Bać się czy się nie bać? Bioakumulacja, bioindykacja i toksyczność metali ciężkich Rośliny w świetle badań terenowych i laboratoryjnych
Abstrakt
Heavy metals that pose a threat to the environment include lead (Pb), zinc (Zn), copper (Cu), arsenic (As), cadmium (Cd), chromium (Cr), nickel (Ni) and mercury (Hg). Biomonitoring of environmental quality using plants is widely accepted as a reliable and inexpensive way of obtaining information on contamination also by heavy metals. It allows the assessment of the direction of changes in the natural environment and development of prognoses and methods for early warning related to predicted transformations in ecosystems. This paper presents the results of field and laboratory studies on floristic biodiversity in the areas of southern Poland related to extraction and processing of Zn and Pb ores. The paper also shows the selected plant defence mechanisms against the excess of heavy metals and the results of bioindication studies using different plant species, including the selected metallophytes related to the assessment of contamination levels and the most frequently used plant ecophysiological parameters. It is necessary to monitor contamination level, popularize knowledge and take action at the level of local authorities to mitigate adverse effects of human activity, bearing in mind possible bioaccumulation of heavy metals in the food chain and the adverse health effects associated with environmental contamination.
Bibliografia
Abratowska A., 2006: Armeria maritima – gatunek roślin przystosowany do wzrostu na glebach skażonych metalami ciężkimi. „KOSMOS. Problemy nauk biologicznych”, T. 55, nr 2–3, s. 217–227.
Baker A., 1981: Accumulators and Excluders – Strategies in the Response of Plants to Heavy Metals. “Journal of Plant Nutrition”, Vol. 3, s. 643–654.
Baker A., Ernst W., Van der Ent A., Malaisse F., Ginocchio R., 2010: Metallophytes: The Unique Biological Resource, Its Ecology and Conservational Status in Europe, Central Africa and Latin America. In: Ecology of Industrial Pollution. Eds. L.C. Batty, K.B. Hallberg. Cambridge University Press, Cambridge, s. 7–40.
Bąbelewska A., Musielińska R., Ciesielski W., 2018: Bioindykacyjna ocena stopnia zagrożenia metalami ciężkimi zbiorowisk leśnych Załęczańskiego Parku Krajobrazowego przy wykorzystaniu zdolności kumulacji plech porostu Hypogymnia physodes L. „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Technika, Informatyka, Inżynieria Bezpieczeństwa”, T. 6, s. 479–496. https://doi.org/10.16926/tiib.2018.06.35.
Bertram C.H., Rehdanz K., 2015: The Role of Urban Green Space for Human Wellbeing. “Ecological Economics”, Vol. 120, s. 139–152. https://doi.org/10.1016/j.ecolecon.2015.10.013.
Bini C., Wahsha M., Fontana S., Maleci L., 2012: Effects of Heavy Metals on Morphological Characteristic of Taraxacum officinale Web Growing on Mine Soils in NE Italy. “Journal of Geochemical Exploration”, Vol. 123, s. 101–108. https://doi.org/10.1016/j.gexplo.2012.07.009.
Bothe H., Słomka A., 2017: Divergent Biology of Facultative Heavy Metal Plants. “Journal of Plant Physiology”, Vol. 219, s. 45–61. https://doi.org/10.1016/j.jplph.2017.08.014.
Branquinho C., Serrano H., Pinto M., Martins-Loução M., 2007: Revisiting the Plant Hyperaccumulation Criteria to Rare Plants and Earth Abundant Elements. “Environmental Pollution”, Vol. 146, Issue 2, s. 437–443. https://doi.org/10.1016/j.envpol.2006.06.034.
Briffa J., Sinagra E., Blundell R., 2020: Heavy Metal Pollution in the Environment and Their Toxicological Effects on Humans. “Heliyon”, Vol. 6, Issue 9, e04691. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2020.e04691.
