Ołów w środowisku
Abstrakt
W publikacji zostały opisane zagadnienia związane z naturalnym występowaniem ołowiu w środowisku oraz jego wtórnymi, antropogenicznymi koncentracjami w glebach, wodach i pyłach atmosferycznych. Przedstawiono zmieniające się kierunki wykorzystania ołowiu w okresie ostatnich kilku tysięcy lat. Zwrócono uwagę, że stosunkowo niskie temperatury hutniczej produkcji oraz korzystne właściwości sprzyjały masowemu wykorzystaniu ołowiu, jednego z siedmiu najwcześniej poznanych metali. Wskazano, że jedną z przyczyn szybko rosnącego wydobycia ołowiu było pozyskiwanie srebra ze złóż galeny. Omówiono geochemię i mineralogię ołowiu w kontekście koncentracji oraz form występowania tego pierwiastka w różnych środowiskach litosfery. Silna skłonność ołowiu do wiązania się z siarką powoduje, że najczęściej występuje w siarczku Pb, galenie. W etapie utlenienia powstaje węglan Pb, cerusyt, znacznie rzadziej, w obecności jonów innych pierwiastków, np.: P, As, Mo, V, Cr tworzy fosforany, arseniany, molibdeniany, wanadyniany i chromiany ołowiu. Scharakteryzowano geologię oraz zespół minerałów występujących w śląsko-krakowskich złożach rud Zn-Pb. Stosunkowa niska aktywność geochemiczna jonów ołowiu Pb2+ powoduje, że w warunkach naturalnych transfer ołowiu do organizmów żywych jest ograniczony, jednak znacząco rośnie dla syntetycznych minerałów lub związków ołowiu.
Opisano metody przeróbki rud Zn-Pb oraz hutniczej produkcji ołowiu, która od XIX wieku była związana z szybko rosnącą produkcją cynku, dlatego jednym ze znaczących źródeł emisji ołowiu są huty cynku. Wskazano na znaczącą rolę regionu śląsko-krakowskiego dla globalnej produkcji ołowiu, cynku i kadmu w okresie XIX i na początku XX wieku. Przedstawiono wielkość produkcji ołowiu na świecie i w Polsce. W kontekście rożnych zastosowań ołowiu (akumulatory, stopy, farby, dodatek czteroetylku Pb do benzyn itp.) wskazano na najważniejsze źródła emisji ołowiu i jego związków do gleb, wód i atmosfery. Zestawiono źródła i wielkość
emisji Pb w Europie w latach 1955–2010.
Bardziej szczegółowe informacje dotyczące emisji ołowiu do środowiska odnoszą się do regionu śląsko-krakowskiego, gdzie od ponad 200 lat liczne huty produkowały ołów, cynk oraz stopy metali nieżelaznych, co wiązało się z lokalnym i regionalnym zanieczyszczeniem środowiska metalami ciężkimi. Szczególnie silne, toksyczne oddziaływania na organizmy żywe wywiera ołów, szczególnie jego syntetyczne formy emitowane przez huty oraz zakłady wykorzystujące ten metal. Okresy największej prosperity śląskiego hutnictwa ołowiu, cynku i kadmu wiązały się ze wzrostem zatrudnienia, z rozwojem gospodarczym i ogromnymi zyskami dla właścicieli. Z drugiej strony przyczyniły się do katastrofalnego zanieczyszczenia środowiska oraz trudnej do oszacowania skali zachorowań dzieci i dorosłych w wyniku zatrucia ołowiem.
Słowa kluczowe
geochemia ołowiu; minerały ołowiu; zastosowania ołowiu; koncentracje Pb w glebach, wodach i pyłach atmosferycznych; historyczne zanieczyszczenie ołowiem; hutnictwo Pb w rejonie śląsko-krakowskim
Bibliografia
Adamczyk A.F., 1979: Cynk i ołów w wodach dołowych kopalń rejonu olkuskiego. Praca doktorska, Biblioteka AGH, Kraków.
ATSDR, 2007: Toxicological Profile for Lead. U.S. Department of Health and Human Services Public Health Service Agency for Toxic Substances and Disease Registry. https://www.atsdr.cdc.gov/ [data dostępu: 15.04.2021].
Bell T., 2020: History: Antimony Metal. https://www.thoughtco.com/history-antimonymetal-2340120 [data dostępu: 15.04.2021].
