Żydowskie dziedzictwo religijne w koncepcji krajobrazu konfliktu Materialne świadectwa Zagłady i działań zbrojnych na przykładzie Nowego Cmentarza Żydowskiego w Łodzi
Abstrakt
Krajobraz konfliktu to koncepcja przykuwająca obecnie uwagę w studiach krajobrazowych. Kierunkuje analizy przede wszystkim w ramach archeologii współczesności, stanowiąc jeden z kluczy odczytywania historii ze struktur otaczającego nas krajobrazu kulturowego. W artykule przedstawiono propozycję rozszerzenia koncepcji krajobrazu konfliktu w dyskursie o żydowskim materialnym dziedzictwie religijnym. Humanistyczne zwrócenie się ku materialności odsłania nowe konteksty Zagłady, w tym jej nie-ludzkie, bo krajobrazowe reprezentacje. Adaptację koncepcji w studiach nad żydowskim dziedzictwem religijnym przedstawiono na przykładzie badań przeprowadzonych w przestrzeni Nowego Cmentarza Żydowskiego w Łodzi. W pracy omówiono wyniki analiz dotyczących wybranych elementów krajobrazu konfliktu stanowiących składowe m.in. substancji nagrobkowej nekropolii. W badaniach wykorzystano metodykę nieinwazyjnej dokumentacji terenowej oraz wykonano analizę komparatystyczną danych fotogrametrycznych i teledetekcyjnych (m.in. chmury punktów z lotniczego skaningu laserowego, zdjęć lotniczych). Na tej podstawie skonstruowano przestrzenne modele zinwentaryzowanych struktur dziedzictwa materialnego, stanowiących historyczne palimpsesty, i wyodrębniono elementy krajobrazu konfliktu.
Słowa kluczowe
archeologia współczesności; studia krajobrazowe; LiDAR; zwrot ku materialności; cmentarze żydowskie; druga wojna światowa
Bibliografia
Archeologia totalitaryzmu. Ślady represji 1939–1956. Red. O. Ławrynowicz, J. Żelazko. Łódź 2015.
Arnold S.: Geografia historyczna Polski. Warszawa 1951.
Bailey G.: Time Perspectives, Palimpsests and the Archaeology of Time. “Journal of Anthropological Archaeology” 2007, Vol. 26, s. 198–223.
Baksik Ł.: Macewy codziennego użytku. Wołowiec 2012.
Banaszek Ł.: Badania archeologiczne w ramach projektu „Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego”. W: Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego. Red. Ł. Banaszek, M. Wosińska. Poznań–Sztutowo 2011, s. 27–31.
Baranowski J.: Litzmannstadt Getto 1940–1944. W: Żydzi łódzcy. Red. A. Machejek. Łódź 2015, s. 85–101.
Baranowski J.: The Gypsy Camp in Łódź 1941–1942. Łódź 2003.
Bielawski K.: Zagłada cmentarzy żydowskich. Warszawa 2020.
Budyta-Budzyńska M.: Socjologia narodu i konfliktów etnicznych. Warszawa 2010.
Chen R. et al.: Detecting and Characterizing Active Thrust Fault and Deep-Seated Landslides in Dense Forest Areas of Southern Taiwan Using Airborne LiDAR DEM. “Remote Sensing” 2015, Vol. 7, s. 15443–15466.
Coleman P.T. et al.: Navigating the Landscape of Conflict: Applications of Dynamical Systems Theory to Addressing Protracted Conflict. In: The Non-linearity of Peace Processes. Theory and Practice of Systemic Conflict Transformation. Eds. D. Körppen, N. Ropers, H.J. Giessmann. Opladen 2011, s. 39–56.
Colls C.S.: Holocaust Archaeologies. Approaches and Future Directions. London 2015.
Colls C.S.: Holocaust Archaeology: Archaeological Approaches to Landscapes of Nazi Genocide and Persecution. “Journal of Conflict Archaeology” 2012, Vol. 7, Issue 2, s. 70–104.
Crawford O.G.S.: Archaeology in the Field. London 1953.
Creighton O.H., Wright D.W.: The Anarchy. War and Status in 12th-Century Landscapes of Conflict. Liverpool 2016.
Dahrendorf R.: Teoria konfliktu w społeczeństwie przemysłowym. W: Elementy teorii socjologicznych. Red. W. Dereczyński, A. Jasińska-Kania, J. Szacki. Warszawa 1975, s. 429–463.
Delle J.A., Heaton P.: The Hector Backbone: A Quiescent Landscape of Conflict. “Historical Archaeology” 2003, Vol. 37, Issue 3, s. 93–110.
Domańska E.: Cmentarze jako przedmiot historii ratowniczej (rescue history). W: Ziemia skrywa kości. Zapomniane krajobrazy pamięci – cmentarze protestanckie w Wielkopolsce po 1945 roku. Red. J. Kołacki, I. Skórzyńska. Poznań 2017, s. 33–45.
Domańska E.: Gleba cmentarna jako dziedzictwo. W: Dziedzictwo we współczesnym świecie: kultura, natura, człowiek. Red. A. Marciniak, M. Pawleta, K. Kajda. Kraków 2018, s. 73–87.
Doneus M.: Openness as Visualization Technique for Interpretative Mapping of Airborne Lidar Derived Digital Terrain Models. “Remote Sensing” 2013, Vol. 5, s. 6427–6442.