Cabała J., 2009: Metale ciężkie w środowisku glebowym olkuskiego rejonu eksploatacji rud Zn-Pb. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Cabała J., Sutkowska K., 2006: Wpływ dawnej eksploatacji i przeróbki rud Zn-Pb na skład mineralny gleb industrialnych, rejon Olkusza i Jaworzna. „Prace Naukowe Instytutu Górnictwa Politechniki Wrocławskiej. Studia i Materiały”, Vol. 117, nr 32, s. 13–22.
Ciepał R., 1999: Kumulacja metali ciężkich i siarki w roślinach wybranych gatunków oraz glebie jako wskaźnik stanu skażenia środowiska terenów chronionych województw śląskiego i małopolskiego. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice.
Djingova R., Kuleff I., Markert B., 2004: Chemical Fingerprint of Plants. “Ecological Research”, Vol. 19, Issue 1, s. 3–11. https://doi.org/10.1111/j.1440-1703.2003.00602.x.
Dmuchowski W., 2005: Use of Plant Bioindicators in Assessment of Environmental Contamination with Heavy Metals. “Reports of the Botanical Garden of the 176 Polish Academy of Sciences, Series: Monographs and Treatises”, Vol. 7, s. 1–116.
Dresler S., Rutkowska E., Bednarek W., Stanisławski G., Kubrak T., Bogucka-Kocka A., Wójcik M., 2017: Selected Secondary Metabolites in Echium vulgare L. Populations from Nonmetalliferous and Metalliferous Areas. “Phytochemistry”, Vol. 133, s. 4–14. https://doi.org/10.1016/j.phytochem.2016.11.001.
Drewnicka K., Cetnarska E., Cąkała Z., Bugaj E., 2016: Porównanie akumulacji metali ciężkich – Zn, Cr i Pb w liściach brzozy brodawkowej (Betula verrucosa) z terenu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Pojezierza Mazurskiego. „Analit”, nr 1, s. 2–5.
Dziubanek G., Baranowska R., Oleksiuk K., 2012: Metale ciężkie w glebach Górnego Śląska – problem przeszłości czy aktualne zagrożenie? „Journal of Ecology and Health”, R. 16, nr 4, s. 169–176.
Ernst W.H.O., 2003: Evolution of Adaptation Mechanisms of Plants on Metal-Enriched Soils. In: Physiological Plant Ecology. Ecophysiology and Stress Physiology of Functional Group. Ed. W. Larcher. Springer-Verlag, Berlin–Heidelberg–New York, s. 433–436.
Fałtynowicz W., 2014: Porosty jako biowskaźniki zmian w środowisku Karkonoszy. Jelenia Góra. Wydawnictwo Karkonoskiego Parku Narodowego, Jelenia Góra.
Fojcik B., 2013: Bioindykacja i biomonitoring – czyli bajki z mchu i paproci inaczej. W: Problemy środowiska i jego ochrony. Red. A. Babczyńska, M. Nakonieczny. Centrum Studiów nad Człowiekiem i Środowiskiem, Uniwersytet Śląski, Katowice, s. 45–56.
Fojcik B., Chruścińska M., Nadgórska-Socha A., 2017: Epiphytic Habitats in an Urban Environment; Contamination by Heavy Metals and Sulphur in the Barks of Different Tree Species. “Polish Journal of Natural Sciences”, no 32 (2), s. 283–295.
Gieroń Ż., Sitko K., Zieleźnik-Rusinowska P., Szopiński M., Rojek-Jelonek M., Rostański A., Rudnicka M., Małkowski E., 2021: Ecophysiology of Arabidopsis arenosa, a New Hyperaccumulator of Cd and Zn. “Journal of Hazardous Materials”, Vol. 412, 125052. https://doi.org/10.1016/j.jhazmat.2021.125052.
Godzik B., 1993: Heavy Metals Content in Plants from Zinc Dumps and Reference Areas. “Polish Botanical Studies”, 5, s. 113–132.
