Czternastowieczna nieznana pieczęć Wieruszowa. Przyczynek do badań nad najstarszą heraldyką miasta i jego właścicieli
Abstrakt
Artykuł dotyczy pieczęci herbowej miasta Wieruszowa wyciśniętej przy dokumencie z 28 stycznia 1426 roku. Jest ona punktem wyjścia do analizy heraldyki tego miasta oraz jego właścicieli, którymi od przełomu XIII i XIV wieku aż do 1467 roku byli przedstawiciele familii Wieruszów herbu Wieruszowa. W historiografii pieczęć ta nie była dotychczas znana, a za najstarszy herb miasta powszechnie uchodził kładziony w srebrnym polu wizerunek czarnego, kroczącego w prawą stronę kozła stojącego na zielonej murawie i dźwigającego na
grzbiecie czerwony kościół z dwiema wieżami, którego przedstawienia pochodzą dopiero z pieczęci z końca XVIII wieku. Odnaleziona pieczęć, datowana na lata 1368–1426, eksponuje dwudzielną w słup tarczę herbową z szachownicą sześciorzędową w trzy cegły na polu prawym i wspiętym połukozłem na polu lewym, w otoku zaś napis: + · S(igillum) · C(ivitatis) · WERVSC[HOW]IENSIS. Jej ikonografia nawiązuje ewidentnie do herbu właścicieli miasta, którzy pieczętowali się kozłem na poły czarnym, na poły szachowanym w czerwono-srebrne cegły. Na podstawie analizy artefaktu z 1426 roku oraz pieczęci herbowych panów Wieruszowa z lat 1395–1448 autor wykazuje, że brak uzasadnienia dla forsowanej ostatnio w literaturze opinii, jakoby rodzina kładła w herbie jelenia zamiast kozła. Nieznana dotąd pieczęć była używana przypuszczalnie do końca XV wieku. Po pożarze miasta, jaki wybuchł w 1497 lub 1498 roku, została wymieniona na nową, z uaktualnioną treścią ikonograficznego przekazu, który z jednej strony łączył symbolikę odwołującą się bezpośrednio do założycieli miasta i reprezentującą zwierzchność feudalną (kozioł), z drugiej zaś był formą manifestacji
miejskiej samodzielności (fasada kościoła z dwiema wieżami). W takim kształcie herb funkcjonuje do dziś.
Słowa kluczowe
Wieruszów; rodzina Wieruszów; herb; pieczęć; kozioł; jeleń
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie: Dyplomy Gnieźnieńskie, nr 251, 349.
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Zbiór dokumentów pergaminowych, nr 3518.
Archiwum Jasnogórskie, sygn. D 26.
Archiwum Narodowe w Krakowie: Zbiór Rusieckich. Dokumenty pergaminowe, nr 89, 104.
Archiwum Państwowe we Wrocławiu: Dokumenty miasta Wrocławia, nr 3241, 3273; Rep. 66, nr 463; Rep. 66: Inhaltsverzeichniß der Urkunden des ehemaligen Mathias—Stifftes zu Breslau. 1. Theil: 1252—1500 (rps).
Źródła drukowane
Acta capitulorum nec non iudiciorum ecclesiasticorum selecta. Wyd. B. Ulanowski. T. 2: Acta iudiciorum ecclesiasticorum dioecesum Gneznensis et Poznaniensis (1403—1530). Kraków 1902.
Insignia seu clenodia Regni Poloniae. Ed. I. Polkowski, Ż. Pauli. In: Joannis Dlugossi senioris canonici cracoviensis Opera Omnia. Ed. A. Przeździecki. Vol. 1. Cracoviae 1887.
Klejnoty Długoszowe. Oprac. i wyd. M. Friedberg. „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” 1930, T. 10.
Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski. T. 2—3. Wyd. I. Zakrzewski. Poznań 1878—1879; T. 5. Wyd. F. Piekosiński. Poznań 1908.
Landbuch księstw świdnickiego i jaworskiego. Wyd. T. Jurek. T. 1: 1366—1376. Poznań 2004; T. 2: 1385—1395. Poznań 2000.
Liber fundationis episcopatus Vratislaviensis. Hrsg. H. Markgraf, J.W. Schulte. In: Codex diplomaticus Silesiae. Bd. 14. Breslau 1889.
Matricularum Regni Poloniae Summaria. Ed. T. Wierzbowski. Pars IV: Sigismundi I regis tempora complectens (1507—1548). Vol. 3: Acta vicecancellariorum, 1533—1548. Varsoviae 1905.
Niesiecki K.: Herbarz polski. Wyd. J.N. Bobrowicz. T. 9. Lipsk 1842.
Paprocki B.: Herby rycerstwa polskiego. Wyd. J.K. Turowski. Kraków 1858.
Patykiewicz W.: Materiały do dziejów terenów diecezji częstochowskiej. Archidiakonat wieluński. „Częstochowskie Wiadomości Diecezjalne” 1958, T. 32.
