Ideologia „przedmurza chrześcijaństwa” jako przykład propagandy w walce z Imperium Osmańskim
Abstrakt
Termin „przedmurze chrześcijaństwa” ukuty został już w czasach antycznych na określenie murów obronnych, które gwarantować miały bezpieczeństwo miast. Termin ten szybko nabrał także metaforycznego znaczenia: punkty strategiczne w obronie przed „niewiernymi” — i w takim sensie był w przeważającej mierze używany w średniowieczu. Wraz z rosnącą potęgą Turcji oraz rozpoczętą przez nią ekspansją na terytorium Europy państwo to stało się w świadomości ludzi średniowiecza głównym zagrożeniem dla chrześcijańskiej Europy. Terminem Antemurale Christianitatis zaczęto więc określać kraje znajdujące się w bezpośrednim
zagrożeniu atakiem tureckim. Szczególną rolę w upowszechnieniu tego sformułowania odegrali w okresie późnego średniowiecza humaniści. Jako że sami przekonani byli o konieczności walki z Turcją, spisując kroniki, niejako kreowali rzeczywistość — w szczególności na przełomie XV i XVI wieku treści te posłużyły również jako pretekst do uzasadniania własnej polityki dynastycznej władców ukrytej pod hasłem walki „z niewiernymi”. W artykule przedstawiono trzy przykłady wykorzystywania ideologii przedmurza i konieczności walki z Turcją przez trzech kolejnych władców Polski: Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego.
Słowa kluczowe
Jan Olbracht; Aleksander Jagiellończyk; przedmurze chrześcijaństwa; Antemurale Christianitatis; Mołdawia; Wołoszczyzna
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps 271.
Biblioteka PAN w Kórniku, rkps 217 II.91.
Teki Naruszewicza w Bibliotece Czartoryskich, 49.
Źródła drukowane
Acta et epistolae relationum Transylvaniae Hungariaeque cum Moldavia et Valachia, ed. E. Veress, vol. 1, Budapest 1914.
Acta Tomiciana: epistolarum, legationum, responsorum, actionum et rerum gestarum, serenissimi principis Sigismundi primi, Regis Poloniae, magni ducis Lithuaniae per Stanislaum Górski canonicum Cracoviensem et Plocensem collectarum A.D. 1532, t. 4, ed. S. Górski, Poznań 1876.
Acta Tomiciana: epistolarum, legationum, responsorum, actionum et rerum gestarum, serenissimi principis Sigismundi primi, Regis Poloniae, magni ducis Lithuaniae. Tomus quintus decimus, t. 15, oprac. W. Pociecha, Wrocław—Kraków 1957.
Akty otnosiaszczijesia k istorii Zapadnoj Rossnij sobranojei izdanoje archeograficzeskoju komissieju, t. 1, Sankt Petersburg 1846.
Bielski M., Kronika polska Marcina Bielskiego nowo przez Joachima Bielskiego syna jego wydana, Kraków 1597.
Brant S., Varia carmina cum additione, Basel 1498.
Callimachi Philippi, De his quae a Venetis tentata sunt Persis ac Tartaris contra Turcos movendis, wyd. A. Kempfi, T. Kowalewski, tłum. M. Cytowska, Warszawa 1962.
Codex epistolaris saeculi decimi quinti, t. 1—3, wyd. A. Sokołowski, J. Szujski, A. Lewicki, Kraków 1876—1884.
Długosz J., Historiae polonicae libri XII, ed. J.Ż. Pauli, vol. 5, Kraków 1873.
Documentele lui Ștefan cel Mare, ed. I. Bogdan, vol. 2, Bucureşti 1913.
Franciscus Philelphus, Epistole Francisci Philelfi nuper luna acriori castigate cum quibusdam orationibus videlicet divi Ambrosii vignati sabaudie legati Alanique aurige de bello gallico: cum aliis eiusdemque epistola de miseria curalium et de egressu Karolis regis…, Paris ca. 1505 (dostęp online: https://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10159045_00001.html?zoom=0.600000000000000 [dostęp: 05.05.2022]).