Boni M., Large D., 2003: Nonsulfide Zinc Mineralization in Europe: An Overview. “Economic Geology”, Vol. 98, no 4, s. 715–729.
Bowen H.J.M., 1979: Environmental Chemistry of the Elements. Academic Press, London.
Bränvall M.-L., Bindler R., Renberg I., Emteryd O., Bartnicki J., Billström K., 1999: The Medieval Metal Industry Was the Cradle of Modern Large-Scale Atmospheric Lead Pollution in Northern Europe. “Environmental Science & Technology”, 33, s. 4391–4395.
Cabala J., 2001: Development of Oxidation in Zn-Pb Deposits in Olkusz Area. In: Mineral Deposits at the Beginning of the 21st Century. Balkema Publ., Lisse, s. 121–124.
Cabala J., Rozmus D., Kłys G., Misz-Kennan M., 2021: Lead in the Bones of Cows from a Medieval Pb-Ag Metallurgical Settlement: Bone Mineralization by Metalliferous Minerals. “Environmental Archaeology”. https://doi.org/10.1080/14614103.2020.1867289.
Cabala J., Smieja-Król B., Jablonska M., Chrost L., 2013: Mineral Components in a Peat Deposit – Looking for Signs of Early Mining and Smelting Activities in Silesia – Cracow Region (Southern Poland). “Environmental Earth Sciences”, Vol. 69, Issue 8, s. 2559–2568.
Cabała J., 1996: Koncentracje pierwiastków śladowych w rudach Zn-Pb i możliwość przechodzenia ich do odpadów. „Prace Naukowe GIG”, 13, s. 17–32.
Cabała J., 2000: Jakość oraz wtórne zmiany chemizmu rud Zn-Pb w olkuskim rejonie złożowym. „Gospodarka Surowcami Mineralnymi”, T. 6, z. 1, s. 117–141.
Cabała J., 2009: Metale ciężkie w środowisku glebowym olkuskiego rejonu eksploatacji rud Zn-Pb. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Cabała J., 2010: Cynk w technosferze. „Górnictwo i Geologia”, T. 5, z. 4, s. 63–76.
Cabała J., Badera J., 2015: Metale ciężkie w Polsce: geologia, historia wydobycia. W: Ekotoksykologia. Rośliny, gleby, metale. Red. M. Wierzbicka. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 137–162.
Cabała J., Konstantynowicz E., 1999: Charakterystyka śląsko-krakowskich złóż cynku i ołowiu oraz perspektywy eksploatacji tych rud. W: Perspektywy geologii złożowej i ekonomicznej w Polsce. Tom poświęcony jubileuszowi Profesora Erasta Konstantynowicza. Red. A.T. Jankowski. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, s. 76–98.
Cabała J., Sutkowska K., 2006: Wpływ dawnej eksploatacji i przeróbki rud Zn-Pb na skład mineralny gleb industrialnych, rejon Olkusza i Jaworzna. „Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały”, Vol. 117, nr 32, s. 13–22.
Cabała J., Warchulski R., Rozmus D., Środek D., Szełęg E., 2020: Pb-Rich Slags, Minerals, and Pollution Resulted from a Medieval Ag-Pb Smelting and Mining Operation in the Silesian-Cracovian Region (Southern Poland). “Minerals”, 10, 28. https://doi.org/10.3390/min10010028.
Chrastný V., Vaněk A., Teper L., Cabala J., Procházka J., Pechar L., Drahota P., Penížek V., Komárek M., Novák M., 2012: Geochemical Position of Pb, Zn and Cd in Soils Near the Olkusz Mine/Smelter, South Poland: Effects of Land Use, Type of Contamination and Distance from Pollution Source. “Environmental Monitoring and Assessment”, 184, s. 2517–2536.
Clausen J.L., Bostick B., Korte N., 2011: Migration of Lead in Surface Water, Pore Water, and Groundwater With a Focus on Firing Ranges. “Critical Reviews in Environmental Science and Technology”, 41 (15), s. 1397–1448.
CLB, 2019: Wyniki badań jakości wód podziemnych przeprowadzonych w 2019 roku w sieci regionalnej oraz w sieciach badawczych na terenie województwa śląskiego. CLB Oddział Katowice – Pracownia w Częstochowie. http://www.wios.gov.pl/monitoring/informacje/stan2019/slaskie.xlsx [data dostępu: 15.04.2021].
