Strony tytułowe i spis treści piątego numeru "Narracji o Zagładzie".

Wstęp do piątego numeru czasopisma "Narracje o Zagładzie".

Rozmowa z Profesor Bożeną Shallcross na temat poezji (i) Zagłady.

Wiersze Biedny chrześcijanin patrzy na getto oraz Campo di Fiori należą do najsłynniejszych polskich utworów poetyckich o Zagładzie. Czytano je jako zapis zbiorowych lęków. Tekst jest próbą pójścia tym tropem interpretacyjnym. Krokiem wstępnym jest odniesienie do wojennego konkretu, a więc próba zrozumienia, do jakiego rodzaju scen i zjawisk odnoszą się poetyckie obrazy. Zestawienie ze świadectwami oraz literackimi zapisami polskich Żydów wskazuje, że kontekstem są polska przemoc i kolektywne sprawstwo wpisujące się w realizowaną przez nazistów eksterminację. Niechciana wiedza o sprawstwie i współudziale przybiera u Miłosza postać lęków uosabianych przez „strażnika-kreta”. Ich inwazji towarzyszy rozpad symbolicznego porządku i obrazów zadomowienia, co wskazuje, że obecna, a jednocześnie niewidoczna dla społeczności wiedza o polskiej przemocy funkcjonuje jak Lacanowskie Realne. Zapisem polskiego patrzenia na śmierć Żydów jest wiersz Campo di Fiori. Polemicznie do tradycji interpretowania go jako świadectwa „obojętności” wydobyte zostają paralele między spaleniem heretyka przez chrześcijańską inkwizycję i spojrzeniem „biednego chrześcijanina” na płonące getto. Ich wspólną cechą jest wykluczenie ginących jako tych, którzy wyznaczają granicę chrześcijańskiej i polskiej społeczności, a jednocześnie zajmują „miejsce niebezpieczne”, a więc w porządku fundujących tożsamość mitów przeznaczone do unicestwienia. Ustanowienie tej granicy okazuje się w realiach Zagłady wyrokiem i legitymizuje działania nazistów.

Celem artykułu jest zbadanie, w jaki sposób pod wpływem doświadczenia Zagłady dokonuje się reorientacja symbolicznego i znaczeniowego wymiaru żydowskiego miejsca urodzenia, a następnie konceptualizacja jego tożsamościowego potencjału. Próba opisania i zdefiniowania specyfiki żydowskiego miejsca urodzenia po Zagładzie zostaje tu przeprowadzona na podstawie poezji Rejzl Żychlińskiej, wciąż mało znanej pisarki tworzącej w języku jidysz. Autorka analizuje podwójność miejsca urodzenia – jego fantomowość i realność – która ujawnia się w momencie powrotu, a także wynikający z niej projekt tożsamości rozproszonej.

Artykuł ma na celu interpretację wiersza Uchodźcom autorstwa zapomnianej poetki dwudziestolecia międzywojennego w kontekście literatury polsko-żydowskiej. Lola (Leonia) Szereszewska (1895–1943) z domu Rotbard jest we współczesnej recepcji badawczej i czytelniczej, z małymi wyjątkami, nieobecna, tymczasem w dwudziestoleciu międzywojennym była autorką rozpoznawalną. Wydała pięć tomów wierszy i prozy poetyckiej: Kontrasty (1917), Trimurti. Fantazje historyczne (1919), Ulica (1930), Niedokończony dom (1936), Gałęzie (1938), które zostały opublikowane w liczących się wydawnictwach. Interpretacja utworu poetyckiego pozwala zbadać uniwersalne procesy wykluczenia i wyobcowania.

