja-Król B., Jablonska M., Chrost L., 2013: Mineral Components in a Peat Deposit – Looking for Signs of Early Mining and Smelting Activities in Silesia – Cracow Region (Southern Poland). “Environmental Earth Sciences”, Vol. 69, Issue 8, s. 2559–2568.
Google Scholar

Cabała J., 1996: Koncentracje pierwiastków śladowych w rudach Zn-Pb i możliwość przechodzenia ich do odpadów. „Prace Naukowe GIG”, 13, s. 17–32.
Google Scholar

Cabała J., 2000: Jakość oraz wtórne zmiany chemizmu rud Zn-Pb w olkuskim rejonie złożowym. „Gospodarka Surowcami Mineralnymi”, T. 6, z. 1, s. 117–141.
Google Scholar

Cabała J., 2009: Metale ciężkie w środowisku glebowym olkuskiego rejonu eksploatacji rud Zn-Pb. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Google Scholar

Cabała J., 2010: Cynk w technosferze. „Górnictwo i Geologia”, T. 5, z. 4, s. 63–76.
Google Scholar

Cabała J., Badera J., 2015: Metale ciężkie w Polsce: geologia, historia wydobycia. W: Ekotoksykologia. Rośliny, gleby, metale. Red. M. Wierzbicka. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 137–162.
Google Scholar

Cabała J., Konstantynowicz E., 1999: Charakterystyka śląsko-krakowskich złóż cynku i ołowiu oraz perspektywy eksploatacji tych rud. W: Perspektywy geologii złożowej i ekonomicznej w Polsce. Tom poświęcony jubileuszowi Profesora Erasta Konstantynowicza. Red. A.T. Jankowski. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 76–98.
Google Scholar

Cabała J., Sutkowska K., 2006: Wpływ dawnej eksploatacji i przeróbki rud Zn-Pb na skład mineralny gleb industrialnych, rejon Olkusza i Jaworzna. „Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały”, Vol. 117, nr 32, s. 13–22.
Google Scholar

Cabała J., Warchulski R., Rozmus D., Środek D., Szełęg E., 2020: Pb-Rich Slags, Minerals, and Pollution Resulted from a Medieval Ag-Pb Smelting and Mining Operation in the Silesian-Cracovian Region (Southern Poland). “Minerals”, 10, 28. https://doi.org/10.3390/min10010028.
Google Scholar

Chrastný V., Vaněk A., Teper L., Cabala J., Procházka J., Pechar L., Drahota P., Penížek V., Komárek M., Novák M., 2012: Geochemical Position of Pb, Zn and Cd in Soils Near the Olkusz Mine/Smelter, South Poland: Effects of Land Use, Type of Contamination and Distance from Pollution Source. “Environmental Monitoring and Assessment”, 184, s. 2517–2536.
Google Scholar

Clausen J.L., Bostick B., Korte N., 2011: Migration of Lead in Surface Water, Pore Water, and Groundwater With a Focus on Firing Ranges. “Critical Reviews in Environmental Science and Technology”, 41 (15), s. 1397–1448.
Google Scholar

CLB, 2019: Wyniki badań jakości wód podziemnych przeprowadzonych w 2019 roku w sieci regionalnej oraz w sieciach badawczych na terenie województwa śląskiego. CLB Oddział Katowice – Pracownia w Częstochowie. http://www.wios.gov.pl/monitoring/informacje/stan2019/slaskie.xlsx [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Czaplicka K., Buzek Ł., 2010: Lead Speciation in the Dusts Emitted from Non-Ferrous Metallurgy Process. “Water, Air, & Soil Pollution”, 218, s. 157–163.
Google Scholar

De Vleeschouwer F., Le Roux G., Shotyk W., 2010: Peat as an Archive of Atmospheric Pollution and Environmental Change: A Case Study of Lead in Europe. “PAGES Magazine”, Vol. 18 (1), s. 20–22.
Google Scholar

Degryse F., Smolders E., 2006: Mobility of Cd and Zn in Polluted and Unpolluted Spodosols. “European Journal of Soil Science”, Vol. 57, Issue 2, s. 122–133.
Google Scholar

EPA, 2008: United States Environmental Protection Agency. https://www.epa.gov/leadair-pollution [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