Czaplicka K., Buzek Ł., 2010: Lead Speciation in the Dusts Emitted from Non-Ferrous Metallurgy Process. “Water, Air, & Soil Pollution”, 218, s. 157–163.
De Vleeschouwer F., Le Roux G., Shotyk W., 2010: Peat as an Archive of Atmospheric Pollution and Environmental Change: A Case Study of Lead in Europe. “PAGES Magazine”, Vol. 18 (1), s. 20–22.
Degryse F., Smolders E., 2006: Mobility of Cd and Zn in Polluted and Unpolluted Spodosols. “European Journal of Soil Science”, Vol. 57, Issue 2, s. 122–133.
EPA, 2008: United States Environmental Protection Agency. https://www.epa.gov/leadair-pollution [data dostępu: 15.04.2021].
FAA, 2019: Fact Sheet – Leaded Aviation Fuel and the Environment. US Federal Aviation Administration. https://www.faa.gov/news/fact_sheets/news_story.cfm?newsId=14754 [data dostępu: 15.04.2021].
Funasaka K., Tojo T., Kaneco S., Takaoka M., 2013: Different Chemical Properties of Lead in Atmospheric Particles from Urban Roadside and Residential Areas. “Atmospheric Pollution Research”, Vol. 4, Issue 4, s. 362–369.
Garrels R.M., 1960: Mineral Equilibria – At Low Temperature and Pressure. Harper and Bros., New York.
GIOŚ, 2017: Wyniki badań i ocena kompleksowa stanu osadów dennych rzek i jezior w latach 2016–2017. https://www.gios.gov.pl/images/dokumenty/pms/monitoring_wod/Wyniki_badan_20180111.pdf [data dostępu: 15.04.2021].
GIOŚ, 2019: Ocena stanu jednolitych części wód rzek i zbiorników zaporowych w latach 2014–2019 na podstawie monitoringu. https://www.gios.gov.pl/images/dokumenty/pms/monitoring_wod/Klasyfikacja_i_ocena_stanu_RW_2014-2019_monitoring.xlsx [data dostępu: 15.04.2021].
Grzechnik Z., 1978: Historia dotychczasowych poszukiwań i eksploatacji. W: Poszukiwanie rud cynku i ołowiu na obszarze śląsko-krakowskim. Red. J. Pawłowska. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, s. 1–41.
Harańczyk C., 1965: Geochemia kruszców śląsko-krakowskich złóż rud cynku i ołowiu. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Heijlen W., Muchez P.H., Banks D.A., Schneider J., Kucha H., Keppens E., 2003: Carbonate-hosted Zn-Pb Deposits in Upper Silesia, Poland: Origin and Evolution of Mineralizing Fluids and Constraints on Genetic Models. “Economic Geology”, Vol. 98, no 5, s. 911–932.
Hellmann H., 1970: Die Absorption von Schwermetallen an den Schwebstoffen des Rheinseine Untersuchung zur Entgiftung des Rheinwassers (ein Nachtrag). [Absorption of Heavy Metals by Suspended Solids in the Rhine River]. “Deutsche Gewasserkundliche Mitteilungen”, 14 (2), s. 42–47.
Hem J.D., 1976: Inorganic Chemistry of Lead in Water. In: Lead in the Environment. Ed. T.G. Lovering. Geological Survey Professional Paper 957. United States Government Printing Office, Washington, s. 5–11.
Hernberg S., 2000: Lead Poisoning in a Historical Perspective. “American Journal of Industrial Medicine”, Vol. 38, Issue 3, s. 244–254.
Hong S., Candelone J., Patterson C., Boutron C., 1994: Greenland Ice Evidence of Hemispheric Lead Pollution Two Millennia Ago by Greek and Roman Civilizations. “Science”, Vol. 265, s. 1841–1843.
Hopwood J.D., Derrick G.R., Brown D.R., Newman C.D., Haley J., Kershaw R., Collinge M., 2016: The Identification and Synthesis of Lead Apatite Minerals Formed in Lead Water Pipes. “Journal of Chemistry”, Article ID 9074062, 11 stron. http://dx.doi.org/10.1155/2016/9074062.
ILA, 2015: International Lead Association. https://ila-lead.org/resources/lead-productionstatistics/ [data dostępu: 15.04.2021].
International Lead and Zinc Study Group, 2020. https://www.ilzsg.org/static/home.aspx [data dostępu: 15.04.2021].
