Zagłada Romów. Pariasi romscy przed, podczas i po II wojnie światowej
Abstrakt
Max Weber użył terminu parias w poświęconym starożytnemu judaizmowi trzecim tomie dzieła Etyka gospodarcza religii światowych na określenie narodu żydowskiego, który – jego
zdaniem – miał być „formalnie lub faktycznie odizolowanym od środowiska społecznego obcym ludem przybyszy”. Zainspirowana tą Weberowską figurą Hannah Arendt, jako pierwsza, choć nie intencjonalnie, opisała także romskiego pariasa. Odwołując się do tekstu Arendt, można powiedzieć, że podejrzany parias zostaje poddany regułom śledztwa, badania czy dochodzenia: jest „brany pod lupę”, „prześwietlany”, „patrzy mu się na ręce”. Tym samym staje się hiperwidzialny. Romski parias przez wieki zanurzony był w „ekologii strachu”, w każdej chwili bowiem mógł zostać oskarżony, np. o kradzież czy oszustwo jako społeczny element kryminogenny. Owo podejrzenie niezwykle łatwo przeradzało się też w prewencję, niekiedy o bardzo radykalnych formach. Ian Hancock, w pracy The Pariah Syndrome: An Account Of Gypsy Slavery And Persecution, już wprost rzucił światło na figurę Roma-pariasa, analizując antyromskie ustawodawstwo w Europie. Figura pariasa pozwala prześledzić specyfikę Zagłady Romów jako ludobójstwa równoległego do Szoa, lecz o odmiennych przyczynach, przebiegu oraz powojennych konsekwencjach, które przesądziły o jej niepamięci oraz niewidzialności.
Słowa kluczowe
Zagłada Romów; Porajmos; Romowie; parias; niezadomowienie
Bibliografia
Abdikeeva A.: Germany’s Policies toward Sinti and Roma: Living Apartheid? The European Roma Rights Centre (ERRC) 2002, http://www.errc.org/article/germanys-policies-toward-sinti-and-roma-living-apartheid/777 [accessed 15.09.2017].
Abdikeeva A.: Roma Poverty and the Roma National Strategies: The Cases of Albania, Greece and Serbia. London 2005.
Agamben G.: Homo Sacer: Sovereign Power and Bare Life. Trans. D. Heller-Roazen. Stanford 1998.
Agier M. (ed.): Un monde de camps. Paris 2014.
Agier M.: Managing the Undesirables. Trans. D. Fernbach. Cambridge 2011.
Arendt H.: “The Jew as Pariah: A Hidden Tradition.” Jewish Social Studies 1944 (Apr.), vol. 6, no. 2.
Arendt H.: The Origins of Totalitarianism. San Diego–New York–London 1973.
Baker D., Hlavajova M. (eds.): We Roma: A Critical Reader in Contemporary Art. Utrecht 2012.
Bauman Z.: Europe. An Unfinished Adventure. Cambridge 2004.
Baumgartner G.: “Austrian Roma under the Holocaust and the Problems of Restitution.” In: Holocaust Era Assets: Conference Proceedings. Prague, June 26–30, 2009. Prague 2009, https://www.lootedart.com/web_images/pdf2018/1.1.4%20Holocaust_Era_Assets_Conference_Proceedings_2009.pdf [accessed 24.04.2020].
Baumgartner G.: “The Process of Exclusion and Persecution of Roma and Sinti in the 1930s and 1940s.” In: The Roma between the Past and Future. Reflections upon Genocide, Recognition and the Resurgence of Extremism and Anti-Gypsyism. Report on Conference. De Nieuwe Kerk, Amsterdam, The Netherlands: NIOD/Holocaust and Genocide Studies, Anne Frank House, International Gypsy Festival, May 6th, 2012.
Bercovici K.: The Story of the Gypsies. London 1930.
Bogdal K.-M.: Europa erfindet die Zigeuner: Eine Geschichte von Faszination und Verachtung. Berlin 2011.
Borek P. (ed.): Romowie w Polsce i Europie. Kraków 2007.
Brooks E.: “Reclaiming: The Camp and the Avant-Garde.” In: D. Baker, M. Hlavajova (eds.): We Roma: A Critical Reader in Contemporary Art. Utrecht 2012.
Bukowski K.: Sterylizacja ludności romskiej 1943–1945 w Bydgoszczy, Dobiegniewie, Pile i Złotowie. Szczecinek 2012.
Colijn G.J., Sachs Littell M. (eds.): Confronting the Holocaust: A Mandate for the 21st Century. Lanham 1997.
Dębicki E.: [A statement]. Kwartalnik Romski 2012, vol. 7/2.
