Stan badań nad pieczęciami cysterskimi na ziemiach polskich. Główne nurty badawcze
Abstrakt
W prezentowanym artykule przedstawiono rozwój badań dotyczących pieczęci stosowanych przez cystersów na ziemiach polskich. Wydzielono trzy okresy, z których dwa pierwsze trwały od XIX wieku do lat 80. XX wieku. W tym czasie pieczęci cysterskie stanowiły najpierw przede wszystkim przedmiot edycji, a następnie pojawiły się pierwsze interpretacje dotyczące najczęściej pieczęci opatów. Były one jednak prowadzone w ramach większych prac. Właściwy rozwój badań nad pieczęciami cysterskimi rozpoczął się u schyłku lat 90. XX wieku i trwa do dziś. Obecnie podejmuje się nie tylko analizy dotyczące ikonografii oraz rzadziej funkcji prawnych pieczęci, ale również transferu wyobrażeń napieczętnych oraz autorstwa typariuszy.
Słowa kluczowe
cystersi; pieczęcie; sfragistyka; przegląd badań
Bibliografia
Bobowski K., Dawne pieczęcie na Pomorzu Zachodnim. Zabytki prawa i kultury z epoki Gryfitów, Szczecin 1989.
Bojęś-Białasik A., Zdanek M., Badania nad cystersami w Polsce po 1989 r., w: Dzieje i kultura cystersów w Polsce. 2, red. M. Starzyński, D. Tabor, Kraków 2018, s. 523—565.
Bojęś-Białasik A., Zdanek M., Zisterzienserforschung in Polen nach dem Zweiten Weltkrieg. Geschichte und Institutionen, „Cistercienser Chronik“ 2017, 124, s. 447—477.
Grüger H., Der Orden der Zisterzienser in Schlesien (1175—1810). Ein Überblick, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau“ 1982, 23, s. 84—145.
Grüger H., Heinrichau. Zisterzienserabtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau“ 1982, 23, s. 27—54.
Grüger H., Himmelwitz. Zisterzienserabtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau“ 1981, 22, s. 50—61.
Grüger H., Kamenz. Augustiner Propstei, dann Zisterzienserstift, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau“ 1980, 21, s. 84—109.
Grüger H., Leubus. Zisterzienserabtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau“ 1981, 22, s. 1—32.
Grüger H., Rauden. Zisterzienserabtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau“ 1981, 22, s. 33—49.
Gumowski M., Handbuch der polnischen Siegelkunde, Graz 1966.
Gumowski M., Pieczęcie śląskie do końca XIV wieku, w: Historja Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 3, red. W. Semkowicz, Kraków 1936, s. 247—440.
Hanus F., Die aeltere Geschichte der Zisterzienser — Abtei Leubus in Schlesien bis zur Mitte des 14. Jahrhunderts, Teutopolis 1947.
Harc A., Harc L., Łużyniecka E., Lubiąż, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, t. 2, Poznań 1999, s. 202—217.
Hryniewicz A., Trzy inwentarze śląskich typariuszy posekularyzacyjnych, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 2016, 25, s. 235—260.
Hryniewicz A., Wrocławska kolekcja zabytkowych tłoków pieczętnych, historia jej powstania i rozwoju oraz straty wojenne, „Roczniki Sztuki Śląskiej” 2018, 27, s. 221—253.
Kaczmarek R., Średniowieczne elementy wyposażenia i wystroju kościoła klasztornego Wniebowzięcia NMP w Lubiążu. Próba rekonstrukcji, w: Kościół klasztorny Wniebowzięcia NMP w Lubiążu. Historia, stan zachowania, koncepcja rewitalizacji, red. A. Kozieł, Wrocław 2010, s. 31—55.
Kadziszewska M., Jeszcze o pieczęciach opata wągrowieckiego Adama Rzewuskiego z XVIII wieku, „Cistercium Mater Nostra” 2012—2013, 6, s. 227—235.
Kadziszewska M., Nieznana pieczęć konwentu cystersów w Wągrowcu, „Ziemia Wągrowiecka” 2000, 3, 1 (9), s. 98—99.
Kadziszewska M., Pieczęć Adama Rzewuskiego, kanclerza lwowskiego i opata wągrowieckiego, „Studia i Materiały do Dziejów Pałuk” 2006, 6, s. 257—260.
Kałuski T., Funkcjonowanie contrasigillów w klasztorach cysterskich na Śląsku w średniowieczu i czasach nowożytnych, w: Silesia — Polonia — Europa. Studia historyczne dedykowane Profesorowi Idziemu Panicowi, red. J. Sperka, Katowice—Bielsko-Biała 2019, s. 311—320.
