Poetyka Holokaustu? Na przykładzie trzech poetów
Abstrakt
Niezależnie od tego, czy postrzegamy Holokaust jako wydarzenie jedyne w swoim rodzaju, czy też jako kulminację serii katastrof w historii Żydów, bez wątpienia pisarstwo będące
wynikiem Holocaustu warte jest badania jako zarówno świadectwo, jak i dzieło literackie. W niniejszym artykule przyglądam się poezji czasów Holokaustu, tym razem bez odniesienia
do często cytowanego i przekręcanego dictum Adorna na temat poezji po Auschwitz. Mój esej kwestionuje binarną opozycję, którą można sprowadzić do przeciwstawnych stwierdzeń: „poezja Holokaustu jest barbarzyństwem i niemożliwością” i „sztuka podnosi na duchu, a Holokaust tego nie zmienia”. Analizuję trzy indywidualne przykłady poezji czasów Holokaustu wykorzystywanej zarówno jako środek przetrwania, jak i dania świadectwa w czasach Zagłady – nie są to przykłady twórczości retrospektywnej lub uprawianej przez poetów niebędących świadkami wydarzeń. Problemy estetyczne i etyczne były częścią pisarstwa in extremis świadomego tych wyzwań na długo przed Adornem i teorią krytyczną. W zestawieniu Celana, Suckewera i Miłosza dostrzec można desperacką próbę tych poetów, by tworzyć poezję mierzącą się z wyzwaniem momentu historycznego, mimo wszystkich dzielących ich różnic dotyczących kultur pochodzenia, tradycji językowych i literackich. Choć badacze i krytycy odczytują twórczość wymienionych poetów osobno, według mnie powinno się ich studiować jako przykład zmagania się z bezprecedensową grozą, której pełnego wymiaru historycznego i ogromu następstw wymienieni autorzy nie mogli wówczas pojąć. Nie powinniśmy już dłużej ignorować źródeł i poprzedników, z których czerpali, gdy staramy się ocenić ich dokonania w kwestii stworzenia „poetyki Holokaustu” zdolnej wyrazić nieadekwatność języka i niewystarczalność wyobraźni w próbie oddania niewypowiadalnego, którego poeci doświadczyli osobiście w swojej codzienności. Jeśli będziemy czytać inaczej niż „po Adornie”, może to zaowocować bardziej zniuansowaną dyskusją o tym, czy istnieje poetyka Holokaustu.
Słowa kluczowe
Holokaust; poezja; trauma; poetyka; Abraham Suckewer; Paul Celan; Czesław Miłosz
Bibliografia
Aaron F.W.: Bearing the Unbearable: Yiddish and Polish Poetry in the Ghettos and Concentration Camps. Albany 1990.
Adorno T.W.: Aesthetic Theory. Eds. G. Adorno, R. Tiedemann. Trans. R. Hullot-Kentur. Minneapolis 1997.
Adorno T.W.: Gesammelte Schriften. Frankfurt/M. 1951.
Adorno T.W.: Negative Dialectics. Trans. E.B. Ashton. New York 1973.
Adorno T.W.: Notes to Literature. Trans. S.W. Nicholsen. New York 1992.
Adorno T.W.: Prisms. Trans. S.M. Weber, S. Weber. Cambridge 1981.
Alexander E.: “Patterns of Holocaust Poetry: Representative Voices in Yiddish and Hebrew.” In: A.D. Colin (ed.): Argumentum e silentio: International Paul Celan Symposium. Berlin 1987, pp. 296–319.
Antelme R.: “Poetry and the Testimony of the Camps.” In: D. Dobbels (ed.): On Robert Antelme’s The Human Race: Essays and Commentary. Evanston 2003, pp. 31–34. First published in Le patriote resistant 1948, vol. 53.
Bekker H.: “Remarks on the Early Poetry of Paul Celan.” In: H.M. Block (ed.): The Poetry of Paul Celan: Papers from the Conference at the State University of New York at Binghamton, October 28–29, 1988. New York–Bern–Frankfurt/M.–Paris 1991, pp. 6–12.
Benjamin W.: Illuminationen: ausgewählte Schriften. Frankfurt/M. 1977.
Benjamin W.: Illuminations. Ed. H. Arendt. Trans. H. Zohn. New York 1968.
Błoński J.: “Biedni Polacy patrzą na getto.” Tygodnik Powszechny, 11.01.1987. Translated as “Poor Poles Look at the Ghetto.” Yad Vashem Studies 1988, vol. 19, pp. 357–367.
Böschenstein B.: “Celan als Leser Hölderlins und Jean Pauls.” In: A.D. Colin (ed.): Argumentum e Silentio: International Paul Celan Symposium. Berlin 1987, pp. 183–198.