Polaczkówna H.: Stemmata Polonica, rękopis nr 1114 Klejnotów Długosza w Bibliotece Arsenału w Paryżu. „Prace sekcyi historyi sztuki i kultury Towarzystwa Naukowego we Lwowie” 1927, T. 1, z. 2.
Urkunden des Klosters Kamenz. Hrsg. P. Pfotenhauer. In: Codex diplomaticus Silesiae. Bd. 10. Breslau 1881.
Wywody szlachectwa w Polsce XIV—XVII w. Wyd. W. Semkowicz. „Rocznik Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie” 1911—1912, T. 3.
Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 czerwca 1937 r. w sprawie zatwierdzenia herbu miasta Wieruszowa. „Monitor Polski”, R. 20, nr 164, poz. 274 z 21 lipca 1937 r.
Zbiór dokumentów Zakonu OO. Paulinów w Polsce. Oprac. J. Fijałek. Z. 1: (1328—1464). Kraków 1938.
Zbudniewek J.: Kopiarz dokumentów konwentu Paulinów w Wieruszowie. Cz. 2: Treść dokumentów kopiarza. „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1973, T. 27.
Opracowania
Adamczewski M.: Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII w. Warszawa 2000.
Adamczewski M.: Herb i pieczęcie miasta. W: Nad górną Prosną. Monografia Praszki. Red. T. Krzemiński. Łódź 1999.
Adamczewski M.: Miejsce „Albumu Herbów Miast Królestwa Polskiego” z 1847 r. w polskiej heraldyce miejskiej. W: Herby miast polskich w okresie zaborów (1772—1918). Materiały z sesji naukowej, Włocławek 5—6 grudnia 1996 r. Red. S.K. Kuczyński. Włocławek 1999.
Adamczewski M.: Pieczęcie urzędowe władz lokalnych z obszaru Polski centralnej. Cz. 3: Pieczęcie władz miejskich do 1950 roku. Zgierz 2010.
Antoniewicz M.: Herby miast województwa częstochowskiego. Częstochowa 1984.
Antoniewicz M.: Podstawy i zakres władzy księcia Władysława II opolskiego w ziemi wieluńskiej oraz północno-zachodniej Małopolsce. W: Książę Władysław Opolczyk. Fundator klasztoru Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. Red. M. Antoniewicz, J. Zbudniewek. Warszawa 2007.
Bogucka M., Samsonowicz H.: Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej. Wrocław 1986.
Chomicki A.: Herby miast i ziem polskich. Warszawa 1939.
Czwojdrak B.: Rogowscy herbu Działosza podskarbiowie królewscy. Studium z dziejów możnowładztwa w drugiej połowie XIV i w XV wieku. Katowice 2002.
Drelicharz W., Piech Z.: Dawne i nowe herby Małopolski. Oprac. graficzne B. Widłak. Kraków 2004.
Gołdyn P.: Symbolika religijna i kościelna w herbach miast polskich do końca XX wieku. Warszawa 2008.
Górzyński S., Kochanowski J.: Herbarz szlachty polskiej. Warszawa 1990.
Grabarczyk T., Nowak T.: Dzieje Lututowa do połowy XVI wieku. W: Sześć wieków Lututowa. Studia i materiały. Red. T. Olejnik. Wieluń 2007.
Grabarczyk T., Nowak T.: Dzieje polityczne Wielunia (do 1580 roku). W: Wieluń. Monografia miasta. Red. A. Szymczak. T. 1: Wieluń. Dzieje miasta do 1792 roku. Łódź—Wieluń 2011.
Grabarczyk T., Nowak T.: Wieluń pod panowaniem pierwszych Jagiellonów (1391—1492). „Rocznik Wieluński” 2007, T. 7.
Gumowski M.: Herby miast polskich. Warszawa 1960.
Haisig M.: Osiągnięcia i postulaty w zakresie sfragistyki polskiej. „Studia Źródłoznawcze” 1959, T. 4.
Haisig M.: Sfragistyka i heraldyka miast polskich w świetle dotychczasowych badań. „Nauka i Sztuka” 1947, R. 6.
Haisig M.: Studia nad legendą pieczęci miejskiej. Wrocław 1953.
Jurek T.: Krąg rodzinny starosty wielkopolskiego Wierzbięty (1352—1369), czyli początki rodu Niesobiów. „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne” 1991, T. 1.
Kaganiec M.: Herby miast województwa śląskiego. Katowice 2007.
Kobierzycki J.: Przyczynki do dziejów ziemi sieradzkiej. Warszawa 1915.
Koczy L.: Dzieje miasta Wieruszowa. Poznań 1930.
Kozierowski S.: Obce rycerstwo w Wielkopolsce w XIII—XVI wieku. Poznań 1929.
Kuczyński S.K.: Osiągnięcia i postulaty w zakresie heraldyki polskiej. W: Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce. Materiały z sympozjum w Uniwersytecie Jagiellońskim dnia 21—22 października 1993 roku profesorowi Zbigniewowi Perzanowskiemu przypisane. Red. M. Rokosz. Kraków 1995.