Jablonska M., Janeczek J., Rietmeijer J.M., 2003: Seasonal Changes in the Mineral Compositions of Tropospheric Dust in the Industrial Region of Upper Silesia, Poland. “Mineralogical Magazine”, Vol. 67, Issue 6, s. 1231–1241.
Jabłońska M., 2003: Skład fazowy pyłów atmosferycznych w wybranych miejscowościach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Jabłońska M., 2013: Wskaźnikowe składniki mineralne w tkance płucnej osób narażonych na pyłowe zanieczyszczenie powietrza w konurbacji katowickiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Jabłońska M., Janeczek J., 2019: Identification of Industrial Point Sources of Airborne Dust Particles in an Urban Environment by a Combined Mineralogical and Meteorological Analyses: A Case Study from the Upper Silesian Conurbation, Poland. “Atmospheric Pollution Research”, Vol. 10, Issue 3, s. 980–988.
Jamrozy T., Rączka E., 1999: Johann Christian Ruberg: twórca technologii produkcji cynku na ziemiach polskich. SITH, Katowice.
Järup L., 2003: Hazards of Heavy Metal Contamination. “British Medical Bulletin”, Vol. 68, Issue 1, s. 167–182.
Jouffroy-Bapicot I., Pulido M., Galop D., Monna F., Ploquin A., Baron S., Petit C., Lavoie M., Beaulieu J.-L. de, Richard H., 2007: Environmental Impact of Early Palaeometallurgy: Pollen and Geochemical Analysis. “Vegetation History and Archaeobotany”, 16, s. 251–258.
Kabata-Pendias A., Pendias H., 1999: Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN, Warszawa.
Kowalska M., Mikulski S.Z., Sidorczuk M., 2018: Cynk, ołów; Zinc, Lead. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa. https://www.pgi.gov.pl/dokumenty-pig-pib-all/foldery-instytutowe/foldery-surowcowe-2018/6216-folder-cynk-i-olow/file.html [data dostępu: 15.04.2021].
Leach D.L., Taylor R.D., Fey D.L., Diehl S.F., Saltus R.W., 2010: A Deposit Model for Mississippi Valley-Type Lead-Zinc Ores. Chapter A of Mineral Deposit Models for Resource Assessment. U.S. Geological Survey Scientific Investigations Report 2010–5070–A.
Lee P.-K., Yu S., Chang H.J., Cho H.Y., Kang M.-J., Chae B.-G., 2016: Lead Chromate Detected as a Source of Atmospheric Pb and Cr(VI) Pollution. “Scientific Reports”, 6, Article ID 36088. https://doi.org/10.1038/srep36088.
Lessler M., 1988: Lead and Lead Poisoning from Antiquity to Modern Times. “The Ohio Journal of Science”, Vol. 88, no 3, s. 78–84.
Leś-Rudnicka M., 2002: Dzieje górnictwa węgla kamiennego w Jaworznie 1767–2002. Zakład Górniczo-Energetyczny Sobieski Jaworzno III, Jaworzno.
Levi P., 2011: Układ okresowy. Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Lis J., Pasieczna A., 1999: Szczegółowa mapa geochemiczna Górnego Śląska 1:25000. Promocyjny arkusz Sławków. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa.
Lis J., Pasieczna A., Karbowska B., Zembrzuski W., Lukaszewski Z., 2003: Thallium in Soil and Stream Sediments of a Zn-Pb Mining and Smelting Area. “Environmental Science & Technology”, 37, s. 4569–4572.
Maskall J., Whitehead K., Gee C., Thornton I., 1996: Long-Term Migration of Metals at Historical Smelting Sites. “Applied Geochemistry”, Vol. 11, s. 43–51.
McConnell J.R., Wilson A.I., Stohl A., Arienzo M.M., Chellman N.J., Eckhardt S., Thompson E.M., Pollard A.M., Steffensen J.P., 2018: Lead Pollution Recorded in Greenland Ice Indicates European Emissions Tracked Plagues, Wars, and Imperial Expansion During Antiquity. “Proceedings of the National Academy of Sciences”, 115 (22), s. 5726–5731.
McDonough W.F., Sun S., 1995: The Composition of the Earth. “Chemical Geology”, 120, s. 223–253.
Merrington G., Alloway B.J., 1994: The Transfer and Fate of Cd, Cu, Pb and Zn from Two Historic Metalliferous
Mine Sites in the UK. “Applied Geochemistry”, Vol. 9, Issue 6, s. 677–687.