FAA, 2019: Fact Sheet – Leaded Aviation Fuel and the Environment. US Federal Aviation Administration. https://www.faa.gov/news/fact_sheets/news_story.cfm?newsId=14754 [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Funasaka K., Tojo T., Kaneco S., Takaoka M., 2013: Different Chemical Properties of Lead in Atmospheric Particles from Urban Roadside and Residential Areas. “Atmospheric Pollution Research”, Vol. 4, Issue 4, s. 362–369.
Google Scholar

Garrels R.M., 1960: Mineral Equilibria – At Low Temperature and Pressure. Harper and Bros., New York.
Google Scholar

GIOŚ, 2017: Wyniki badań i ocena kompleksowa stanu osadów dennych rzek i jezior w latach 2016–2017. https://www.gios.gov.pl/images/dokumenty/pms/monitoring_wod/Wyniki_badan_20180111.pdf [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

GIOŚ, 2019: Ocena stanu jednolitych części wód rzek i zbiorników zaporowych w latach 2014–2019 na podstawie monitoringu. https://www.gios.gov.pl/images/dokumenty/pms/monitoring_wod/Klasyfikacja_i_ocena_stanu_RW_2014-2019_monitoring.xlsx [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Grzechnik Z., 1978: Historia dotychczasowych poszukiwań i eksploatacji. W: Poszukiwanie rud cynku i ołowiu na obszarze śląsko-krakowskim. Red. J. Pawłowska. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, s. 1–41.
Google Scholar

Harańczyk C., 1965: Geochemia kruszców śląsko-krakowskich złóż rud cynku i ołowiu. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Google Scholar

Heijlen W., Muchez P.H., Banks D.A., Schneider J., Kucha H., Keppens E., 2003: Carbonate-hosted Zn-Pb Deposits in Upper Silesia, Poland: Origin and Evolution of Mineralizing Fluids and Constraints on Genetic Models. “Economic Geology”, Vol. 98, no 5, s. 911–932.
Google Scholar

Hellmann H., 1970: Die Absorption von Schwermetallen an den Schwebstoffen des Rheinseine Untersuchung zur Entgiftung des Rheinwassers (ein Nachtrag). [Absorption of Heavy Metals by Suspended Solids in the Rhine River]. “Deutsche Gewasserkundliche Mitteilungen”, 14 (2), s. 42–47.
Google Scholar

Hem J.D., 1976: Inorganic Chemistry of Lead in Water. In: Lead in the Environment. Ed. T.G. Lovering. Geological Survey Professional Paper 957. United States Government Printing Office, Washington, s. 5–11.
Google Scholar

Hernberg S., 2000: Lead Poisoning in a Historical Perspective. “American Journal of Industrial Medicine”, Vol. 38, Issue 3, s. 244–254.
Google Scholar

Hong S., Candelone J., Patterson C., Boutron C., 1994: Greenland Ice Evidence of Hemispheric Lead Pollution Two Millennia Ago by Greek and Roman Civilizations. “Science”, Vol. 265, s. 1841–1843.
Google Scholar

Hopwood J.D., Derrick G.R., Brown D.R., Newman C.D., Haley J., Kershaw R., Collinge M., 2016: The Identification and Synthesis of Lead Apatite Minerals Formed in Lead Water Pipes. “Journal of Chemistry”, Article ID 9074062, 11 stron. http://dx.doi.org/10.1155/2016/9074062.
Google Scholar

ILA, 2015: International Lead Association. https://ila-lead.org/resources/lead-productionstatistics/ [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

International Lead and Zinc Study Group, 2020. https://www.ilzsg.org/static/home.aspx [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Jablonska M., Janeczek J., Rietmeijer J.M., 2003: Seasonal Changes in the Mineral Compositions of Tropospheric Dust in the Industrial Region of Upper Silesia, Poland. “Mineralogical Magazine”, Vol. 67, Issue 6, s. 1231–1241.
Google Scholar

Jabłońska M., 2003: Skład fazowy pyłów atmosferycznych w wybranych miejscowościach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Google Scholar

Jabłońska M., 2013: Wskaźnikowe składniki mineralne w tkance płucnej osób narażonych na pyłowe zanieczyszczenie powietrza w konurbacji katowickiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Google Scholar

Jabłońska M., Janeczek J., 2019: Identification of Industrial Point Sources of Airborne Dust Particles in an Urban Environment by a Combined Mineralogical and Meteorological Analyses: A Case Study from the Upper Silesian Conurbation, Poland. “Atmospheric Pollution Research”, Vol. 10, Issue 3, s. 980–988.
Google Scholar