Buck T.: “Kommentar.” In: P. Celan: Todesfuge. Aachen 1999, pp. 9‒51.
Cammy J., Figlerowicz M.: “Translating History into Art: The Influences of Cyprian Kamil Norwid in Abraham Sutzkever’s Poetry.” Prooftexts 2007, vol. 27, no. 3, pp. 427–473.
Celan P.: Collected Prose. Trans. R. Waldrop. Manchester 1986.
Celan P.: Die Gedichte. Ed. B. Wiedemann. Berlin 2018.
Celan P.: Gesammelte Werke. Ed. B. Allemann, K. Reichert. Vol. 3. Frankfurt/M. 1983.
Celan P.: Selected Poems and Prose. Trans. J. Felstiner. Bilingual edition. New York 2001.
Celan P.: Todesfuge. Aachen 1999.
Colin A.D. (ed.): Argumentum e Silentio: International Paul Celan Symposium. Berlin 1987.
Eagleton T.: The Ideology of the Aesthetic. Oxford 1990.
Ezrahi S.D.: By Words Alone: The Holocaust in Literature. Chicago 1980.
Feldman D.: “Writing Nothing: Negation and Subjectivity in the Holocaust Poetry of Paul Celan and Dan Pagis.” Comparative Literature 2014, vol. 66, no. 4, pp. 438–458.
Felman S.: “Education and Crisis, or the Vicissitudes of Teaching.” In: S. Felman, D. Laub: Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History. New York 1992, pp. 1–56.
Felman S., Laub D.: Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History. New York 1992.
Felstiner J.: Paul Celan: Poet, Survivor, Jew. New Haven 1995.
Forché C. (ed.): Against Forgetting: Twentieth-Century Poetry of Witness. New York 1993.
Forché C., Wu D. (eds.): The Poetry of Witness: The English Tradition, 1500–2001. New York 2014.
Forster L.: “‘Todesfuge’: Paul Celan, Immanuel Weissglas and the Psalmist.” German Life and Letters 1985, vol. 39, no. l, pp. 1–20.
Franke W.: “Poetics of Silence in the Post-Holocaust Poetry of Paul Celan.” Journal of Literature and Trauma Studies 2014, vol. 2, no. 1, pp. 137–158.
Fussell P.: The Great War and Modern Memory. Oxford 1975.
Fynsk C.: “Poetic Relation: Celan’s Bremen Address.” In: H.M. Block (ed.): The Poetry of Paul Celan: Papers from the Conference at the State University of New York at Binghamton, October 28–29, 1988. New York–Bern–Frankfurt/M.–Paris 1991, pp. 22–29.
Gubar S.: Poetry after Auschwitz: Remembering What One Never Knew. Bloomington 2003.
Gubar S.: “The Long and Short of Holocaust Verse.” New Literary History 2004, vol. 35, no. 3, pp. 443–469.
Hölderlin F.: Poems and Fragments. Trans. M. Hamburger. Bilingual edition. Cambridge 1980.
Hölderlin F.: Sämtliche Werke. 6 vols. Stuttgart 1953.
Hoyer J.M.: “Flowerless Gardeners: Poetry after Auschwitz.” In: D. Stuber (ed.): Holocaust Literature. Ipswich 2016, pp. 182–199.
Kac D.: Wilno Jerozolimą było: Rzecz o Abrahamie Sutzkeverze. Sejny 2004.
Kligerman E.: “Celan’s Cinematic Anxiety of the Gaze in Night and Fog and ‘Engführung’.” In: D. Bathrick, B. Prager, M.D. Richardson (eds.): Visualizing the Holocaust: Documents, Aesthetics, Memory. Rochester 2008, pp. 185–210.
Kvietkauskas M.: “Poetisches Zeugnis: Abraham Sutzkever.” In: Vilne, Wilna, Wilno, Vilnius: eine jüdische Topografie zwischen Mythos und Moderne. Eds. E.-V. Kotowski, J.H. Schoeps. Berlin 2017, pp. 91–101.
Langer L.: The Holocaust and the Literary Imagination. New Haven 1975.
Liska V.: Die Nacht der Hymnen: Paul Celans Gedichte 1938–1944. Bern 1993.
Liska V.: German-Jewish Thought and Its Afterlife: A Tenuous Legacy. Bloomington 2017.
Lyotard J.-F.: Heidegger and “the Jews.” Trans. A. Michel, M.S. Roberts. Minneapolis 1990.
Lipszyc A.: “The Stylus and the Almond: Negative Literary Theologies in Paul Celan.” In: M. Fagenblat (ed.): Negative Theology as Jewish Modernity. Bloomington 2017, pp. 304‒321.
Miłosz C.: Poezje. 3 vols. Paris 1981‒1982.