Kuczyński S.K.: Polonika heraldyczne i sfragistyczne w zbiorach leningradzkich. „Archeion” 1978, T. 66.
Kuczyński S.K., Pudłowski L.: Udział archiwów państwowych w tworzeniu herbów okresu międzywojennego. „Archeion” 1987, T. 82.
Kwiatek J., Lijewski T.: Leksykon miast polskich. Warszawa 1998.
Małecki A.: Studia heraldyczne. T. 2. Lwów 1890.
Miasta polskie w Tysiącleciu. T. 2. Wrocław—Warszawa—Kraków 1967.
Nowak T.: Własność szlachecka w ziemi wieluńskiej na początku 2. połowy XV wieku. „Rocznik Łódzki” 2014, R. 61.
Olejnik T.: Pieczęcie i herby miast ziemi wieluńskiej. Łódź 1971.
Olejnik T.: Wieluń pod władztwem Władysława Opolczyka. „Rocznik Wieluński” 2006, T. 6.
Piekosiński F.: Heraldyka polska wieków średnich. Kraków 1899.
Plewako A., Wanag J.: Herbarz miast polskich. Warszawa 1994.
Polskie herby miejskie. Red. T. Szczechura. Oprac. graficzne R. Sidorowski. Warszawa 1953.
Rosin R.: Dzieje Praszki do początku XIX wieku. W: Nad górną Prosną. Monografia Praszki. Red. T. Krzemiński. Łódź 1999.
Rosin R.: Ziemia wieluńska w XII—XVI w. Studia z dziejów osadnictwa. Łódź 1961.
Seroka H.: Herby miast małopolskich do końca XVIII wieku. Warszawa 2002.
Słownik historyczno-geograficzny ziemi wieluńskiej w średniowieczu. Oprac. R. Rosin. Warszawa 1963.
Sperka J.: Otoczenie Władysława Opolczyka w latach 1370—1401. Studium o elicie władzy w relacjach z monarchą. Katowice 2006.
Stelmach R.: Katalog średniowiecznych dokumentów przechowywanych w Archiwum Państwowym we Wrocławiu. Wrocław—Racibórz 2014.
Stolarczyk T.: Szlachta wieluńska od XIV do połowy XVI wieku. Wieluń 2005.
Strzyżewski W.: Herby rycerskie w godłach herbów miast śląskich, pomorskich i nowomarchijskich. W: Etos rycerski w Europie Środkowej i Wschodniej od X do XV wieku. Red. W. Peltz, J. Dudek. Zielona Góra 1997.
Strzyżewski W.: Treści symboliczne herbów miejskich na Śląsku, Ziemi Lubuskiej i Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku. Zielona Góra 1999.
Szczerbik Z.: Herb miasta Praszki. W: Herby miast polskich w okresie zaborów (1772—1918). Materiały z sesji naukowej, Włocławek 5—6 grudnia 1996 r. Red. S.K. Kuczyński. Włocławek 1999.
Szczygielski W.: Dzieje ziemi wieluńskiej. Łódź 1969.
Szweda A.: Nieznana czternastowieczna pieczęć Łowicza. W: Heraldyka i okolice. Red. A. Rachuba, S. Górzyński, H. Manikowska. Warszawa 2002.
Szymański J.: Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa 2001.
Szymański J.: Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego. Warszawa 1993.
Szymański J.: Nieznane źródło heraldyki polskiej z XVI wieku. „Studia Źródłoznawcze” 1990, T. 32/33.
Szymański J.: W sprawie genezy polskich herbów miejskich. W: Społeczeństwo Polski średniowiecznej. Zbiór studiów. Red. S.K. Kuczyński. T. 6. Warszawa 1994.
Tomczyk D., Ziarko S.: Herby oraz inne symbole samorządowe miast i gmin województwa opolskiego. Opole 2000.
Trelińska B.: Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce. Lublin 1991.
Wiesiołowski J.: Fundacje paulińskie XIV i XV wieku na tle ruchu fundacyjnego klasztorów w Polsce. „Studia Claromontana” 1985, T. 6.
Wojciechowski L.: Najstarsze klasztory paulinów w Polsce. Fundacja — uposażenie — rozwój do około 1430 roku. „Studia Claromontana” 1991, T. 11.
Wojciechowski L.: Ród Wieruszów do początku XV wieku. W: Ludzie i herby w dawnej Polsce. Red. P. Dymmel. Lublin 1995.
Wójcik M.L.: Pieczęcie rycerstwa śląskiego w dobie przedhusyckiej. T. 1—2. Kraków—Wrocław 2018.
Zbudniewek J.: Kopiarz dokumentów konwentu Paulinów w Wieruszowie. „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1973, T. 26.
Zbudniewek J.H.: Katalog domów i rezydencji polskiej prowincji paulinów. „Nasza Przeszłość” 1969, T. 31.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