Godzik B., red., 2015: Przyrodnicza i historyczna wartość Olkuskiego Okręgu Rudnego. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Grodzińska K., Korzeniak U., Szarek-Łukaszewska G., Godzik B., 2000: Colonization of Zinc Mine Spoils in Southern Poland – Preliminary Studies on Vegetation, Seed Rain and Seed Bank. “Fragmenta Floristica et Geobotanica”, T. 45, nr 1–2, s. 123–145.
Grodzińska K., Szarek-Łukaszewska G., 2002: Hałdy cynkowo-ołowiowe w okolicach Olkusza – przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. „KOSMOS. Problemy nauk biologicznych”, T. 51, nr 2, s. 127–138.
Gucwa-Przepióra E., Błaszkowski J., Kurtyka R., Małkowski Ł., Małkowski E., 2013: Arbuscular mycorrhiza of Deschampsia cespitosa (Poaceae) at Different Soil Depths in Highly Metal-Contaminated Site in Southern Poland. “Acta Societatis Botanicorum Poloniae”, Vol. 82, no 4, s. 251–258. https://doi.org/10.5586/asbp.2013.033.
Gucwa-Przepióra E., Nadgórska-Socha A., Fojcik B., Chmura D., 2016: Enzymatic Activities and Arbuscular Mycorrhizal Colonization of Plantago lanceolata and Plantago major in a Soil Root Zone under Heavy Metal Stress. “Environmental Science and Pollution Research”, Issue 23, s. 4742–4755. https://doi.org/10.1007/s11356-015-5695-9.
Harańczuk R., Kompała-Bąba A., 2019: Changes in the Vascular Flora of a Postflotation Zinc–lead Ore Spoil Heap of the “Orzeł Biały” Mining and Smelting Works in Bytom (Silesian Upland) after 15 Years. “Acta Agrobotanica”, Vol. 72, no 1, 1762. https://doi.org/10.5586/aa.1762.
Hu Y., Wang D., Wei L., Zhang X., Song B., 2014: Bioaccumulation of Heavy Metals in Plant Leaves from Yan’an City of the Loess Plateau, China. “Ecotoxicology and Environmental Safety”, Vol. 110, s. 82–88. https://doi.org/10.1016/j.ecoenv.2014.08.021.
Jędrzejczyk-Korycińska M., 2009: Obszary dawnej eksploatacji złóż cynkowo-ołowiowych – ich bogactwo florystyczne a możliwości ochrony. „Problemy Ekologii Krajobrazu”, T. 24, s. 71–80.
Jędrzejczyk-Korycińska M., Szarek-Łukaszewska G., 2020: Murawy galmanowe – zagrożenia i możliwości ochrony – projekt „BioGalmany”. W: Buckler Mustard (Biscutella laevigata L.) an Extraordinary Plant on Ordinary Mine Heaps Near Olkusz. Pleszczotka górska (Biscutella laevigata L.) niezwykła roślina na zwykłych hałdach pogórniczych koło Olkusza. Red. G. Szarek-Łukaszewska. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s. 315–325.
Juda-Rezler K., Toczko B., red., 2016: Pyły drobne w atmosferze. Kompendium wiedzy o zanieczyszczeniu powietrza pyłem zawieszonym w Polsce. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa.
Kabata-Pendias A., 2001: Trace Elements in Soils and Plants. Third ed. CRC Press, Boca Raton–London–New York–Washington.
Kandziora-Ciupa M., Ciepał R., Nadgórska-Socha A., Barczyk G., 2013: A Comparative Study of Heavy Metal Accumulation and Antioxidant Responses in Vaccinium myrtillus L. Leaves in Polluted and Non-polluted Areas. “Environmental Science and Pollution Research”, Vol. 20, Issue 7, s. 4920–4932. https://doi.org/10.1007/s11356-012-1461-4.
Karczewska A., 2002: Metale ciężkie w glebach zanieczyszczonych emisjami hut miedzi – formy i rozpuszczalność. Wydawnictwo Akademii Rolniczej, Wrocław.