Kałuski T., Imago abbatis na pieczęciach śląskich cystersów w średniowieczu, w: Dzieje i kultura cystersów w Polsce. 2, red. M. Starzyński, D. Tabor, Kraków 2018, s. 395—415, 665—667.
Kałuski T., Napisy na pieczęciach opatów z klasztorów cysterskich na Dolnym Śląsku w średniowieczu, «Сфрагістичний щорічник» 2016, 6, s. 68—78.
Kałuski T., Obraz w służbie mnichów. Średniowieczna pieczęć konwentu z opactwa cysterskiego w Krzeszowie, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2018, 73, 4, s. 147—161.
Kałuski T., Od przedstawień figuralnych do heraldycznych. Opaci lubiąscy i ich pieczęcie od schyłku średniowiecza do sekularyzacji klasztoru w 1810 roku, „Studia Źródłoznawcze” 2019, 57, s. 159—210.
Kałuski T., Projekt edycji pieczęci cystersów śląskich. Francuskie i niemieckie przykłady wydawania pieczęci cysterskich, w: Editiones sine fine, t. 2, red. K. Kopiński, J. Tandecki, Toruń 2021, s. 117—130.
Kałuski T., Średniowieczne pieczęcie konwentu z klasztoru cysterskiego w Lubiążu — chronologia, ikonografia i kwestia autorstwa typariuszy, „Studia Źródłoznawcze” 2021, 59, s. 25—38.
Karczewski D., Materiały do sfragistyki opactwa pelplińskiego, w: Pelplin. 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu, red. D.A. Dekański, B.A. Grenz, A. Słyszewska, A.M. Wyrwa, Pelplin—Tczew 2002, s. 137—148.
Könighaus W.P., Die Zisterzienserabtei Leubus in Schlesien von ihrer Gründung bis zum Ende des 15. Jahrhunderts, Wiesbaden 2004.
Kozak S., Tarnas-Tomczyk A., Wójcik M.L., Henryków, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A. M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, t. 2, Poznań 1999, s. 64—78.
Krahmer H., Beiträge zur Geschichte des geistlichen Siegels in Schlesien bis zum Jahre 1319, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens“ 1935, 69, s. 1—39.
Marcisz-Czapla B., Święci w ikonografii nowożytnych pieczęci klasztornych na Śląsku, w: Człowiek — obraz — tekst. Studia z historii średniowiecznej i nowożytnej, red. M.L. Wójcik, Dzierżoniów 2005, s. 89—107.
Marcisz-Czapla B., Tłoki pieczętne z sekularyzowanych klasztorów śląskich w zbiorach Muzeum Narodowego we Wrocławiu, w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 3, red. M. Derwich, Wrocław 2014, s. 293—304.
Pakulski J., Pieczęcie instytucji kościelnych i duchowieństwa, w: Dzieje diecezji włocławskiej, t. 1, red. A. Radzimiński, Włocławek 2008, s. 137—162.
Pfotenhauer P., Die schlesischen Siegel von 1250 bis 1300, beziehentlich 1327, Breslau 1879.
Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, red. Z. Piech, J. Pakulski, J. Wroniszewski, Warszawa 2006.
Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej, red. P. Dymmel, Lublin 1998.
Pokora P., Nieznana pieczęć opata wągrowieckiego Adama Rzewuskiego z 1763 r., „Archiwista Polski” 2012, 65, 1, s. 19—24.
Pokora P, Rysunki pieczęci Kajetana Wincentego Kielisińskiego w zbiorach Biblioteki PAN w Kórniku, w: Zbiory pieczęci w Polsce, red. Z. Piech, W. Strzyżewski, Warszawa 2011, s. 377—476.
Pokora P., Tłok pieczęci konwentu cystersów z Wągrowca z 1746 r. — nowy nabytek Archiwum Państwowego w Poznaniu. Komunikat, „Studia Źródłoznawcze” 2021, 59, s. 205—211.
Rose A., Grüssau. Benediktiner-, dann Zisterzienserabtei, „Jahrbuch der Schlesischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Breslau“ 1983, 24, s. 97—126.
Schultz A., Die schlesischen Siegel bis 1250, Breslau 1871.
Sfragistyka, oprac. M. Gumowski, M. Haisig, S. Mikucki, Warszawa 1960.
Smykała P., Michalik P., Jemielnica. Dzieje wsi i parafii, Opole 2014.
Starzyński M., Geschichte des Wappens der Cistercienserabtei in Mogiła, „Analecta Cisterciensia” 2012, 62, s. 254—289.