Tekst poświęcony został analizie utworu Nelly Sachs pt. Wy, widzowie z tomu In den Wohnungen des Todes (1947). Wychodząc od analizy porównawczej dostępnych nam tłumaczeń wiersza (anglojęzycznych oraz polskich, autorstwa Zbigniewa Herberta i Ryszarda Krynickiego), autor artykułu przechodzi do węzłowej kategorii widza Zagłady, którego rozumie aktywnie, nie jak przyjmuje się najczęściej, czyli używając kategorii świadka Holokaustu – biernego obserwatora. W dalszej części badacz podejmuje próbę interpretacji języka symbolicznego (Fromm) utworu Sachs, zauważając, że posługuje się nim ona w całej twórczości, czerpiąc przy tym szeroko z judaizmu, przede wszystkim zaś z kultury niemieckiej. Czysto romantyczną lub nawet wcześniejszą, szekspirowską proweniencję mają motywy turkawki, studni, a zwłaszcza fiołka i dębu. Ten ostatni odwołuje się przy tym najprawdopodobniej do germańskiej genezy. Wszystko to tworzy paradoksalne połączenie tęsknoty za czasami dzieciństwa („kołysanki”) i niemiecką przyrodą („fiołek”, „dąb”) z nieodwracalną stratą spowodowaną Zagładą. Ostatnia część szkicu została poświęcona krótkiemu omówieniu recepcji poezji Sachs, która – początkowo niedostrzegana – w latach 60. stała się swoistą „zakładową maskotką”, by w końcu zostać zawłaszczoną i sprowadzoną do szkolnej interpretacji przez kulturę niemiecką, którą w swej poezji problematyzowała.

Artykuł jest poświęcony mało znanemu tekstowi Egy halott álmaiból („Ze snów umarłej”) Stefánii Mándy. Węgierska autorka zmierzyła się z doświadczeniem Zagłady, tworząc utwór zbudowany z fragmentów poetyckich i prozatorskich. Poszukując odpowiedniego języka do opowiedzenia/opisania własnych przeżyć, zdecydowała się przedstawić wspomnienia obozowe w estetyce surrealnej, a tym samym stworzyła unikatowe dzieło przełamujące ramy literackiego decorum.

Autor artykułu, śledząc powracające w poezji Erny Rosenstein fragmenty relacji o morderstwie rodziców po ucieczce z getta lwowskiego, proponuje porzucenie zasad charakterystycznych dla pisarstwa historycznego (m.in. skrupulatnej rekonstrukcji faktów i ich pedantycznego porządkowania w celu skonstruowania satysfakcjonującej odbiorcę opowieści o moralnym potencjale, który narzucałby ograniczenia formalne) w procesie interpretacji na rzecz dwóch kategorii: forensyczności i szoku. Forensyczność, dowartościowując materialne ślady, wiąże się również z jawnością procesu i konstytuowaniem wspólnoty. Poetka intuicyjnie wykorzystuje w poezji model narracji quasi-kryminalnej, dzięki czemu zmniejsza dystans między ofiarami Zagłady a czytelnikiem zanurzonym w innej rzeczywistości. Kryminalna zagadka sprawia, że zamordowani stają się na powrót bliscy ze względu na medium zranionego ciała. Szok natomiast odgrywa kluczową rolę w procesie obcowania z tym, co niepojmowalne (bo nieprzeżyte i niedoświadczone bezpośrednio). Aktywizuje czytelnika etycznie dzięki afektywnemu pobudzeniu. Trójdzielna struktura artykułu wynika z konieczności ustalenia związków poezji Rosenstein z surrealizmem, prześledzenia strategii jej oddziaływania na czytelnika (za sprawą afektu i nastroju) oraz odnotowania prekursorstwa poetki ze względu na autonomizację nie-ludzkich aktantów i podjęcie wyzwania oswojenia w sztuce i poezji procesu entropii.