Jamrozy T., Rączka E., 1999: Johann Christian Ruberg: twórca technologii produkcji cynku na ziemiach polskich. SITH, Katowice.
Google Scholar

Järup L., 2003: Hazards of Heavy Metal Contamination. “British Medical Bulletin”, Vol. 68, Issue 1, s. 167–182.
Google Scholar

Jouffroy-Bapicot I., Pulido M., Galop D., Monna F., Ploquin A., Baron S., Petit C., Lavoie M., Beaulieu J.-L. de, Richard H., 2007: Environmental Impact of Early Palaeometallurgy: Pollen and Geochemical Analysis. “Vegetation History and Archaeobotany”, 16, s. 251–258.
Google Scholar

Kabata-Pendias A., Pendias H., 1999: Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa.
Google Scholar

Kowalska M., Mikulski S.Z., Sidorczuk M., 2018: Cynk, ołów; Zinc, Lead. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa. https://www.pgi.gov.pl/dokumenty-pig-pib-all/foldery-instytutowe/foldery-surowcowe-2018/6216-folder-cynk-i-olow/file.html [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Leach D.L., Taylor R.D., Fey D.L., Diehl S.F., Saltus R.W., 2010: A Deposit Model for Mississippi Valley-Type Lead-Zinc Ores. Chapter A of Mineral Deposit Models for Resource Assessment. U.S. Geological Survey Scientific Investigations Report 2010–5070–A.
Google Scholar

Lee P.-K., Yu S., Chang H.J., Cho H.Y., Kang M.-J., Chae B.-G., 2016: Lead Chromate Detected as a Source of Atmospheric Pb and Cr(VI) Pollution. “Scientific Reports”, 6, Article ID 36088. https://doi.org/10.1038/srep36088.
Google Scholar

Lessler M., 1988: Lead and Lead Poisoning from Antiquity to Modern Times. “The Ohio Journal of Science”, Vol. 88, no 3, s. 78–84.
Google Scholar

Leś-Rudnicka M., 2002: Dzieje górnictwa węgla kamiennego w Jaworznie 1767–2002. Zakład Górniczo-Energetyczny Sobieski Jaworzno III, Jaworzno.
Google Scholar

Levi P., 2011: Układ okresowy. Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Google Scholar

Lis J., Pasieczna A., 1999: Szczegółowa mapa geochemiczna Górnego Śląska 1:25000. Promocyjny arkusz Sławków. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Google Scholar

Lis J., Pasieczna A., Karbowska B., Zembrzuski W., Lukaszewski Z., 2003: Thallium in Soil and Stream Sediments of a Zn-Pb Mining and Smelting Area. “Environmental Science & Technology”, 37, s. 4569–4572.
Google Scholar

Maskall J., Whitehead K., Gee C., Thornton I., 1996: Long-Term Migration of Metals at Historical Smelting Sites. “Applied Geochemistry”, Vol. 11, s. 43–51.
Google Scholar

McConnell J.R., Wilson A.I., Stohl A., Arienzo M.M., Chellman N.J., Eckhardt S., Thompson E.M., Pollard A.M., Steffensen J.P., 2018: Lead Pollution Recorded in Greenland Ice Indicates European Emissions Tracked Plagues, Wars, and Imperial Expansion During Antiquity. “Proceedings of the National Academy of Sciences”, 115 (22), s. 5726–5731.
Google Scholar

McDonough W.F., Sun S., 1995: The Composition of the Earth. “Chemical Geology”, 120, s. 223–253.
Google Scholar

Merrington G., Alloway B.J., 1994: The Transfer and Fate of Cd, Cu, Pb and Zn from Two Historic Metalliferous
Google Scholar

Mine Sites in the UK. “Applied Geochemistry”, Vol. 9, Issue 6, s. 677–687.
Google Scholar

Michaels D., Zoloth S.R., Stern F.B., 1991: Does Low-Level Lead Exposure Increase Risk of Death? A Mortality Study of Newspaper Printers. “International Journal of Epidemiology”, Vol. 20, Issue 4, s. 978–983.
Google Scholar

Migaszewski Z.M., Gałuszka A., 2016: Geochemia środowiskowa. PWN, Warszawa.
Google Scholar

Mindat, 2021. https://www.mindat.org/element/Lead [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Nriagu J.O., 1983: Lead and Lead Poisoning in Antiquity. Wiley, New York.
Google Scholar