Kopcewicz J., Lewak S., red., 2002: Fizjologia roślin. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Kováčik J., Dudáš M., Hedbavny J., Mártonfi P., 2016: Dandelion Taraxacum linearisquameum Does Not Reflect Soil Metal Content in Urban Localities. “Environmental Pollution”, Vol. 218, s. 160–167. https://doi.org/10.1016/j.envpol.2016.08.030.
Kutrowska A., 2013: Roślinne transportery błonowe metali śladowych. „KOSMOS. Problemy nauk biologicznych”, T. 62, nr 1, s. 105–113.
Lambers H., Stuart Chapin III F., Pons T., 2008: Plant Physiological Ecology. Springer, New York.
Maestri E., Marmiroli M., Visioli G., Marmiroli N., 2010: Metal Tolerance and Hyperaccumulation: Costs and Trade-offs between Traits and Environment. “Environmental and Experimental Botany”, Vol. 68, Issue 1, s. 1–12. https://doi.org/10.1016/j.envexpbot.2009.10.011.
Markert B., 1992: Establishing of “Reference Plant” for Inorganic Characterization of Different Plant Species by Chemical Fingerprinting. “Water, Air, and Soil Pollution”, 64, s. 533–538.
Markert B., Wünschmann S., Diatta J., Chudzińska E., 2012: Innowacyjna obserwacja środowiska – bioindykatory i biomonitoring: definicje, strategie i zastosowania. „Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych”, 53, s. 15–145.
Massa N., Andreucci F., Poli M., Aceto M., Barbato R., Berta G., 2010: Screening for Heavy Metal Accumulators amongst Autochtonous Plants in a Polluted Site in Italy. “Ecotoxicology and Environmental Safety”, Vol. 73, s. 1988–1997. https://doi.org/10.1016/j.ecoenv.2010.08.032.
Muszyńska E., Hanus-Fajerska E., Ciarkowska K., 2020: Fitoremediacja jako antidotum na zanieczyszczenie środowiska. W: Buckler Mustard (Biscutella laevigata L.) an Extraordinary Plant on Ordinarymine Heaps near Olkusz. Pleszczotka górska (Biscutella laevigata L.) niezwykła roślina na zwykłych hałdach pogórniczych koło Olkusza. Red. G. Szarek-Łukaszewska. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s. 251–259.
Muszyńska E., Wiszniewska A., Hanus-Fajerska E., 2015: Roślinność terenów wzbogaconych w metaliczne pierwiastki śladowe jako unikatowe źródło bioróżnorodności. W: Różnorodność biologiczna – od komórki do ekosystemu. Funkcjonowanie roślin i grzybów. Środowisko – eksperyment – edukacja. Red. A. Bajguz, I. Ciereszko. Polskie Towarzystwo Botaniczne, Białystok, s. 63–77.
Nadgórska-Socha A., 2012: Poszukiwanie ciekawych gatunków roślin na terenach po eksploatacji rud cynkowo-ołowiowych. „Nowe Zagłębie”, nr 1, s. 31–33.
Nadgórska-Socha A., Ciepał R., 2009: Phytoextraction of Zinc, Lead and Cadmium with Silene vulgaris Moench (Garcke) in the Postindustrial Area. “Ecological Chemistry and Engineering”, Vol. 16, no 7, s. 831–837.
Nadgórska-Socha A., Kandziora-Ciupa M., Ciepał R., 2015: Element Accumulation, Distribution, and Phytoremediation Potential in Selected Metallophytes Growing in a Contaminated Area. “Environmental Monitoring and Assessment”, Vol. 187, 441. https://doi.org/10.1007/s10661-015-4680-6.
Nadgórska-Socha A., Kandziora-Ciupa M., Ciepał R., Barczyk G., 2016: Robinia pseudoacacia and Melandrium album in Trace Elements Biomonitoring and Air Pollution Tolerance Index Study. “International Journal of Environmental Science and Technology”, Vol. 13, Issue 7, s. 1741–1752. https://doi.org/10.1007/s13762-016-1010-7.