Aragon, będący autorem poematu Noc sierpniowa, w którym pojawia się słynne zawołanie: „Słyszę was głosy zabitych”, stał się dla Wróblewskiego twórcą o zbliżonej wyobraźni. Próba zestawienia sztuki Andrzeja Wróblewskiego z twórczością francuskiego poety i powieściopisarza Louisa Aragona, która jest tematem artykułu, pozwala na zauważenie wspólnych, wojennych poetyk obu twórców. Artystów łączyło podobne rozumienie istoty języka jako narzędzia kształtującego społeczne imaginarium, poszukiwanie nowych form wyrazu, posługiwanie się metaforą i alegorią, a także walka o nowy, pokojowy wymiar sztuki.   

Artykuł przybliża sylwetkę Seweryna Pollaka, znanego przede wszystkim jako tłumacz i eseista, oraz koncentruje się na jego twórczości poetyckiej. Liryka autora Wypraw za trzy morza, oceniana różnie, często krytycznie (również przez niego samego), jest miejscem niezwykłych, osobistych wyznań, wspomnień, rozmów z najbliższymi i pożegnań. To tu, w poezji, Pollak mówi także o swoim żydowskim pochodzeniu, o którym milczy w tekstach prozatorskich, nawet adresowanych do bliskich. Istotne miejsce w lirycznych tomach Pollaka zajmują wiersze zawracające ku Zagładzie, aktualizujące poczucie zagrożenia i obcości. W utworach rozdrapujących rany pamięci, dyktowanych przez lęk, rozpoznanie siebie jest przenikliwe i śmiałe, a poetyckie „ja” –  najwyraźniejsze.

Poszukując możliwie szerokiej perspektywy dla przedstawienia Pollaka, autorka odwołuje się do interesujących materiałów rękopiśmiennych – zwłaszcza do tomów korespondencji poety z żoną Wandą Grodzieńską.

W artykule autorka przedstawia dwa wiersze Seweryna Pollaka poświęcone obozowi zagłady w Bełżcu. W momencie ich powstania (w latach siedemdziesiątych) miejsce to było niemal nieznane, upamiętnione nie tylko prowizorycznie, ale i fałszywie (tablica pomijająca fakt, że eksterminacja w Bełżcu dotyczyła ludności żydowskiej). Utwory Pollaka mają więc znaczenie interwencyjne, są głosem upomnienia się o prawdę. Jako takie przypominają inne zdecydowane reakcje autora na przemoc i kłamstwa – na przykład na nadużycia władzy w 1968 roku. Są też zgodne z wyznawanym przez Pollaka etosem tłumacza. W przekładach poeta uważnie słuchał skarg wyrażonych innym językiem.

Wiersze Bełżec i Z Bełżca, które wiele łączy (zwłaszcza w warstwie obrazowania), zawierają też interesującą różnicę. Jest nią przejście z perspektywy zwiedzającego, odnotowującego topografię miejsca, do perspektywy uczestnika, współcierpiącego z ofiarami. Ma to niezwykły wydźwięk: Pollak, poeta żydowskiego pochodzenia, który przeżył Zagładę, podejmuje odpowiedzialność za upamiętnienie losów „wielkiej spalonej rodziny”.

Celem artykułu jest analiza kulturowego fenomenu Drohobycza (obecnie terytorium Ukrainy), miasteczka, w którym Bruno Schulz – wielki europejski/żydowski/polski pisarz – żył i umarł podczas drugiej wojny światowej. Pierwsza część zawiera refleksje na temat przedtawień Drohobycza w literaturze (Andrzej Chciuk, Jurij Andruchowycz, Henryk Grynberg). W kolejnej części autorka proponuje interpretację tomu wierszy napisanych w latach 2014–2016 przez ukraińskiego poetę Serhija Żadana, zatutułowanego Drohobycz (w przekładzie Jacka Podsiadło). Wszyscy wyżej wymienieni pisarze traktują Drohobycz jako „miejsce Brunona Schulza", pełne jego śladów i niejako stworzone przez jego prozę.

