Narracje o Zagładzie 2021, nr 1(7): Cywilne praktyki ludobójcze

Artykuł mieści się w paradygmacie socjologii historycznej i genocide studies. Omówiono w nim pięć nieformalnych instytucji gwałtu, wyróżnionych na podstawie komparatystyki historycznej dziesięciu przypadków: (1) gwałt jako nagroda dla żołnierzy i innych bojowników; (2) gwałt jako mechanizm inicjacji żołnierzy, integracji grupy zbrojnej oraz dowodzenia męskości przez walczących; (3) gwałt jako instytucja ofensywna, mająca dwie główne funkcje: (3.1) symbolicznego ataku na grupę obcą oraz (3.2) zwiększenia kosztów grupy obcej (leczenia kobiet, wychowania niechcianych dzieci itd.); (4) gwałt jako mechanizm czystki etnicznej; (5) gwałt jako mechanizm ludobójstwa. Wymienione typy dotyczą instytucji, a zatem kulturowo ustanowionych wartości i norm, które określają akceptowane cele i sposoby ich osiągania, osadzone w subkulturze określonych organizacji (armii, policji, bojówek partyjnych itd.). Nie każdy gwałt zależy od wymienionych instytucji. W tym sensie gwałty mogą być postrzegane przez członków danej organizacji jako uprawnione lub nieuprawnione. Sprawcy mogą też odczuwać instytucjonalny przymus, aby zaangażować się w gwałcenie ofiar.

„Lepiej nie mówić”, „Nie było okazji”, „Chciałam o tym porozmawiać, ale z kim?” – to najczęściej powtarzające się wypowiedzi świadkiń, które były ofiarami przemocy seksualnej w czasie II wojny światowej. Te zdania powtarzają się także w świadectwach kobiet zgwałconych w trakcie innych konfliktów zbrojnych w XX wieku. W ich opowieściach przeważają próby wyparcia i strach przed naznaczeniem. Nie tylko nie było komu powiedzieć, ale też mówienie o „tym” wiązało się z konsekwencjami. Wszystkie bohaterki artykułu zwracały uwagę na strach przed stygmatyzacją, szczególnie po wojnie – wśród bliskich, sąsiadów, osób postronnych.

Mikrohistorie świadkiń będą punktem wyjścia do analizy zjawiska gwałtów wojennych w ostatnich miesiącach wojny w perspektywie braku świadectw ofiar. Dlaczego kobiety nie mówiły? W jaki sposób radziły sobie z traumą przemocy seksualnej? Czemu w końcu zdecydowały się zabrać głos?

Przedmiotem analiz jest wykorzystanie paradygmatu imaginariów zła w studiach nad zbrodniami wojennymi i ludobójstwem. Zło (Evil) zostało przedstawione głównie poprzez odniesienie do perspektywy antropologicznej. Imaginarium zła zestawiono z bazującymi na pojęciach antropologicznych (a zatem kulturowymi, ludzkimi, refleksyjnymi) praktykami upokarzania, przekraczania tabu, lokowania ofiar w przestrzeni nieczystości i wykluczenia. W analizie autorka przyjmuje zaproponowaną przez Martina Pollacka perspektywę skażonego krajobrazu, przytacza jako egzemplifikację praktyki łamania tabu związane z uniemożliwianiem pochówku oraz gwałtami genocydalnymi.

Prezentowany artykuł zawiera obszerny komentarz do tłumaczenia niektórych fragmentów książki Etyka blokady. Wyobrażenia o moralności w Leningradzie w latach 1941–1942 [Блокадная этика: представление о морали в Ленинграде в 1941–1942 гг.] Siergieja Jarowa. Autorka szkicu pokazuje, jak zmieniła się optyka postrzegania oblężenia w Rosji w okresie powojennym, zwłaszcza po upadku Związku Radzieckiego. Na tym tle prezentowane są polskie publikacje poświęcone blokadzie Leningradu.

Krajobraz konfliktu to koncepcja przykuwająca obecnie uwagę w studiach krajobrazowych. Kierunkuje analizy przede wszystkim w ramach archeologii współczesności, stanowiąc jeden z kluczy odczytywania historii ze struktur otaczającego nas krajobrazu kulturowego. W artykule przedstawiono propozycję rozszerzenia koncepcji krajobrazu konfliktu w dyskursie o żydowskim materialnym dziedzictwie religijnym. Humanistyczne zwrócenie się ku materialności odsłania nowe konteksty Zagłady, w tym jej nie-ludzkie, bo krajobrazowe reprezentacje. Adaptację koncepcji w studiach nad żydowskim dziedzictwem religijnym przedstawiono na przykładzie badań przeprowadzonych w przestrzeni Nowego Cmentarza Żydowskiego w Łodzi. W pracy omówiono wyniki analiz dotyczących wybranych elementów krajobrazu konfliktu stanowiących składowe m.in. substancji nagrobkowej nekropolii. W badaniach wykorzystano metodykę nieinwazyjnej dokumentacji terenowej oraz wykonano analizę komparatystyczną danych fotogrametrycznych i teledetekcyjnych (m.in. chmury punktów z lotniczego skaningu laserowego, zdjęć lotniczych). Na tej podstawie skonstruowano przestrzenne modele zinwentaryzowanych struktur dziedzictwa materialnego, stanowiących historyczne palimpsesty, i wyodrębniono elementy krajobrazu konfliktu.