Nadgórska-Socha A., Kandziora-Ciupa M., Trzęsicki M., Barczyk G., 2017: Air Pollution Tolerance Index and Heavy Metal Bioaccumulation in Selected Plant Species from Urban Biotopes. “Chemosphere”, Vol. 183, s. 471–482. https://doi.org/10.1016/j.chemosphere.2017.05.128.
Nadgórska-Socha A., Ptasiński B., Kita A., 2013: Heavy Metal Bioaccumulation and Antioxidative Responses in Cardaminopsis arenosa and Plantago lanceolata Leaves from Metalliferous and Non-metalliferous Sites: a Field Study. “Ecotoxicology”, Vol. 22, s. 1422–1434. https://doi.org/10.1007/s10646-013-1129-y.
Oyuela Leguizamo M., Gómez W., Sarmiento M., 2017: Native Herbaceous Plant Species with Potential Use in Phytoremediation of Heavy Metals, Spotlight on Wetlands: a Review. “Chemosphere”, Vol. 168, s. 1230–1247. https://doi.org/10.1016/j.chemosphere.2016.10.075.
Pawłowska T., Błaszkowski J., Rühling A., 1996: The Micorrhizal Status of Plants Colonizing a Calamine Spoil Mound in Southern Poland. “Mycorrhiza”, 6, s. 499–505.
Pehoiu G., Murărescu O., Radulescu C., Dulama I., Teodorescu S., Ştirbescu R., Bucurică I., Stanescu S., 2020: Heavy Metals Accumulation and Translocation in Native Plants Grown on Tailing Dumps and Human Health Risk. “Plant and Soil”, Vol. 456, Issue 1–2, s. 405–424. https://doi.org/10.1007/s11104-020-04725-8.
Przedpełska E., Wierzbicka M., 2007: Arabidopsis arenosa (Brassicaceae) from a Lead-zinc Waste Heap in Southern Poland – a Plant with High Tolerance to Heavy Metals. “Plant and Soil”, Vol. 299, s. 43–53. https://doi.org/10.1007/s11104-007-9359-5.
Przepindowski Z., 2004: 170 lat Huty Metali Nieżelaznych “Szopienice” S.A. „Gazeta Wyborcza” z 30 listopada, s. 15.
Przewodnik po Zagłębiu Dąbrowskim, 1993. Reprint z 1939 roku. Muzeum Śląskie w Katowicach, Katowice.
Rai P., Panda L., 2014: Dust Capturing Potential and Air Pollution Tolerance Index (APTI) of Some Road Side Tree Vegetation in Aizawl, Mizoram, India: an Indo-Burma Hot Spot Region. “Air Quality, Atmosphere, and Health”, Vol. 7, no 1, s. 93–101. https://doi.org/10.1007/s11869-013-0217-8.
Remon E., Bouchardon J.-L., Le Guédard M., Bessoule J.-J., Conord C., Faure O., 2013: Are Plants Useful as Accumulation Indicators of Metal Bioavailability. “Environmental Pollution”, Vol. 175, s. 1–7. https://doi.org/10.1016/j.envpol.2012.12.015.
Rogala D., Hajok I., Marchwińska-Wyrwał E., 2015: Narażenie mieszkańców Siemianowic Śląskich na pył zawieszony PM10 i metale ciężkie. „Problemy Higieny i Epidemiologii”, Vol. 96, s. 427–436.
Romeh A., 2017: Risk Assessment of Heavy Metals Pollution at Zagazig University, Zagazig, Egypt. “International Journal of Environmental Science and Technology”, Vol. 15, s. 1393–1410. https://doi.org/10.1007/s13762-017-1489-6.
Roo-Zielińska E., 2004: Fitoindykacja jako narzędzie oceny środowiska fizycznogeograficznego. Podstawy teoretyczne i analiza porównawcza stosowanych metod. IGiPZ PAN, Warszawa.
Rosmus D., 2013: Archeologiczne ślady wczesnośredniowiecznej technologii wytopu ołowiu – uwagi na temat współpracy interdyscyplinarnej archeologów, metalurgów i specjalistów w zakresie ochrony środowiska. W: Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury. Red. P.P. Zagożdżon, M. Madziarz. T. 5. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław, s. 317–328.