Artykuł ma na celu przybliżenie tomiku Tomasza Pietrzaka Pospół, w którym pamięć o Zagładzie została skorelowana ze śląskimi wątkami. W omawianych wierszach ślady tragicznej przeszłości – nadal istniejące w rzeczywistości – widoczne są w ciągle aktualnych napięciach społecznych, psychicznych oraz w próbach integracji wspomnień wydarzeń granicznych. Autorka pokazuje dostrzegalną w tych utworach procesualność pamięci o wydarzeniu krańcowym. Pierwszy etap wiąże się z wpisywaniem Zagłady w formę opowiadanej klechdy, co ma umożliwić zbudowanie dystansu do przekazanej, traumatycznej przeszłości. Również w tym wariancie pojawia się intensywna współzależność wydarzenia krańcowego oraz przyrody. Poeta wykorzystuje ludowy rytuał dziadów, który staje się szczególnego rodzaju przywołaniem zmarłych, by spróbować oswoić i zrozumieć przeszłość. Następny opisywany przez autorkę etap odnosi się do postrzegania Zagłady w perspektywie środowiskowej i geologicznej. Odtwarzanie tragicznej przeszłości dokonuje się przez ukierunkowanie na krajobraz, który gromadzi w sobie pozostałości przechowywane nadal przez ziemię. Autorka podkreśla także następującą po tym muzealizację Zagłady, co ma być ostatnim przekształceniem się pamięci przed nastaniem kolejnej wojny.

Tekst Jeana Améry’ego – austriackiego pisarza żydowskiego pochodzenia – w przekładzie Katarzyny Kończal.

Artykuł stanowi próbę interpretacji opowiadania Leo Lipskiego zatytułowanego Miasteczko.  Autor skupia się na śladach i figurach podmiotowości, które różnią się od tych tradycyjnie wskazywanych w dziele Lipskiego, a także łączy je z wątkami przekazu fantomowego i pamięci protetycznej, które ujawniają się w dokonywanym przez Lipskiego fantazmatycznym przedstawieniu kresowej osady. Autor projektuje ponowne przemyślenie relacji między doświadczeniem (również: doświadczeniem traumatycznym), narracją i językową strukturą podmiotowości w tekstach Leo Lipskiego, wykorzystując w tym celu narzędzia zaczerpnięte z myśli psychoanalitycznej Marii Török i Nicolasa Abrahama oraz ze studiów nad pamięcią. 

Artykuł jest omówieniem książki Moniki Muskały Między „Placem Bohaterów” a „Rechnitz”. Austriackie rozliczenia, z uwzględnieniem zamieszczonego w niej utworu Elfriede Jelinek Rechnitz (Anioł Zagłady). W tekście wyszczególnione zostają wystawione w Polsce spektakle teatralne na podstawie dramatu Jelinek, a także inne książki odwołujące się do masakry, do której doszło w Rechnitz w marcu 1945 roku (A co ja mam z tym wspólnego? Sachy Batthyany’ego i Topografia pamięci Martina Pollacka). Autorka przywołuje materiały dotyczące żydowskich pracowników przymusowych z terenów Burgenlandu i sygnalizuje przy tym potrzebę patrzenia na Rechnitz jako na jedną z wielu zbrodni okresu końcowego, Endphaseverbrechen, a nie przypadek odosobniony (na podstawie badań Waltera Manoscheka).

Autor szkicu rekonstruuje zawiłą historię powstania wiersza Juliusza Krzyżewskiego Idée fixe i wskazuje na jego związki z Zagładą. Przypomina wojenne losy żydowskiej rodziny Winogórów zaprzyjaźnionej z polską rodziną Mrozińskich. Rodziny te, mimo zamknięcia Winogórów w getcie w Falenicy, kontaktowały się i pomagały sobie. Z ustaleń autora wynika, że ważną rolę we wzajemnych kontaktach odegrał las dzielący Międzylesie od Falenicy. To tam wymykające się z getta dziewczęta spotkał poeta, który później przedstawił siebie w Idée fixe jako świadka. Badacz stara się zrozumieć także, dlaczego Krzyżewski tak długo ukrywał zdarzenia, które zobaczył, i pokazać nie tylko poetę, ale przede wszystkim poezję w roli świadka.