Tekst stanowi analizę funkcji pełnionej przez etnicznych Polaków w międzypokoleniowym przekazie traumy Zagłady w polsko-żydowskich rodzinach. Przedmiotem badania jest literatura postpamięciowa Ewy Kuryluk, teksty-świadectwa drugiego pokolenia o mieszanej genealogii: to znaczy rodziców, z których jedno przeżyło Zagładę, drugie natomiast po wojnie stało się powiernikiem tajemnicy i pomagało opracowywać traumatyczne doświadczenia. W opisie złożonego opracowywania traumy Zagłady pomocne wydaje się psychoanalityczne rozumienie przekazu międzypokoleniowego, a także pojęcia „trzeciego”: współczującego świadka i medium doświadczenia, dzięki któremu możliwe jest ocalenie. Bliskie czytanie trylogii postpamięciowej Ewy Kuryluk pozwala na przybliżenie nieopisywanego dotąd aspektu międzypokoleniowego przekazu traumy.

Irit Amiel jest izraelską pisarką, która po niemal pięćdziesięciu latach milczenia od ocalenia z Holocaustu zabiera głos w sprawie Shoah. Jej tom opowiadań Osmaleni jest zbiorem piętnastu portretów, w których autorka za pomocą powściągliwych i skromnych narracji przedstawia losy ocalonych z Zagłady. Dotychczas w lekturze tekstów poświęconych Holokaustowi marginalizowano obecność tradycji biblijnej, która konstytuuje tożsamość każdego Żyda. Artykuł jest próbą przeczytania opowiadań w perspektywie mesjańskiej, która wyrasta z ducha postsekularyzmu. Za jej pomocą można dokonać lektury archetypicznej narracji Izraela o Wyjściu, na której fundamencie zbudowana jest żydowska tożsamość. Jak dowodzi tego sama Amiel, nie można jej uniknąć, mówiąc o doświadczeniu Szoa.

Celem artykułu jest prześledzenie tematów podejmowanych w polskiej literaturze dziecięcej XXI wieku mówiącej o Zagładzie i wskazanie dominujących tendencji w przedstawianiu Szoa czytelnikom. W pierwszej części zarysowano kontekst powstania utworów o tej tematyce, w drugiej zanalizowano wybrane problemy podejmowane i pomijane w tych utworach (kultura i religia żydowska, stosunki polsko-żydowskie i śmierć bohaterów), co doprowadziło do wniosków dotyczących ideologicznego podłoża literatury skierowanej do młodych odbiorców.

Autorka artykułu, opierając się na teorii narratologa Wolfa Schmida, pokazuje wpływ elementów tzw. abstrakcyjnego wymiaru na recepcję dzieł Kevina Vennemanna Blisko Jedenew (2005, pol. 2007) i Matthiasa Nawrata Wszystkie śmierci dziadka Jurka (2015, pol. 2016). Ten abstrakcyjny wymiar – będący wytworem osobistych przekonań i indywidualnych „doświadczeń literackich” – pomaga wyjaśnić sprzeczne opinie na temat tego samego dzieła literackiego, zależące często (ale nie wyłącznie) od różnej wiedzy i świadomości historycznej. Odbiór w mediach i w dyskursie naukowym odzwierciedla również schematy i dyskursy, które nie dają się wyjaśnić samym tekstem. Autorka twierdzi, że odbiorca jest pod silnym wpływem osobistej historii autora, mimo że obie książki nie są autobiografiami, co znacznie ogranicza możliwości interpretacji.

W artykule omówiono pod względem treści i formy radiowe audycje artystyczne – reportaże radiowe i słuchowiska – lubelskiej dziennikarki Marii Brzezińskiej. Audycje Brzezińskiej wprowadzają temat Zagłady do obszaru tekstów kultury audialnej. Stosowane przez dziennikarkę techniki opowiadania oraz komponowania dźwiękowych utworów prezentują różne możliwości mówienia o Zagładzie, z jednej strony przez formy dokumentalne, z drugiej – przez gatunki fikcjonalne. Analiza audycji pozwoliła wskazać na indywidualne cechy stylu autorki, w tym na dominującą jednostkową perspektywę budowania narracji, kondensowanie treści czy ujawnianie obecności autora/autorki podczas nagrań.

Przekład opowiadania na język polski za zgodą autorki na podstawie udostępnionego
przez nią maszynopisu.