Michaels D., Zoloth S.R., Stern F.B., 1991: Does Low-Level Lead Exposure Increase Risk of Death? A Mortality Study of Newspaper Printers. “International Journal of Epidemiology”, Vol. 20, Issue 4, s. 978–983.
Migaszewski Z.M., Gałuszka A., 2016: Geochemia środowiskowa. PWN, Warszawa.
Mindat, 2021. https://www.mindat.org/element/Lead [data dostępu: 15.04.2021].
Nriagu J.O., 1983: Lead and Lead Poisoning in Antiquity. Wiley, New York.
Nriagu J.O., 1996: A History of Global Metal Pollution. “Science”, Vol. 272, s. 223–224.
Pacyna J.M., Pacyna E.G., 2000: Atmospheric Emissions of Anthropogenic Lead in Europe: Improvements, Updates, Historical Data and Projections. GKSS Report no. 2000y 31, Geesthacht.
Pacyna J.M., Pacyna E.G., 2001: An Assessment of Global and Regional Emissions of Trace Metals to the Atmosphere from Anthropogenic Sources Worldwide. “Environmental Reviews”, 9, s. 269–298.
Patterson C.C., Settle D.M., 1987: Magnitude of Lead Flux to the Atmosphere from Volcanoes. “Geochimica et Cosmochimica Acta”, Vol. 51, Issue 3, s. 675–681.
PIG-PIB, 2020: Klasyfikacja i wyniki wskaźników nieorganicznych w punktach pomiarowych przeprowadzonych w 2019 roku w sieci krajowej monitoringu wód podziemnych. W: Rocznik Hydrogeologiczny Państwowej Służby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2019. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa 2020. https://www.pgi.gov.pl/psh/materialy-informacyjne-psh/rocznik-hydrogeologiczny-psh/8198-rocznik-hydrogeologiczny-panstwowej-sluzbyhydrogeologicznej-2020/file.html [data dostępu: 15.04.2021].
Plachy J. i in., eds., 2000: Zinc. In: Minerals Yearbook 2000. U.S. Geological Survey, Washington, s. 861–868.
Plinius Secundus Caius (23–79), 1845: K. Pliniusza Starszego Historyi naturalnej ksiąg XXXVII. C. Plinii Secundi Historiae naturalis libri XXXVII. T. 10, ks. 34–37. W księgarni i drukarni J. Łukaszewicza, Poznań.
Postawa A., Witczak S., red., 2011: Metale i substancje towarzyszące w wodach przeznaczonych do spożycia w Polsce. Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Kraków.
Rapp G., 2002: Archaeomineralogy. Springer-Verlag, Berlin–Heidelberg.
Renberg I., Brannvall M.L., Bindler R., Emteryd O., 2002: Stable Lead Isotopes and Lake Sediments–a Useful Combination for the Study of Atmospheric Lead Pollution History. “Science of The Total Environment”, Vol. 292, s. 45–54.
RMŚ, 2014: Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 18 listopada 2014 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego. „Dziennik Ustaw”, nr 2014, poz. 1800.
Roczna ocena jakości powietrza w województwie śląskim. Raport wojewódzki za rok 2018, 2018. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Departament Monitoringu Środowiska, Regionalny Wydział Monitoringu Środowiska w Katowicach. http://powietrze.gios.gov.pl/pjp/documents/download/104321 [data dostępu: 15.04.2021].
Rostański A., Cabała J., Słota M., 2015: Tereny metalonośne jako źródło zagrożeń dla środowiska przyrodniczego. W: Ekotoksykologia. Rośliny, gleby, metale. Red. M. Wierzbicka. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 522–544.
Rozmus D., 2014: Wczesnośredniowieczne zagłębie hutnictwa srebra i ołowiu na obszarach obecnego pogranicza Śląska i Małopolski (2 połowa XI–XII/XIII wiek). Muzeum Miejskie „Sztygarka” – Księgarnia Akademicka, Dąbrowa Górnicza–Kraków.
Rozporządzenie Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej z dnia 11 października 2019 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego oraz sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, a także środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych, 2019. „Dziennik Ustaw”, poz. 2147.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi z dnia 7 grudnia 2017 r., 2017. „Dziennik Ustaw”, poz. 2294, cz. B: Parametry chemiczne.
Sanchez J., Marino N., Vaquero M.C., Ansorena J., Legórburu I., 1998: Metal Pollution by Old Lead-Zinc Mines in Urumea River Valley (Basque Country. Spain). Soil, Biota and Sediment. “Water, Air, and Soil Pollution”, 107, s. 303–319.