Dębski J., Talewicz-Kwiatkowska J.: Prześladowania i masowa zagłada Romów podczas II wojny światowej w świetle relacji i wspomnień. Kraków 2008.
Desbois P.: “The Holocaust by Bullets,” https://www.un.org/en/holocaustremembrance/docs/pdf/chapter7.pdf [accessed 22.05.2020].
Dillman A.: Zigeuner-Buch, zum amtlichen Gebrauche im Auftrage das K. B. Staatsministerius das Innem. München 1905, https://archive.org/details/zigeunerbuch01dill/page/n1/mode/2up [accessed 21.04.2020].
Dowd S.: “On the Road. Siobhan Dowd on the New European Romani Library and Gypsies in Literature.” The Guardian International Edition 2002, https://www.theguardian.com/books/2002/feb/09/classics.
Dźwigoł R.: “Stereotyp Cygana w języku polskim.” In: P. Borek (ed.): Romowie w Polsce i Europie. Kraków 2007.
Epstein Nord D.: Gypsies and the British Imagination, 1807–1930. New York 2006.
Fraser A.: The Gypsies. 2nd ed. Oxford, UK‒Cambridge, USA 1995.
Friedman A.J. (ed.): Roads to Extinction. Essays on the Holocaust. New York 1980.
Friedman P.: “The Extermination of the Gypsies: Nazi Genocide of an Aryan People.” In: A.J. Friedman (ed.): Roads to Extinction. Essays on the Holocaust. New York 1980.
“Gießen (Stolperstein Klein).” Na Bister!, http://muzeum.tarnow.pl/na-bister/en/giesen-stolperstein-klein-2/ [accessed: 5.08.2018].
Hancock I.: The Pariah Syndrome: An Account of Gypsy Slavery and Persecution. Revised ed. Ann Arbor 1987.
Hancock I.: “The Roots of Antigypsyism: To the Holocaust and after.” In: G.J. Colijn, M. Sachs Littell (eds.): Confronting the Holocaust: A Mandate for the 21st Century. Lanham 1997, http://radoc.net/radoc.php?doc=art_b_history_rootsofprejudice〈=en&articles=true [accessed 21.04.2020].
Hoess R.: Commandant of Auschwitz. The Autobiography of Rudolf Hoess. Introduction by Lord Russell of Liverpool, C.B.E., M.C. Trans C. FitzGibbon. Cleveland‒New York 1959.
Horvath F.: [Letter “Daher habe ich mich kurz entschlossen, die hohe Reichsregierung anzurufen,”] Self-evidence, German Reich (Ostmark), May 12, 1938, voi_00023. Rights held by Franz Horvath. Provided by Documentation Centre of Austrian Resistance (Vienna/Austria) Archived under: 12.543, https://www.romarchive.eu/en/collection/daher-habe-ich-mich-kurz-entschlossen-die-hohe-reichsregierung-anzurufen/ [accessed 22.04.2020].
Kapralski S.: “Milczenie, pamięć, tożsamość. Fantazmat „Cygana” i ambiwalencja nowoczesności.” Ethos 2016, no. 113.
Kapralski S.: Naród z popiołów. Pamięć zagłady a tożsamość Romów. Warszawa 2012.
Kogălniceanu M.: Esquisse sur l’histoire, les moeurs et la langue des Cigains. Berlin 1837.
Kolberg O.: Chełmskie. Reprint. Kraków 1980.
Krzyżanowski J.: Polska bajka ludowa w układzie systematycznym. Wrocław 1963.
Liégeois J.-P.: Roma, Gypsies, Travellers. Trans. S. ní Shuinéar. Strasbourg 1994.
Linde S.: Słownik języka polskiego. Vols 1–6. Warszawa 1807–1814.
Lockwood W.G., Salo S.M.G.: Gypsies and Travelers in North America: An Annotated Bibliography. Cheverly, MD 1994.
Matras Y.: The Romani Gypsies. Cambridge, MA 2015.
Mayer-Benedek A.: Schicksal der Burgenlandroma mit Blick auf Mattersburg, http://www.70haus.at/buch/roma/roma.pdf [accessed 21.04.2020].
Mbembe A.: Necropolitics. Trans. S. Corcoran. Durham‒London 2019.
Milton S.: “Persecuting the Survivors. The Continuity of ‘Anti-Gypsyism’ in Post-war Germany and Austria.” In: S. Tebbutt (ed.): Sinti and Roma. Gypsies in German-Speaking Society and Literature. New York–Oxford 2008.
Mróz L.: Geneza Cyganów i ich kultury. Warszawa 1992.
“Mühlstraße 8 (ehem. Löwengasse 23) ‒ Ferdinand Klein.” Gießen Rathaus, https://www.giessen.de/index.php?ModID=7&FID=2874.1345.1&object=tx%7C2874.1345.1 [accessed 21.05.2018].