Dziennik Jerzego Kamila Weintrauba. Materiały piśmienne pochodzą ze zbiorów Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie.

Posłowie do Pamiętnika Jerzego Kamila Weintrauba.

Jan Tomasz Gross jest jedną z najważniejszych postaci w polskiej kulturze XXI wieku. Jego dzieła, zwłaszcza Sąsiedzi, stawiają odważnie diagnozę na temat polskiej „obsesji niewinności”. Jaki jest prywatnie, co wpłynęło na jego wybory życiowe i naukowe, jak świat, Polskę i siebie postrzega oraz opowiada? Autorka szkicu stara się to pokazać w szerokim, kontekstowym omówieniu arcyciekawej książki-rozmowy Aleksandry Pawlickiej z Janem Tomaszem Grossem pt.  „…bardzo dawno temu, mniej więcej w zeszły piątek…”. Jan Tomasz Gross w rozmowie z Aleksandrą Pawlicką (Warszawa, W. A. B., 2018), w swego rodzaju dialogowym portrecie własnym socjologa.

Artykuł jest recenzją zbioru studiów Marty Tomczok, w których autorka analizuje na licznych przykładach, kto, przy użyciu jakich środków i w jakich celach w polskiej współczesnej kulturze popularnej rości sobie prawo do spuścizny Holokaustu. W ujęciu Tomczok około 2010 roku dokonała się w naszej kulturze zmiana stosunku do Zagłady: z ciężkiego, lecz cennego i nienaruszalnego dziedzictwa („depozytu”) stała się ona kapitałem („towarem”), który można wykorzystać ideologicznie, politycznie, ekonomicznie, pedagogicznie czy po prostu ludycznie. Praca ujawnia etyczne zaangażowanie autorki w temat, a przy tym jest nowatorska i wartościowa poznawczo.

Artykuł recenzyjny jest omówieniem książki Karoliny Koprowskiej Postronni? Zagłada w relacjach chłopskich świadków. Autor, wychodząc od Hilbergowskiej triady sprawca – ofiara – świadek, analizuje zmiany w postrzeganiu kategorii bystanders zapoczątkowane wraz z premierą filmu Shoah Claude’a Lanzmanna oraz publikacją eseju Jana Błońskiego Biedni Polacy patrzą na getto i książki Sąsiedzi Jana Tomasza Grossa. W tekście zwrócono uwagę na rodzące się na początku XXI wieku zainteresowanie „obrzeżami Zagłady” oraz przywołano najnowsze stanowiska polskich badaczy, którzy postulują redefinicję kategorii świadka. Opisując monografię Koprowskiej, recenzent dokonuje jej podziału na dwie zasadnicze części – teoretyczną oraz analityczną. W pierwszej z nich autorka przywołuje różne koncepcje dotyczące kategorii postronnego, wprowadza w obszar badań nad polską wsią w czasach Zagłady oraz opisuje strategie działania postronnych, których prezentuje jako okolicznych, a więc nierozerwalnie związanych z topografią wsi. Druga, najważniejsza część pracy poświęcona jest kategorii (prze)milczenia. Koprowska wskazuje jej trzy rodzaje: opowieść tłumioną (przedstawioną na podstawie filmu Pawła Łozińskiego Miejsce urodzenia), strategię „widzenia, ale niedostrzegania” (analiza prac przesłanych w ramach konkursu „Opis mojej wsi”) oraz metaforyczność i baśniowość opisu (twórczość Tadeusza Nowaka). Uzupełnienie recenzji stanowi nawiązanie do reportażu Mordechaja Canina Przez ruiny i zgliszcza. Podróż po stu zgładzonych gminach żydowskich w Polsce opisującego postawy polskich chłopów wobec Holokaustu.

Noty o Autorach.