Scheinert M., Kupsch H., Bletz B., 2009: Geochemical Investigations of Slags from the Historical Smelting in Freiberg, Erzgebirge (Germany). “Chemie der Erde”, Vol. 69, s. 81–90.
Schwikowski M., Barbante C., Doering T., Gaeggeler H., Boutron C., Schotterer U., Tobler U., Van de Velde K., Ferrari C., Cozzi G., Rosman K., Cescon P., 2004: Post-17th-Century Changes of European Lead Emissions Recorded in High-Altitude Alpine Snow and Ice. “Environmental Science and Technology”, 38 (4), s. 957–964.
Settle D.M., Patterson C.C., 1980: Lead in Albacore: Guide to Lead Pollution in Americans. “Science”, Vol. 207, Issue 4436, s. 1167–1176. https://doi.org/10.1126/science.6986654.
Sperka J., 2011: Dzieje gospodarcze Górnego Śląska w średniowieczu. W: Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu. Red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek. Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, Gliwice, s. 295–308.
Statista, 2021a: Global Lead Consumption 2013–2020. https://www.statista.com/statistics/892288/global-lead-consumption/ [data dostępu: 15.04.2021].
Statista, 2021b: Lead Reserves Worldwide as of 2020. https://www.statista.com/statistics/273652/global-lead-reserves-by-selected-countries/ [data dostępu: 15.04.2021].
Storch H., Costa-Cabral M., Hagner C., Feser F., Pacyna J., Pacyna E., Kolb S., 2003: Four Decades of Gasoline Lead Emissions and Control Policies in Europe: a Retrospective Assessment. “The Science of the Total Environment”, Vol. 311, s. 151–176.
Stos-Gale Z.A., Gale N.H., 1982: The Sources of Mycenaean Silver and Lead. “Journal of Field Archaeology”, 9 (4), s. 467–485. https://doi.org/10.1179/009346982791504490.
Teper E., Jabłońska M., Janeczek J., Rachwał M., Rogula-Kozlowska W., 2020: Lead Speciation in Ambient Urban Air. Goldschmidt2020 Abstract 2581.
Tite M.S., Freestone I., Mason R., Molera J., Vendrell-Saz M., Wood N., 1998: Lead Glazes in Antiquity – Methods of Production and Reasons for Use. “Archaeometry”, 40 (2), s. 241–260.
Van der Krogt P., 2010: Elementology & Elements Multidictionary. https://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=pb [data dostępu: 15.04.2021].
Verner J.F., Ramsey M.H., Helios-Rybicka E., Jędrzejczyk B., 1996: Heavy Metal Contamination of Soils around a Pb-Zn Smelter in Bukowno, Poland. “Applied Geochemistry”, Vol. 11, s. 11–16.
Viets J.G., Leach D.L., Lichte F.E., Hopkins R.T., Gent C.A., Powell J.W., 1996: Paragenetic and Minor- and Trace-element Studies of Mississippi Valley-type Ore Deposits of the Silesian-Cracow District, Poland. „Prace Państwowego Instytutu Geologicznego”, Vol. 154, s. 51–71.
Vitruvius Polio M. (20 BC?), 1914: The Ten Books on Architecture. Vitruvius. Transl. by M.H. Morgan. Harvard University Press, Cambridge.
Wani A.L., Ara A., Usmani J.A., 2015: Lead Toxicity: a Review. “Interdisciplinary Toxicology”, 8 (2), s. 55–64. https://doi.org/10.1515/intox-2015-0009.
Wershaw L.R., 1976: Organic Chemistry of Lead in Natural Water Systems. In: Lead in the Environment. Ed. T.G. Lovering. Geological Survey Professional Paper 957.
United States Government Printing Office, Washington, s. 13–16.
Witczak S., Kania J., Kmiecik E., 2013: Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaźników zanieczyszczeń wód podziemnych i metod ich oznaczania. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa.
Żabiński W., 1960: Charakterystyka mineralogiczna strefy utlenienia śląsko-krakowskich złóż kruszców cynku i ołowiu. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Żabiński W., 1964: Z badań geochemicznych strefy utlenienia śląsko-krakowskich złóż kruszców cynku i ołowiu. W: Z badań mineralizacji utworów triasu w Polsce. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa, s. 49–84.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