Nriagu J.O., 1996: A History of Global Metal Pollution. “Science”, Vol. 272, s. 223–224.
Google Scholar

Pacyna J.M., Pacyna E.G., 2000: Atmospheric Emissions of Anthropogenic Lead in Europe: Improvements, Updates, Historical Data and Projections. GKSS Report no. 2000y 31, Geesthacht.
Google Scholar

Pacyna J.M., Pacyna E.G., 2001: An Assessment of Global and Regional Emissions of Trace Metals to the Atmosphere from Anthropogenic Sources Worldwide. “Environmental Reviews”, 9, s. 269–298.
Google Scholar

Patterson C.C., Settle D.M., 1987: Magnitude of Lead Flux to the Atmosphere from Volcanoes. “Geochimica et Cosmochimica Acta”, Vol. 51, Issue 3, s. 675–681.
Google Scholar

PIG-PIB, 2020: Klasyfikacja i wyniki wskaźników nieorganicznych w punktach pomiarowych przeprowadzonych w 2019 roku w sieci krajowej monitoringu wód podziemnych. W: Rocznik Hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2019. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2020. https://www.pgi.gov.pl/psh/materialy-informacyjne-psh/rocznik-hydrogeologiczny-psh/8198-rocznik-hydrogeologiczny-panstwowej-sluzbyhydrogeologicznej-2020/file.html [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Plachy J. i in., eds., 2000: Zinc. In: Minerals Yearbook 2000. U.S. Geological Survey, Washington, s. 861–868.
Google Scholar

Plinius Secundus Caius (23–79), 1845: K. Pliniusza Starszego Historyi naturalnej ksiąg XXXVII. C. Plinii Secundi Historiae naturalis libri XXXVII. T. 10, ks. 34–37. W księgarni i drukarni J. Łukaszewicza, Poznań.
Google Scholar

Postawa A., Witczak S., red., 2011: Metale i substancje towarzyszące w wodach przeznaczonych do spożycia w Polsce. Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków.
Google Scholar

Rapp G., 2002: Archaeomineralogy. Springer-Verlag, Berlin–Heidelberg.
Google Scholar

Renberg I., Brannvall M.L., Bindler R., Emteryd O., 2002: Stable Lead Isotopes and Lake Sediments–a Useful Combination for the Study of Atmospheric Lead Pollution History. “Science of The Total Environment”, Vol. 292, s. 45–54.
Google Scholar

RMŚ, 2014: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 listopada 2014 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego. „Dziennik Ustaw”, nr 2014, poz. 1800.
Google Scholar

Roczna ocena jakości powietrza w województwie śląskim. Raport wojewódzki za rok 2018, 2018. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Departament Monitoringu Środowiska, Regionalny Wydział Monitoringu Środowiska w Katowicach. http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/documents/download/104321 [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Rostański A., Cabała J., Słota M., 2015: Tereny metalonośne jako źródło zagrożeń dla środowiska przyrodniczego. W: Ekotoksykologia. Rośliny, gleby, metale. Red. M. Wierzbicka. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 522–544.
Google Scholar

Rozmus D., 2014: Wczesnośredniowieczne zagłębie hutnictwa srebra i ołowiu na obszarach obecnego pogranicza Śląska i Małopolski (2 połowa XI–XII/XIII wiek). Muzeum Miejskie „Sztygarka” – Księgarnia Akademicka, Dąbrowa Górnicza–Kraków.
Google Scholar

Rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 11 października 2019 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego oraz sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, a także środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, 2019. „Dziennik Ustaw”, poz. 2147.
Google Scholar

Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi z dnia 7 grudnia 2017 r., 2017. „Dziennik Ustaw”, poz. 2294, cz. B: Parametry chemiczne.
Google Scholar

Sanchez J., Marino N., Vaquero M.C., Ansorena J., Legórburu I., 1998: Metal Pollution by Old Lead-Zinc Mines in Urumea River Valley (Basque Country. Spain). Soil, Biota and Sediment. “Water, Air, and Soil Pollution”, 107, s. 303–319.
Google Scholar

Scheinert M., Kupsch H., Bletz B., 2009: Geochemical Investigations of Slags from the Historical Smelting in Freiberg, Erzgebirge (Germany). “Chemie der Erde”, Vol. 69, s. 81–90.
Google Scholar

