Fiołek, stary dąb i Zagłada. Język symboliczny Ihr Zuschauenden Nelly Sachs
Abstrakt
Tekst poświęcony został analizie utworu Nelly Sachs pt. Wy, widzowie z tomu In den Wohnungen des Todes (1947). Wychodząc od analizy porównawczej dostępnych nam tłumaczeń wiersza (anglojęzycznych oraz polskich, autorstwa Zbigniewa Herberta i Ryszarda Krynickiego), autor artykułu przechodzi do węzłowej kategorii widza Zagłady, którego rozumie aktywnie, nie jak przyjmuje się najczęściej, czyli używając kategorii świadka Holokaustu – biernego obserwatora. W dalszej części badacz podejmuje próbę interpretacji języka symbolicznego (Fromm) utworu Sachs, zauważając, że posługuje się nim ona w całej twórczości, czerpiąc przy tym szeroko z judaizmu, przede wszystkim zaś z kultury niemieckiej. Czysto romantyczną lub nawet wcześniejszą, szekspirowską proweniencję mają motywy turkawki, studni, a zwłaszcza fiołka i dębu. Ten ostatni odwołuje się przy tym najprawdopodobniej do germańskiej genezy. Wszystko to tworzy paradoksalne połączenie tęsknoty za czasami dzieciństwa („kołysanki”) i niemiecką przyrodą („fiołek”, „dąb”) z nieodwracalną stratą spowodowaną Zagładą. Ostatnia część szkicu została poświęcona krótkiemu omówieniu recepcji poezji Sachs, która – początkowo niedostrzegana – w latach 60. stała się swoistą „zakładową maskotką”, by w końcu zostać zawłaszczoną i sprowadzoną do szkolnej interpretacji przez kulturę niemiecką, którą w swej poezji problematyzowała.
Słowa kluczowe
poezja niemiecka; Nelly Sachs; Zagłada; świadkowie Holokaustu; język poetycki
Bibliografia
Berendsohn W.A.: Nelly Sachs: Einführung in das Werk der Dichterin jüdischen Schicksals. Darmstadt 1974.
Bezzel-Dischner G.: Poetik des modernen Gedichts. Zur Lyrik von Nelly Sachs. Bad Homburg 1970.
Błoński J.: Biedni Polacy patrzą na getto. „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2, s. 1 i 4.
Böll H.: Bilard o wpół do dziesiątej. Przeł. T. Jętkiewicz. Warszawa 1961.
Bower K.M.: Claiming the Victim: Tokenism, Mourning, and the Future of German Holocaust Poetry. In: German Studies in the Post-Holocaust Age: The Politics of Memory, Identity, and Ethnicity. Eds. A. Del Caro, J. Ward. Boulder 2000, s. 131–139.
Bower K.M.: Ethics and Remembrance in the Poetry of Nelly Sachs and Rose Ausländer. Rochester 2000.
Chwalewik W.: Z literatury angielskiej. Studia i wrażenia. Warszawa 1969.
Cirlot J.-E.: Słownik symboli. Przeł. I. Kania. Kraków 2000.
Czajkowski M., ks.: Grzech antysemityzmu. „Więź” 1998, nr specjalny: Pod wspólnym niebem. Tematy polsko-żydowskie, s. 138–148.
Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski. Red. B. Engelking, J. Grabowski. T. 1–2. Warszawa 2018.
Diner D.: Negative Symbiose: Deutsche und Juden nach Auschwitz. „Babylon” 1986, 1, s. 9–20.
Dinesen R.: Nelly Sachs. Eine Biographie. Frankfurt 1992.
Dischner G.: Die Lyrik von Nelly Sachs und ihr Bezug zur Bibel, zur Kabbala und zum Chassidismus. „Text+Kritik. Zeitschrift für Literatur“ 1969, Bd. 23: Nelly Sachs, s. 25–40.
Dunton-Downer L., Riding A.: Szekspir. Przeł. D. Koper, R. Morusiewicz. Warszawa 2005.
Enzensberger H.M.: Droga Li… Rozmawiał J.S. Buras. „Literatura na Świecie” 1994, nr 6, s. 162–167.
Esser F., Hartung U.: Nazis, Pollution, and no Sex. Political Scandals as a Reflection of Political Culture in Germany. “American Behavioral Scientist” 2004, no 47 (8), s. 1040–1071.
Fioretos A.: Flucht und Verwandlung. Nelly Sachs, Schriftstellerin, Berlin/Stockholm. Berlin 2010.
Forecki P.: Od Shoah do strachu. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych. Poznań 2010.
Frei N.: Vergangenheitspolitik. Die Anfänge der Bundesrepublik und die NS-Vergangenheit. München 2012.