Rostański A., 1997: Zawartość metali ciężkich w glebie i roślinach z otoczenia niektórych emitorów zanieczyszczeń na Górnym Śląsku. “Archives of Environmental Protection”, Vol. 23, no 3–4, s. 181–189.
Rostański A., Nowak T., Jędrzejczyk-Korycińska M., 2015: Metalolubne gatunki roślin naczyniowych we florze Polski. W: Ekotoksykologia: rośliny, gleby, metale. Red. M. Wierzbicka. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 175–189.
Rühling A., Tyler G., 1968: An Ecological Approach to the Lead Problem. “Botaniska Notiser”, 121, s. 321–342.
Rybak A., 2002: Państwowe górnictwo galmanu na terenie Dąbrowy Górniczej w XIX wieku ze szczególnym uwzględnieniem strzemieszyckiego ośrodka górnictwa galmanu. Muzeum Miejskie „Sztygarka”, Dąbrowa Górnicza.
Rybak A., 2004: Ślady górnictwa kruszcowego na terenie Dąbrowy Górniczej i jej okolic. W: Archeologiczne i historyczne ślady górnictwa i hutnictwa na terenie Dąbrowy Górniczej i okolic. Red. D. Rozmus. Księgarnia Akademicka, Kraków, s. 107–124.
Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Dudzik P., 2018: Zmiany zanieczyszczenia powietrza Stacji Bazowych ZMŚP w latach 2001–2014 na podstawie oceny zawartości metali ciężkich i siarki w porostach. W: Stan i przemiany środowiska przyrodniczego geoekosystemów Polski w latach 1994–2015 w oparciu o realizację programu Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego. Red. A. Kostrzewski, M. Majewski. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska–Oficyna Drukarska Jacek Chmielewski, Warszawa, s. 417–449.
Sayo S., Kiratu J., Nyamato G., 2020: Heavy Metal Concentrations in Soil and Vegetables Irrigated with Sewage Effluent: A Case Study of Embu Sewage Treatment Plant, Kenya. “Scientific African”, Vol. 8, e00337. https://doi.org/10.1016/j.sciaf.2020.e00337.
Serbula S., Miljkovic D., Kovacevic R., Ilic A., 2012: Assessment of Airborne Heavy Metal Pollution Using Plant Parts and Topsoil. “Ecotoxicology and Environmental Safety”, Vol. 76, s. 209–214. https://doi.org/10.1016/j.ecoenv.2011.10.009.
Shahid M., Dumat C., Khalid S., Schreck E., Xiong T., Niazi N.K., 2017: Foliar Heavy Metal Uptake, Toxicity and Detoxification in Plants: A Comparison of Foliar and Root Metal Uptake. “Journal of Hazardous Materials”, Vol. 325, s. 36–58. https://doi.org/10.1016/j.jhazmat.2016.11.063.
Simon E., Baranyai E., Braun M., Cserháti C., Fábián I., Tóthmérész B., 2014: Elemental Concentrations in Deposited Dust on Leaves along an Urbanization Gradient. “Science of the Total Environment”, Vol. 490, s. 514–520. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2014.05.028.
Siwek M., 2008: Rośliny w skażonym metalami ciężkimi środowisku poprzemysłowym. Część I. Pobieranie, transport i toksyczność metali ciężkich (śladowych). „Wiadomości Botaniczne”, 52, s. 7–22.
Skrynetska I., Ciepał R., Kandziora-Ciupa M., Barczyk G., Nadgórska-Socha A., 2018: Ecophysiological Responses to Environmental Pollution of Selected Plant Species in an Industrial Urban Area. “International Journal of Environmental Research”, Vol. 12, Issue 2, s. 255–267. https://doi.org/10.1007/s41742-018-0088-9.