Starzyński M., Herby i pieczęcie opactwa i opata klasztoru cystersów w Mogile. Tradycja i współczesność, „Cistercium Mater Nostra” 2010, 4, s. 121—146.
Starzyński M., Herby średniowiecznych opatów mogilskich, Kraków 2005.
Stelmach R., Dokumenty i akta cystersów krzeszowskich zachowane w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu, w: Krzeszów uświęcony łaską, red. H. Dziurla, K. Bobowski, Wrocław 1997, s. 71—77.
Stróżyk P., Heraldyka opactwa cysterskiego w Łeknie—Wągrowcu, w: Cystersi łekneńscy w krajobrazie kulturowym ziem polskich w 850-lecie fundacji opactwa cysterskiego w Łeknie 1153—2003, red. A.M. Wyrwa, Łekno—Wągrowiec—Poznań 2004, s. 89—104.
Stróżyk P., Herby na pieczęciach cysterskich. Tablice, „Cistercium Mater Nostra” 2012—2013, 6, s. 237—240.
Stróżyk P., Herby na pieczęciach cysterskich — wybrane zagadnienia, w: Pieczęcie herbowe — herby na pieczęciach, red. W. Drelicharz, Z. Piech, Warszawa 2011, s. 191—215.
Stróżyk P., Klasyfikacja pieczęci benedyktyńskich i cysterskich z ziem polskich, w: Dawne pieczęcie. Typologia — metody badań — interpretacje, red. Z. Piech, Warszawa 2015, s. 197—206.
Stróżyk P., Pieczęcie cysterskie z opactwa w Łeknie—Wągrowcu (cz. I), „Studia i Materiały do Dziejów Pałuk” 2003, 4, s. 179—202.
Stróżyk P., Pieczęcie cysterskie z opactwa w Łeknie—Wągrowcu (cz. II), „Studia i Materiały do Dziejów Pałuk” 2006, 6, s. 139—153.
Stróżyk P., Pieczęcie cysterskie z opactwa w Łeknie—Wągrowcu (cz. III), „Cistercium Mater Nostra” 2012—2013, 6, s. 241—246.
Stróżyk P., Symbole władzy opata w przestrzeni klasztoru cysterskiego, w: Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich, red. A.M. Wyrwa, Katowice 2007, s. 37—60.
Szerląg K., Dwie pieczęcie opactwa cystersów w Krzeszowie, „Biuletyn Numizmatyczny” 1976, 5, s. 87—91.
Szymoniak M., Nowe ustalenia o pieczęciach opatów mogilskich z XV i XVI w., w: Dzieje i kultura cystersów w Polsce. 2, red. M. Starzyński, D. Tabor, Kraków 2018, s. 417—440, 668—672.
Szymoniak M., Stan i perspektywy badań nad średniowiecznymi pieczęciami klasztorów męskich w diecezji krakowskiej, w: Źródła staropolskie i nauki pomocnicze historii, red. J. Rogulski, Kraków 2013, s. 185—208.
Szymoniak M., Średniowieczne pieczęcie cysterskie z diecezji krakowskiej jako źródło badań nad zakresem władzy opatów i konwentów, „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2014, Nauki społeczne, 9, 2, s. 145—181.
Vossberg F.A., Siegel des Mittelalters von Polen, Lithauen, Schlesien, Pommern und Preussen, Berlin 1854.
Wiszewski P., Elementy natury na wizerunkach wybranych średniowiecznych pieczęci śląskich, w: Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Iwańczak, K. Bracha, Warszawa 2000, s. 78—83.
Wójcik M.L., Heraldyka klasztorów cysterskich na Śląsku, w: Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badań, red. K. Skupieński, A. Weiss, Warszawa 2004, s. 43—58.
Wójcik M.L., Nieznana pieczęć opata rudzkiego Piotra Sebickiego z 1602 r., „Hereditas Monasteriorum” 2013, 2, s. 169—178.
Wójcik M.L., Pieczęcie opatów rudzkich, w: Klasztor cystersów w Rudach, red. N. Mika, Racibórz 2008, s. 41—56.
Wójcik M.L., Średniowieczne pieczęcie cystersów rudzkich, w: Cystersi w społeczeństwie Europy środkowej, red. A.M. Wyrwa, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 405—415.
Wyrwa A.M., Łekno-Wągrowiec, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, t. 2, Poznań 1999, s. 230—250.
Wyrwa A.M., Obra, w: Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, t. 2, Poznań 1999, s. 256—267.
Zyglewski Z., Pieczęcie klasztoru cystersów w Koronowie, „Nasza Przeszłość” 2001, 96, s. 143—168.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