Nawrocki G.: “Cintis in Hamburg: Grossstadt-Zigeuner Ohne Romantik.” Hamburger Tagenblatt 1937 (18–20 Aug.), pp. 223–225, http://www.minderheiten.org/roma/index2.html; http://www.minderheiten.org/roma/ueberblick/2.2.timeline.htm [accessed 21.04.2020].
Our Romani History, http://www.varromskahistoria.se/en/forced-integration/black-wednesday [accessed 18.04.2020].
Pollack M.: “Nie ma tablicy pamiątkowej dla Romów. Pamięć i milczenie w Burgenlandzie.” Studia Romologica 2012, no. 5.
Portnow A.: “Czy Ukraina jest gotowa wydorośleć? Spostrzeżenia na temat Holokaustu w polityce i pamięci historycznej.” In: Światła w Ciemności – Sprawiedliwi wśród Narodów Świata. Lublin 2010.
Portschy T.: [Denkschrift zur „Zigeunerfrage” vom August 1938], Eisenstadt, August 1938, http://www.kurt-bauer-geschichte.at/PDF_Lehrveranstaltung%202008_2009/E11_Portschy_Zigeunerfrage.pdf [accessed 22.04.2020].
Powell R.: “Understanding the Stigmatization of Gypsies: Power and the Dialectics of (Dis)identification.” Housing, Theory and Society 2008, vol. 25, no. 2, pp. 87–109, DOI: 10.1080/14036090701657462.
Republik Österreich, Bundesministerium für Inneres, Generaldirektion für die Öffentliche Sicherheit, BMI Zl.84-426-4/48 vom 20.9.1948
Runderlaß des Reichsführers SS und Chefs der Deutschen Polizei im Reichsministerium des Inneren, Heinrich Himmler, von 8.12.1938 über die “Bekämpfung der Zigeunerplage.“ Ministerialblatt des Reichs- und Preußischen Ministeriums des Innern, 1938, Nr. 51, Spalten 2105–2106, https://geschichte-bewusst-sein.de/wp-content/uploads/2017/02/SNG_014_RZ_Zusatz12-2017-02-23.pdf [accessed 22.05.2020].
Seltzer M.: True Crime. Observations on Violence and Modernity. New York 2007 (2011).
Sobieska A.: Dzieci Hagar. Literackie wizerunki Romów/Cyganów. Studia imagologiczne. Warszawa 2015.
Strożek P.: “Chaplinada w kręgach lewicy literackiej i artystycznej lat 20.” Kwartalnik Filmowy 2015 (spring–summer), no. 89–90.
Talewicz-Kwiatkowska J.: “Holokaust Romów. Czy rzeczywiście zapomniany?” Nigdy Więcej 2016, no. 22.
Tebbutt S . (ed.): Sinti and Roma. Gypsies in German-Speaking Society and Literature. New York–Oxford 2008.
Thurner E., Hussl E., Eder-Jordan B. (eds.): Roma und Travellers. Identitäten im Wandel. Introduction by K.-M. Gauss. Innsbruck 2015, https://www.uibk.ac.at/iup/buch_pdfs/roma-und-travellers/10.152032936-95-0.pdf [accessed 22.05.2020].
Thurner E.: “Roma in Europa, Roma in Österreich.” In: E. Thurner, E. Hussl, B. Eder-Jordan (eds.): Roma und Travellers. Identitäten im Wandel. Introduction by K.-M. Gauss. Innsbruck 2015, https://www.uibk.ac.at/iup/buch_pdfs/roma-und-travellers/10.152032936-95-0.pdf [accessed 22.05.2020].
Traverso E.: The Origins of Nazi Violence. Trans. J. Lloyd. New York‒London 2003.
Tyrnauer G.: “‘Mastering the Past’: Germans and Gypsies.” In: F. Chalk, K. Jonassohn (eds.): The History and Sociology of Genocide. Analyses and Case Studies. New Haven–London 1990.
Wat A.: “Charlie Chaplin. Pamflet czy omlet?” Awangarda 1924, no. 1.
Weber M.: Ancient Judaism. Trans. and ed. H.H. Gerth, D. Martindale. London 1952.
Wolfe S.: The Politics of Reparations and Apologies. New York–Heidelberg–Dordrecht–London 2014.
Zimmermann M.: Verfolgt, vertrieben, vernichtet, Die nationalsozialistische Vernichtungspolitik gegen Sinti und Roma. Essen 1989.
SWPS Uniwersytet Humanistycznospołeczny Polska
https://orcid.org/0000-0003-3941-0800
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