Skrynetska I., Karcz J., Barczyk G., Kandziora-Ciupa M., Ciepał R., Nadgórska-Socha A., 2019: Using Plantago major and Plantago lanceolata in Environmental Pollution Research in an Urban Area of Southern Poland. “Environmental Science and Pollution Research”, Vol. 26, Issue 23, s. 23359–23371. https://doi.org/10.1007/s11356-019-05535-x.
Skubała K., 2011: Vascular Flora of Sites Contaminated with Heavy Metals on the Example of Two Post-industrial Spoil Heaps Connected with Manufacturing of Zinc and Lead Products in Upper Silesia. “Archives of Environmental Protection”, Vol. 37, no 1, s. 57–74.
Słomka A., Libik-Konieczny M., Kuta E., Miszalski Z., 2008: Metalliferous and Non-metalliferous populations of Viola tricolor represent similar mode of antioxidative response. “Journal of Plant Physiology”, Vol. 165, s. 1610–1619. https://doi.org/10.1016/j.jplph.2007.11.004.
Słysz A., Wierzbicka M.H., 2005: Przystosowania roślin Armeria maritima do wzrostu w środowisku skażonym metalami ciężkimi. W: Obieg pierwiastków w przyrodzie. T. 3. Red. B. Gworek. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa, s. 629–636.
Stefanowicz A., Stanek M., Woch M., 2016: High Concentrations of Heavy Metals in Beech Forest Understory Plants Growing on Waste Heaps Left by Zn-Pb Ore Mining. “Journal of Geochemical Exploration”, Vol. 169, s. 157–162. https://doi.org/10.1016/j.gexplo.2016.07.026.
Szarek-Gwiazda E., 2016: Metale ciężkie. W: Zbiornik wodny Dobczyce. Red. T. Sądag i in. Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej, Kraków, s. 153–158.
Szarek-Łukaszewska G., 2009: Vegetation of Reclaimed and Spontaneously Vegetated Zn-Pb Mine Wastes in Southern Poland. “Polish Journal of Environmental Studies”, Vol. 18, s. 717–733.
Szarek-Łukaszewska G., Grodzińska K., 2008: Naturalna roślinność w rejonach starych zwałowisk odpadów po górnictwie Zn-Pb w okolicy Bolesławia i Bukowna (region śląsko-krakowski; południowa Polska). „Przegląd Geologiczny”, Vol. 56, no 7, s. 528–531.
Szarek-Łukaszewska G., Grodzińska K., 2011: Grasslands of Zn-Pb Post-mining Area (Olkusz Ore-Bearing Region, S Poland). “Polish Botanical Journal”, Vol. 56, s. 245–260.
Szarek-Łukaszewska G., Niklińska M., 2002: Concentration of Alkaline and Heavy Metals in Biscutella laevigata L. and Plantago lanceolata L. Growing on Calamine Spoils (S. Poland). “Acta Biologica Cracoviensia. Series Botanica”, Vol. 44, s. 29–38.
Szarek-Łukaszewska G., Nowak T., Grodzińska K., Kapusta P., Godzik B., 2015: Charakterystyka przyrodnicza obszarów metalonośnych w różnych rejonach Polski. W: Ekotoksykologia: rośliny, gleby, metale. Red. M. Wierzbicka. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, s. 163–174.
Świsłowski P., Marciniak M., Rajfur M., 2017: Wpływ warunków prowadzenia eksperymentu na wyniki badań biomonitoringowych z zastosowaniem mchów. „Proceedings of ECOpole”, Vol. 11, no 1, s. 313–323. https://doi.org/10.2429/proc.2017.11(1)033.
Tokarska-Guzik B., Rostański A., Klotz S., 1991: Roślinność hałdy pocynkowej w Katowicach-Wełnowcu. „Acta Biologica Silesiana”, T. 19, s. 94–101.
Traczewska T., 2011: Biologiczne metody oceny skażenia środowiska. Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław.
Walker C.H., Hopkin S.P., Sibly R.M., Peakall D.B., 2002: Podstawy ekotoksykologii. Red. wyd. pol. P. Migula. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Wierzbicka M., 2002: Przystosowania roślin do wzrostu na hałdach cynkowo-ołowiowych okolic Olkusza. „KOSMOS. Problemy nauk biologicznych”, T. 51, nr 2, s. 139–150.