Wychodząc od wizyty w maju 2019 roku maurytyjskiej pisarki Anandy Devi w Muzeum Auschwitz-Birkenau, autor artykułu ukazuje emocje bezpośrednio towarzyszące zwiedzaniu tego upamiętniającego masową zagładę miejsca, w pełni uzewnętrznione w literackim pokłosiu, na które składa się nowela Wzgórza pomyślana jako swoista nekuja – przywołanie, a w istocie stworzenie postaci typowych ofiar Auschwitz, ale przecież również wklejony do niewydanej jeszcze powieści o tematyce zupełnie niezwiązanej z Polską zjadliwy fragment o zjawisku, które pisarka odbiera jako nekroturystykę. Spoglądając na Holokaust z punktu widzenia swojej ojczyzny, dla której najbardziej znanym punktem odniesienia jest RPA, Ananda Devi rozszerza swoją wizję przemocy także na zjawisko apartheidu, masowych komunistycznych zbrodni w ChRL i na krwawy konflikt żydowsko-arabski na terytorium należącym obecnie do Państwa Izrael. Te rozważania pisarki wpisują się w szerszy nurt refleksji, którego ostatnim literackim przejawem jest trójjęzyczny poemat Ceux du large o tragicznym losie imigrantów usiłujących przedostać się morzem do Europy Południowej.

The text discusses an interview conducted by Wiktor Krajewski with Alina Dąbrowska, one of the last living witnesses of history, a prisoner of five concentration camps, forced to participate in two Death Marches. While discussing her most difficult experiences during the Second World War, Dąbrowska attempts to assess the human relations. By divulging and explaining what influenced her life choices, how she perceives the infernal life of concentration camp and how she sees herself, she reveals her ethical investment in narrating her own life story.

Recenzentka scharakteryzowała cel opisywanej książki, którym (jak zasugerowała autorka) jest opis i kodyfikacja listu obozowo-więziennego w jego aspekcie teoretyczno-praktycznym. Ważnym aspektem rozważań jest zatem deskrypcja interakcji adresata i odbiorcy, analiza funkcji dialogu listowego oraz relacji interpersonalnych.

Podstawą źródłową badanych przez Sadzikowską tekstów są unikatowe zbiory listów obozowych i więziennych z okresu 1939–1945. Pochodzą one z różnych obozów koncentracyjnych, nie tylko w Polsce, ale i w Europie w ogóle. Ich lektura stanowi integralną część odkrywania i opisywania (z różnych perspektyw badawczych, przy wykorzystaniu zróżnicowanych metodologii) wojennego dramatu, wyrastającego z doświadczeń totalitaryzmu. Listy obozowe stanowią wyjątkowe (bo bardzo zindywidualizowane) świadectwo losu wszystkich ofiar poniżonych i upokorzonych przez rzeczywistość obozu koncentracyjnego. W pewnym sensie listy więźniów są echem wewnętrznych zmagań o sprawiedliwość oraz ocalenie godności i człowieczeństwa. Co ciekawe – autorka zainicjowała inspirującą metodę odczytywania tej epistolografii w kontekście indywidualnych losów nadawców i adresatów tej korespondencji.

W opinii recenzentki nieocenioną wartość mają dokumenty źródłowe (zamieszczone w Aneksach). Są to: Listy obozowe Franciszka Ogona (Aneks I) oraz wspomnienie Alojzego Frosa o Franciszku Ogonie (Aneks II).

Recenzentka wysoko ocenia poziom merytoryczny i naukowe walory monografii, podkreślając, że autorka na podstawie intrygującego materiału epistolograficznego stworzyła efektowną, ciekawą syntezę, uwzględniającą rozmaite perspektywy interpretacyjne. Wypełniła tym samym niedostatek podobnych opracowań w polskim literaturoznawstwie.

This article is a review of Anita Jarzyna’s book Post-koiné. Studia o nieantropocentrycznych językach (poetyckich) [Post-koiné. Studies in Non-anthropocentric (Poetic) Languages]. The reviewer discusses the literary material upon which the book’s analysis focuses; the interdisciplinary theoretical basis used by the scholar; the theme of memory, particular the possibilities
of writing a “shared” universal history without excluding animals; and, last but not least, the theme of the emotional nature of animals, the possibility of representing it in literature, and the question of the place which animals inhabit in language.

Artykuł ten poświęcony jest pierwszej powieści łużyckiego pisarza Jurija Kocha, o tytule Żydówka Hana, opublikowanej w 1963 roku. Co ciekawe, w tytule książki znalazł się etnonim „Żydówka”, co godziło w antysemicką linię przyjętą wówczas w całym bloku sowieckim. Być może ta ideologiczna transgresja wyjaśnia, dlaczego powieść ta nie została przetłumaczona na język niemiecki, ani na inne języki bloku sowieckiego w okresie komunizmu. Powieści w języku łużyckim były (i nadal są) nieliczne, dlatego władze NRD, ze względu na oficjalną promocję kultur mniejszościowych, wspierały tłumaczenie ich na niemiecki i inne „języki socjalistyczne”. Lecz nie w tym przypadku. To ważne dzieło stało się na wpół zapomniane w górnołużyckim oryginale i przekładzie z 1966 roku na dolnołużycki. Dopiero trzy dekady po upadku komunizmu i zjednoczeniu Niemiec autor przygotował i opublikował w 2020 roku niemieckojęzyczną wersję tej powieści.

Nekrolog Irit Amiel.

"Narracje o Zagładzie" 2021, nr 1(7)