Miłosz C.: The Collected Poems, 1931–1987. Trans. the author with R. Hass and others. London 1988.
Miłosz C.: The Witness of Poetry. Cambridge 1983.
Owen W.: The Poems of Wilfred Owen. Ed. E. Blunden. London 1933.
Pollin-Galay H.: “Avrom Sutzkever’s Art of Testimony: Witnessing with the Poet in the Wartime Soviet Union.” Jewish Social Studies 2015, vol. 21, no. 2, pp. 1–34.
Pollin-Galay H.: “The Epic Demands of Postwar Yiddish: Avrom Sutzkever’s Geheymshtot (1948).” East European Jewish Affairs 2018, vol. 48, no. 3, pp. 331–353.
Rosenfeld A.: A Double Dying: Reflections on Holocaust Literature. Bloomington 1980.
Roskies D.G.: Against the Apocalypse: Responses to Catastrophe in Modern Jewish Culture. Cambridge 1984.
Roskies D.G.: “Did the Shoah Engender a New Poetics?” In: K. Smola (ed.): Eastern European Jewish Literature of the 20th and 21st Centuries: Identity and Poetics. Munich–Berlin 2013, pp. 347–363.
Roskies D.G. (ed.): The Literature of Destruction: Jewish Responses to Catastrophe. Philadelphia 1989.
Roskies D.G. (ed.): Voices from the Ghetto. New Haven 2019.
Rothberg M.: “After Adorno: Culture in the Wake of Catastrophe.” New German Critique 1997, no. 72, pp. 45–81.
Rowland A., Eaglestone R. (eds.): “Holocaust Poetry special issue.” Critical Survey 2008, vol. 20, no. 2.
Rowland A.: Holocaust Poetry. Edinburgh 2005.
Rowland A.: Poetry as Testimony: Witness and Memory in Twentieth-Century Poems. New York–London 2014.
Sartre J.-P.: What Is Literature? New York 1949.
Savage R.: Hölderlin after the Catastrophe: Heidegger, Adorno, Brecht. Rochester 2008.
Schiff H. (ed.): Holocaust Poetry. London 1995.
Schmidt D.J.: “Between Meridians and Other Lines: Heidegger and Celan.” In: H.M. Block (ed.): The Poetry of Paul Celan: Papers from the Conference at the State University of New York at Binghamton, October 28–29, 1988. New York–Bern–Frankfurt/M.–Paris 1991, pp. 30–37.
Shapiro S.E.: “Failing Speech: Post-Holocaust Writing and the Discourse of Postmodernism.” Semeia 1987, vol. 40, pp. 65–91.
Steiner G.: Language and Silence: Essays on Language, Literature, and the Inhuman. New York 1967.
Striar M.M. (ed.): Beyond Lament: Poets of the World Bearing Witness to the Holocaust. Evanston 1998.
Sutzkever A.: “My Life and My Poetry.” In: A. Sutzkever: Zingt alts nokh mayn vort / Still My Word Sings: Lider / Poems. Trans. and ed. H. Valencia. Bilingual edition (Yiddish and English). Dusseldorf 2017, pp. 18–53.
Sutzkever A.: Zingt alts nokh mayn vort / Still My Word Sings: Lider / Poems. Trans. and ed. H. Valencia. Bilingual edition (Yiddish and English). Dusseldorf 2017.
Teichman M., Leder S. (eds.): Truth and Lamentation: Stories and Poems on the Holocaust. Urbana 1994.
Tettlebaum M.: “‘Nothing is meant quite literally’: Adorno and the Barbarism of Poetry after Auschwitz.” In: D. Stuber (ed.): Holocaust Literature. Ipswich 2016, pp. 200–213.
Trakl G.: Dichtungen und Briefe. Eds. W. Killy, H. Szklener. Salzburg 1970.
Trakl G.: Poems. Trans. J. Reidel. Calcutta 2015.
Vice S.: “Holocaust Poetry and Testimony.” Critical Survey 2008, vol. 20, no. 2, pp. 7–17.
Wiesel E.: “The Holocaust as Literary Inspiration.” In: E. Wiesel, L. Dawidowicz, D. Rabinowitz, R.M. Brown (eds.): Dimensions of the Holocaust. 2nd ed. Evanston 1990, pp. 5‒23.
Wisse R.: “Introduction: The Ghetto Poems of Abraham Sutzkever.” In: A. Sutzkever: Burnt Pearls: Ghetto Poems of Abraham Sutzkever. Oakville 1981, pp. 1–18.
Zilcosky J.: “Poetry after Auschwitz? Celan and Adorno Revisited.” Deutsche Vierteljahrsschrift für Literaturwissenschaft und Geistesgeschichte 2005, vol. 79, no. 4, pp. 670‒691.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