Wierzbicka M., Rostański A., 2002: Microevolutionary Changes in Ecotypes of Calamine Waste Heap Vegetation near Olkusz, Poland: a Review. „Acta Biologica Cracoviensia. Series Botanica”, Vol. 44, s. 7–19.
Wikarek-Paluch E., Rosik-Dulewska C., 2020: Biodostępność wybranych zanieczyszczeń w gruntach zdegradowanych chemicznie. Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska Polskiej Akademii Nauk, Zabrze.
Włodarz B., 2020: Historia olkuskiego rejonu wydobycia rud cynkowo-ołowiowych i obszarów występowania Biscutella laevigata L. W: Buckler Mustard (Biscutella laevigata L.) an Extraordinary Plant on Ordinarymine Heaps near Olkusz. Pleszczotka górska (Biscutella laevigata L.) niezwykła roślina na zwykłych hałdach pogórniczych koło Olkusza. Red. G. Szarek-Łukaszewska. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s. 41–52.
Woch M., Kapusta P., Stefanowicz A., 2016: Variation in Dry Grassland Communities along a Heavy Metals Gradient. “Ecotoxicology”, Vol. 25, s. 80–90. https://doi.org/10.1007/s10646-015-1569-7.
Wójcik A., Tukendorf A., 1995: Strategia unikania stresu w odporności roślin na metale ciężkie. „Wiadomości Botaniczne”, T. 39, nr 3–4, s. 33–40.
Wójcik M., Dresler S., Sugier P., Stanisławski G., Hanaka A., Krupa Z., Tukiendorf A., 2015a: Roślinność spontanicznie zasiedlająca składowiska odpadów cynkowo-ołowiowych – różnorodność gatunkowa oraz mechanizmy adaptacji. W: Różnorodność biologiczna – od komórki do ekosystemu. Funkcjonowanie roślin i grzybów. Środowisko – eksperyment – edukacja. Red. A. Bajguz, I. Ciereszko. Polskie Towarzystwo Botaniczne, Białystok, s. 51–63.
Wójcik M., Dresler S., Tukiendorf A., 2015b: Physiological Mechanisms of Adaptation of Dianthus carthusianorum L. to Growth on a Zn-Pb Waste Deposit – the Case of Chronic Multi-metal and Acute Zn Stress. “Plant and Soil”, Vol. 390, s. 237–250. https://doi.org/10.1007/s11104-015-2396-6.
Wójcik M., Sugier P., Siebielec G., 2014: Metal Accumulation Strategies in Plants Spontaneously Inhabiting Zn-Pb Waste Deposits. “Science of Total Environment”, Vol. 487, s. 313–322. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2014.04.024.
Wysocki C., 2019: Funkcjonowanie szaty roślinnej w warunkach miejskich. The Functioning of Plant Cover in Urban Conditions. „Przegląd Geograficzny”, T. 91, z. 3, s. 421–434. https://doi.org/10.7163/PrzG.2019.3.7.
Yadav S., 2010: Heavy Metals Toxicity in Plants: an Overview on the Role of Glutathione and Phytochelatins in Heavy Metal Stress Tolerance of Plants. “South African Journal of Botany”, Vol. 76, Issue 2, s. 167–179. https://doi.org/10.1016/j.sajb.2009.10.007.
Załęcka R., Wierzbicka M., 2002: The Adaptation of Dianthus carthusianorum L. (Caryophyllaceae) to Growth on a Zinc–lead Heap in Southern Poland. “Plant and Soil”, Vol. 246, no 2, s. 249–257.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J., Korzeniak U., 2002: Ecological Indicator Values of Vascular Plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaźnikowe roślin naczyniowych Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Zimny H., 2006: Ekologiczna ocena stanu środowiska: bioindykacja i biomonitoring. Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk, Warszawa.
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0001-5073-2363
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