Fritsch-Vivié G.: Nelly Sachs. Monographie. 3. Aufl. Reinbek 2001.
Fromm E.: Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów. Przeł. J. Marzęcki. Wstęp K.T. Toeplitz. Warszawa 1972.
Garloff K.: Words from Abroad. Trauma and Displacement in Postwar German Jewish Writers. Detroit 2005.
Głowiński M.: Esej Błońskiego po latach. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2006, nr 2, s. 12–20.
Goethe J.W.: Fiołek. Przeł. S. Zarębski. W: J.W. Goethe: Wybór poezji. Oprac. Z. Ciechanowska. Wrocław 1955, s. 80–82.
Grass G.: Blaszany bębenek. Przeł. S. Błaut. Warszawa 1983.
Grothe W.: Astralmotive im Universum der Nelly Sachs. „Text+Kritik. Zeitschrift für Literatur“ 1969, Bd. 23: Nelly Sachs, s. 13–24.
Gustaw Zieliński. Życie i dzieło. Red. M. Krajewski. Rypin 1988.
Johnson U.: Domniemania w sprawie Jakuba. Przeł. S. Lisiecka. Warszawa 2008.
Kaniuk J.: Adam, syn psa. Przeł. L. Kwiatkowski. „Literatura na Świecie” 2004, nr 11–12, s. 287–311.
Kopaliński W.: Słownik symboli. Warszawa 2001.
Koprowska K.: Postronni? Zagłada w relacjach chłopskich świadków. Kraków 2018.
Krawiecka J.: Niezwykłe życie niemieckiej noblistki Nelly Sachs (1891–1970). „Historic@” 2008, nr 3, s. 30–42.
Krupa B.: Opowiedzieć Zagładę. Polska proza i historiografia wobec Holokaustu (1987–2003). Kraków 2013.
Krupa B.: Powrót. Studium przypadku. „Studia Litteraria et Historica” 2018, nr 7. Dostępne w Internecie: https://ispan.waw.pl/journals/index.php/slh/article/view/
slh.1731 [data dostępu: 20.10.2019].
Księga Hioba. Przeł. I. Cylkow. Kraków–Budapeszt 2008.
Lagercrantz O.: Versus über die Lyrik der Nelly Sachs. Berlin 1967.
Lichański S.: Poetka sumienia. „Literatura na Świecie” 1976, nr 7, s. 339–343.
Markiel T., Skibińska A.: „Jakie to ma znaczenie, czy zrobili to z chciwości?”. Zagłada domu Trynczerów. Warszawa 2011.
Norwid C.: Jak gdy kto ciśnie w oczy człowiekowi. W: C. Norwid: Pisma wszystkie. Zebrał, tekst ustalił, wstępem i uwagami krytycznymi opatrzył J.W. Gomulicki. T. 2: Wiersze. Cz. 2. Warszawa 1971, s. 82–83.
Norwid C.: Vade-mecum. Oprac. J. Fert. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1990.
Ostrowski M.: O liryce Nelly Sachs. „Filologia Germańska” [Piotrków Trybunalski] 2001, z. 2, s. 171–178.
Pedersen D.: Die Poetik der Tränen. Nelly Sachs Frühwerk bis zu „In den Wohnungen des Todes”. Maszynopis. [B.m.] 2016.
Piszczatowski P.: Znacze//nie wiersza. Apofazy Paula Celana. Warszawa 2014.
Platon: Państwo. Przeł. W. Witwicki. Warszawa 1958.
Rauschning H.: Rozmowy z Hitlerem. Przeł. J. Hensel, R. Turczyn. Warszawa 1994.
Rose R.S.: Krytyczny słownik mitów i symboli nazizmu. Przeł. Z. Jakubowska, A. Rurarz. Warszawa 2006.
Rosenfeld A.H.: Podwójna śmierć. Rozważania o literaturze Holocaustu. Przeł. B. Krawcowicz. Warszawa 2003.
Rospert Ch.: Poetik einer Sprache der Toten. Studien zum Schreiben von Nelly Sachs. Bielefeld 2004.
Roszak J.: Punkty, południki – poezja Nelly Sachs. „Topos” 2005, nr 3, s. 95–105.
Sacha M.: Dąb Goethego czyli o ochronie pomników przyrody w III Rzeszy. W: Poszukiwanie sensów. Lekcja z czytania kultury. Red. P. Kowalski, Z. Libera. Kraków 2006, s. 197–222.
Sachs N.: Koniec. Przeł. R. Krynicki. W: N. Sachs: Rozżarzone zagadki. Wiersze wybrane. Wybór i przeł. R. Krynicki. Kraków 2006, s. 99.
Sachs N.: Legenden und Erzählungen [„Legendy i opowiadania”]. Berlin 1921.