Hurmuzaki E., Documente privitoare la istoria Românilor, vol. 2, pars 3, Bucureşti 1891.
Jana Ostroroga żywot i pismo o naprawie Rzeczypospolitej. Studium z literatury politycznej XV wieku, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1884.
Kroniki Bernarda Wapowskiego część ostatnia, czasy podługoszowe obejmująca (1480—1535), ed. J. Szujski, w: Scriptores rerum Polonicarum, t. 2, Kraków 1874, s. 1—285.
Liborius Naker Tagebuch über den Kriegszug des Hochmeisters Johann v. Tiefen gegen die Türken im J. 1497, in: Scriptores rerum Prussicarum, Bd. 5, Leipzig 1874, s. 290—314.
Maciej z Miechowa, Chronica Polonorum, Kraków 1519.
Materiały do dziejów dyplomacji polskiej z lat 1486—1516 (Kodeks Zagrzebski), wyd. J. Garbacik, Wrocław—Warszawa—Kraków 1966.
O wychowaniu królewicza [autor nieznany], w: Wybór pism pedagogicznych Polski doby odrodzenia, oprac. J. Skoczek, Wrocław 1956, s. 3—72.
Piccolomini Aeneas Silvius, P.M. olim Aeneae Sylvii Piccolominei Senensis Orationes politicae, et ecclesiasticae, pars 1, Lucae 1755.
Piccolomini Aeneas Silvius, The Commentaries of Pius II, transl. by F.A. Gragg, vol. 2, Northampton 1940.
Pistorius J., Polonicae Historiae Corpus hoc est, Polonicarum rerum Latini recentiores et veteres scriptores, quotquot extant, uno volumine comprehaensi omnes, et in aliquot distributi Tomos, Bd. 2, Basileae 1582.
Pomniki do dziejów litewskich pod względem historycznym, dyplomatycznym, geograficznym, statystycznym, obyczajowym, orcheograficznym i.t.p. różnych rękopisnych lub rzadkich wydań dziejopisów, wyd. T. Narbutt, Wilno 1846.
Opracowania
Blumenstok A., Plany reform skarbowo-wojskowych w pierwszej połowie panowania Zygmunta Starego, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1888, 16, 3, s. 202—229; 4, s. 305—318.
Borzemski A., Kronika Miechowity rozbiór krytyczny, Kraków 1890 (Rozprawy Wydziału Filozoficzno-Historycznego Akademii Umiejętności w Krakowie, t. 26).
Chrzanowski I., Kot S., Humanizm i reformacja w Polsce, Lwów 1927.
Cytowska M., Obraz Polski w poezji polsko-łacińskiej XVI wieku, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1993, 37, s. 59—68.
Czamańska I., Mołdawia i Wołoszczyzna, Poznań 1996.
Garbacik J., Kallimach Filip Buonaccorsi, w: Polski słownik biograficzny, t. 11, Wrocław 1964, s. 495.
Garbacik J., Kallimach jako dyplomata i polityk, Kraków 1948 (Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego PAU, seria II, t. 46, nr 4).
Górka O., Białogród i Kilia a wyprawa z 1497 r., Warszawa 1932.
Hadler S., Europe’s Other? The Turks and Shifting Borders of Memory, “European Review of History” 2017, 24, 4, s. 507—526.
Helmrath J., Enea Silvio Piccolomini — Vater des modernen Europagedankens?, in: Europa und die Europäer. Quellen und Essays zur modernen europäischen Geschichte. Festschrift für Hartmut Kaelble zum 65. Geburtstag, hrsg. R. Hohls, Berlin 2005, s. 361—369.
Historia dyplomacji polskiej, t. 1: połowa X w.—1572, red. M. Biskup, Warszawa 1980.
Höcker Ch., Metzler Lexikon antiker Architektur: Sachen und Begriffe, Stuttgart 2004.