Schwikowski M., Barbante C., Doering T., Gaeggeler H., Boutron C., Schotterer U., Tobler U., Van de Velde K., Ferrari C., Cozzi G., Rosman K., Cescon P., 2004: Post-17th-Century Changes of European Lead Emissions Recorded in High-Altitude Alpine Snow and Ice. “Environmental Science and Technology”, 38 (4), s. 957–964.
Google Scholar

Settle D.M., Patterson C.C., 1980: Lead in Albacore: Guide to Lead Pollution in Americans. “Science”, Vol. 207, Issue 4436, s. 1167–1176. https://doi.org/10.1126/science.6986654.
Google Scholar

Sperka J., 2011: Dzieje gospodarcze Górnego Śląska w średniowieczu. W: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu. Red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek. Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice, s. 295–308.
Google Scholar

Statista, 2021a: Global Lead Consumption 2013–2020. https://www.statista.com/statistics/892288/global-lead-consumption/ [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Statista, 2021b: Lead Reserves Worldwide as of 2020. https://www.statista.com/statistics/273652/global-lead-reserves-by-selected-countries/ [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Storch H., Costa-Cabral M., Hagner C., Feser F., Pacyna J., Pacyna E., Kolb S., 2003: Four Decades of Gasoline Lead Emissions and Control Policies in Europe: a Retrospective Assessment. “The Science of the Total Environment”, Vol. 311, s. 151–176.
Google Scholar

Stos-Gale Z.A., Gale N.H., 1982: The Sources of Mycenaean Silver and Lead. “Journal of Field Archaeology”, 9 (4), s. 467–485. https://doi.org/10.1179/009346982791504490.
Google Scholar

Teper E., Jabłońska M., Janeczek J., Rachwał M., Rogula-Kozlowska W., 2020: Lead Speciation in Ambient Urban Air. Goldschmidt2020 Abstract 2581.
Google Scholar

Tite M.S., Freestone I., Mason R., Molera J., Vendrell-Saz M., Wood N., 1998: Lead Glazes in Antiquity – Methods of Production and Reasons for Use. “Archaeometry”, 40 (2), s. 241–260.
Google Scholar

Van der Krogt P., 2010: Elementology & Elements Multidictionary. https://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=pb [data dostępu: 15.04.2021].
Google Scholar

Verner J.F., Ramsey M.H., Helios-Rybicka E., Jędrzejczyk B., 1996: Heavy Metal Contamination of Soils around a Pb-Zn Smelter in Bukowno, Poland. “Applied Geochemistry”, Vol. 11, s. 11–16.
Google Scholar

Viets J.G., Leach D.L., Lichte F.E., Hopkins R.T., Gent C.A., Powell J.W., 1996: Paragenetic and Minor- and Trace-element Studies of Mississippi Valley-type Ore Deposits of the Silesian-Cracow District, Poland. „Prace Państwowego Instytutu Geologicznego”, Vol. 154, s. 51–71.
Google Scholar

Vitruvius Polio M. (20 BC?), 1914: The Ten Books on Architecture. Vitruvius. Transl. by M.H. Morgan. Harvard University Press, Cambridge.
Google Scholar

Wani A.L., Ara A., Usmani J.A., 2015: Lead Toxicity: a Review. “Interdisciplinary Toxicology”, 8 (2), s. 55–64. https://doi.org/10.1515/intox-2015-0009.
Google Scholar

Wershaw L.R., 1976: Organic Chemistry of Lead in Natural Water Systems. In: Lead in the Environment. Ed. T.G. Lovering. Geological Survey Professional Paper 957.
Google Scholar

United States Government Printing Office, Washington, s. 13–16.
Google Scholar

Witczak S., Kania J., Kmiecik E., 2013: Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaźników zanieczyszczeń wód podziemnych i metod ich oznaczania. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa.
Google Scholar

Żabiński W., 1960: Charakterystyka mineralogiczna strefy utlenienia śląsko-krakowskich złóż kruszców cynku i ołowiu. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Google Scholar

Żabiński W., 1964: Z badań geochemicznych strefy utlenienia śląsko-krakowskich złóż kruszców cynku i ołowiu. W: Z badań mineralizacji utworów triasu w Polsce. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, s. 49–84.
Google Scholar

Nr specjalny (2021)
Opublikowane: 2021-06-21

ISSN: 2450-4424

eISSN: 2451-2133

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego | University of Silesia Press

Prześlij tekst

Ołów w środowisku

Abstrakt

Słowa kluczowe:

Jerzy Cabała

Janusz Janeczek

Andrzej Kowalczyk

Informacje