Sachs N.: Męka, czasomierz obcej gwiazdy. Przeł. R. Krynicki. W: N. Sachs: Rozżarzone zagadki. Wiersze wybrane. Wybór i przeł. R. Krynicki. Kraków 2006, s. 19.
Sachs N.: O the Chimneys. Selected Poems, Including the Verse Play, ELI. New York 1967.
Sachs N.: Werke. Kommentierte Ausgabe in vier Bänden. Bd. 1: Gedichte 1940–1950. Hrsg. M. Weichelt. Berlin 2010.
Sachs N.: Widzowie. Przeł. Z. Herbert. „Poezja” 1967, nr 2, s. 49 (przedruk: „Zeszyty Literackie” 2001, nr 74, s. 40).
Sachs N.: Wy, widzowie. Przeł. R. Krynicki. W: N. Sachs: Rozżarzone zagadki. Wiersze wybrane. Wybór i przeł. R. Krynicki. Kraków 2006, s. 13.
Shakespeare W.: Feniks i Turkawka. Przeł. M. Słomczyński. W: W. Shakespeare: Wiersze i poematy. Przeł. M. Słomczyński. Kraków 1977, s. 191–195.
Słomczyński M.: Od tłumacza. W: W. Shakespeare: Wiersze i poematy. Przeł. M. Słomczyński. Kraków 1977, s. 255–259.
Stenzel J.: Zeichensetzung. Stiluntersuchungen an deutscher Prosadichtung. Göttingen 1966.
Stogowska A.M.: Wpisany w epokę: Gustaw Zieliński (1809–1881). Płock 1996.
Strzetelski J.: Posłowie. W: W. Shakespeare: Wiersze i poematy. Przeł. M. Słomczyński. Kraków 1977, s. 261–264.
Szafarz J.: Nelly Sachs. Poetka żydowskiego losu. W: Niemieckojęzyczni laureaci literackiej Nagrody Nobla. Red. K. Ruchniewicz, M. Zybura. Wrocław 2006, s. 159-171.
Szekspir W.: Hamlet. Przeł. J. Paszkowski. W: W. Szekspir: Dzieła dramatyczne. Oprac. S. Helsztyński, R. Jabłkowska. T. 6: Tragedie. Warszawa 1958, s. 5–161.
„Szkoła ukraińska” w romantyzmie polskim. Szkice polsko-ukraińskie. Red. M. Nesteruk, S. Makowski, U. Makowska. Warszawa 2013.
„Text+Kritik. Zeitschrift für Literatur“ 2017, Bd. 23: Nelly Sachs.
Vedder U.: „Verhoffen“: Gedankenstriche in der Lyrik von Ingeborg Bachmann, Nelly Sachs und Paul Celan. In: Die Poesie der Zeichensetzung. Studien zur Stilistik der Interpunktion. Hrsg. A. Nebrig, C. Spoerhase. Berno 2012, s. 345–361.
Zarawska A.: Wyrazić niewyrażalne. Holocaust w poezji Nelly Sachs. „Studia Niemcoznawcze” 2007, T. 34, s. 339–351.
Zarębianka Z.: Nelly Sachs: Cierpieć w czasie zabitym przez wieczność. „Topos” 2006, nr 5, s. 131–135.
Zieliński G.: Dwa sonety (na śmierć brata). W: Poezye Gustawa Zielińskiego. Wydanie zupełne poprzedzone życiorysem na podstawie listów poety skreślonym i oceną jego działalności przez dr. Piotra Chmielowskiego. Toruń 1901, s. 251.
Zieliński G.: Miłość. W: Poezye Gustawa Zielińskiego. Wydanie zupełne poprzedzone życiorysem na podstawie listów poety skreślonym i oceną jego działalności przez dr. Piotra Chmielowskiego. Toruń 1901, s. 262.
Zieliński G.: Pożegnanie. W: Poezye Gustawa Zielińskiego. Wydanie zupełne poprzedzone życiorysem na podstawie listów poety skreślonym i oceną jego działalności przez dr. Piotra Chmielowskiego. Toruń 1901, s. 231.
Zieliński G.: Tulipan i fiołek. W: Poezye Gustawa Zielińskiego. Wydanie zupełne poprzedzone życiorysem na podstawie listów poety skreślonym i oceną jego działalności przez dr. Piotra Chmielowskiego. Toruń 1901, s. 235–236.
Żukowski T.: Wytwarzanie „winy obojętności” oraz kategorii „obojętnego świadka” na przykładzie artykułu Jana Błońskiego „Biedni Polacy patrzą na getto”. „Studia Litteraria et Historica” 2013, nr 2. Dostępne w Internecie: https://ispan.waw.pl/journals/index.php/slh/article/view/slh.2013.018 [data dostępu: 20.10.2019].
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