Knoll P., Poland as Antemurale Christianitatis in the Late Middle Ages, “The Catholic Historical Review” 1974, 60, 3, s. 381—401.
Krukowski J., Jan Długosz jako wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1980, 23, s. 3—35.
Kujawski W., Krzesław z Kurozwęk jako wielki kanclerz koronny i biskup wrocławski, Warszawa 1987.
Lewicki A., Król Jan Olbracht o klęsce bukowińskiej r. 1497, „Kwartalnik Historyczny” 1893, 7, s. 1—16.
Lukas S., O rzekomej wyprawie na Turka z r. 1497, w: Album uczącej się młodzieży polskiej poświęcone J.I. Kraszewskiemu z powodu jubileuszu jego pięćdziesięcioletniej działalności literackiej, Lwów 1879, s. 7—11.
Łempicki S., Renesans i humanizm w Polsce. Materiały do studiów, Warszawa 1951.
Murno D.C., The Speech of Pope Urban II at Clermont 1095, “American Historical Review” 1906, 11, s. 231—242.
Niemczyk K., Antemurale Christianitatis? Propaganda antyturecka a wyprawa Jana Olbrachta z 1497 r. w świetle źródeł, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2019, Prace historyczne, 146, 1, s. 43—61.
Niemczyk K., Das Moldau in polnischen und ungarischen politik. Das Treffen in Levoca 1494, „Codrul Cosminului“ 2015, 21, 1, s. 101—114.
Niemczyk K., Kamienieccy herbu Pilawa. Z dziejów kariery i awansu szlachty polskiej do 1535/1536 roku, Katowice 2016.
Niemczyk K., Na dobczyckim zamku — wychowawca synów królewskich, w: Klasztory, miasta, zamki w życiu i twórczości Jana Długosza, red. J. Rajman, D. Żurek, Kraków 2016, s. 199—210.
Pajewski J., Stosunki polsko-węgierskie i niebezpieczeństwo tureckie w latach 1516—1526, Warszawa 1930.
Papée F., Jan Olbracht, Kraków 1936.
Pekacz J.T., Antemurale’ of Europe: From the History of National Megalomania in Poland, “History of European Ideas” 1995, 20, 1—3, s. 419—424.
Pippidi A., Visions of the Ottoman World in Renaissance Europe, London 2012.
Prochaska A., Uwagi krytyczne o klęsce warneńskiej, Kraków 1900 (Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, t. 39).
Rehm U., Westliche Reaktionen auf die Eroberung Konstantinopels im Bild, in: Sultan Mehmet II: Eroberer Konstantinopels, hrsg. N. Asutay-Effenberger, U. Rehm, Köln 2009, s. 161—176.
Srodecki P., Antemurale Christianitatis: Zur Genese der Bollwerksrhetorik im östlichen Mitteleuropa an der Schwelle vom Mittelalter zur Frühen Neuzeit, Husum 2015 (Historische Studien, Bd. 508).
Strack G., The Sermon of Urban II in Clermont and Tradition of Papal Oratory, “Medieval Sermon Studies” 2012, 56, s. 30—45.
Tarnowski S., Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego kasztelana krakowskiego i hetmana wielkiego koronnego, Sanok 1855.
Tazbir J., Od Antemurale do przedmurza. Dzieje terminu, „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” 1984, 29, s. 166—184.
Weintraub W., Renaissance Poland and Antemurale Christianitatis, “Harvard Ukrainian Studies” 1979—1980, 3/4, 2, s. 920—930.
Wrede M., Das Reich und seine Feinde. Politische Feindbilder in der reichspatriotischen Publizistik zwischen Westfälischem Frieden und Siebenjährigem Krieg, Mainz 2004.
Wyczański A., Z dziejów reform skarbowo-wojskowych za Zygmunta I. Próby relucji pospolitego ruszenia, „Przegląd Historyczny” 1952, 43, s. 287—304.
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-9656-3048
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