Geoportal Ortofotomapa. Dostępne w Internecie: www.geoportal.gov.pl [data dostępu: 11.05.2019].
Jensen D., Baird T., Blank G.: New Landscapes of Conflict: Land-use Competition at the Urban-rural Fringe. “Landscape Research” 2019, Vol. 44, Issue 4, s. 418–429.
Karsvall O.: Retrogressiv metod. En översikt med exempel från historisk geografi och agrarhistoria. „Historisk Tidskrift” 2013, 133 (3), s. 411–435.
Katyń w świetle badań terenowych 1994–1995. Red. M. Głosek. Toruń 2003.
Kersz I.: Szkice z dziejów Gminy Żydowskiej oraz cmentarza w Łodzi. Łódź 1996.
Kobiałka D., Frąckowiak M., Kajda K.: Tree Memories of the Second World War: a Case Study of Common Beeches from Chycina, Poland. “Antiquity” 2015, Vol. 89, Issue 345, s. 683–696.
Kola A.: Archeologia zbrodni. Oficerowie polscy na cmentarzu ofiar NKWD w Charkowie. Toruń 2005.
Kronika getta łódzkiego/Litzmannstadt Getto 1941–1944. Red. J. Baranowski, S. Feuchert. T. 2: 1942. Łódź 2009.
Majewska A.: Continuity and Decline. Temporal Expression of Denominational Cemeteries in Contemporary Times. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica” 2019, nr 34, s. 71–96.
Majewska A.: Jewish Sepulchral Heritage in Silesian Voivodeship Divided by the Borders. Similarities and Differences. In: “Region and Regionalism”. No 13, Vol. 2. Eds. K. Heffner, B. Solga. Łódź–Opole 2017, s. 147–167.
Monumenta et Memoria. Cmentarz żydowski w Łodzi. Red. L. Hońdo. Łódź 2016.
Moshenska G.: Resonant Materiality and Violent Remembering: Archaeology, Memory and Bombing. “International Journal of Heritage Studies” 2009, Vol. 15, Issue 1, s. 44–56.
Nolan T.J.: Geographic Information Science as a Method of Integrating History and Archaeology for Battlefield Interpretation. “Journal of Conflict Archaeology” 2009, Vol. 5, Issue 1, s. 81–104.
Nowy Cmentarz Żydowski. Dostępne w Internecie: http://fotopolska.eu/Lodz/b37432, Nowy_cmentarz_zydowski.html?f=1064073-foto [data dostępu: 11.05.2019].
Numeryczny Model Terenu (NMT), arkusz danych: M-34-3-D-b-2-4-3-4, Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, Warszawa 2017.
Passmore D.G., Harrison S., Tunwell D.C.: Second World War Conflict Archaeology in the Forests of North-west Europe. “Antiquity” 2014, Vol. 88, Issue 342, s. 1275–1290.
Pholsena V.: A Social Reading of a Post-Conflict Landscape: Route 9 in Southern Laos. In: Interactions with a Violent Past. Reading Post-Conflict Landscapes in Cambodia, Laos and Vietnam. Eds. V. Pholsena, O. Tappe. Singapore 2013, s. 157–185.
Podolska J.: The Jewish Cemetery in Łódź. Łódź 2010.
Podolska J., Walicki J.: A Guide to the Jewish Cemetery in Łódź. Łódź 1997.
Rzepkowski A.: Ludność Łodzi w okresie I wojny światowej. Łódź 2013.
Saunders N.J.: Killing Time. Archaeology and the First World War. Stroud 2007.
Saunders N.J.: Trench Art: A Brief History and Guide. Philadelphia 2001.
Saunders N.J. et al.: Conflict Landscapes of the Soča/Isonzo Front, 1915–2013: Archaeological-Anthropological Evaluation of the Soča Valley, Slovenia. „Arheo. Arheološka obvestila. Glasilo Slovenskega arheološkega društva” 2013, 30, s. 47–66.
Saunders N.J., Faulkner N.: Fire on the Desert: Conflict Archaeology and the Great Arab Revolt in Jordan, 1916–18. “Antiquity” 2010, Vol. 84, Issue 324, s. 514–527.
Schackel P.A.: Archaeology, Memory, and Landscapes of Conflicts. “Historical Archaeology” 2003, Vol. 37, Issue 3, s. 3–13.
Schofield J.: Combat Archaeology: Material Culture and Modern Conflict. London 2005.
Stawiszyńska A.: Łódź w latach I wojny światowej. Oświęcim 2016.
Szacki J.: Dylematy historiografii idei oraz inne szkice i studia. Warszawa 1991.
Wejland A.P.: Pojęcia podstawowe. W: Miejsca pamięci i miejsca zapomnienia. Interdyscyplinarne badania na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. Raport z badań. T. 1: Wprowadzenie metodologiczne. Red. A.P. Wejland, O. Ławrynowicz. Łódź 2016, s. 34–45.
Wiatr E.: Historia cmentarza. W: Monumenta et Memoria. Cmentarz żydowski w Łodzi. Red. L. Hońdo. Łódź 2016, s. 9–34.
Wojalski M.Z.: Cmentarz żydowski w Łodzi. Łódź 2000.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
