Translacja i uposażenie kolegiaty w Raciborzu w 1416 roku. Przyczynek do dziejów Kościoła na Górnym Śląsku w średniowieczu
Abstrakt
Początki kolegiaty raciborskiej wiążą się ze skutkami wydarzeń, które rozegrały się w końcu XIII wieku na Śląsku, kiedy doszło do gwałtownego konfliktu między księciem wrocławskim Henrykiem IV Probusem a biskupem wrocławskim Tomaszem II, którego wsparli książęta opolscy. W 1288 roku biskup wrocławski, odwdzięczając się swoim sojusznikom za udzieloną pomoc, ale także jako ekspiację za zakończony spór, ufundował przy kaplicy zamkowej w Raciborzu kolegiatę pw. św. Tomasza Kantauryjskiego. Zapewniał jej także podstawy materialnego funkcjonowania, uposażając dziesięcinami ze stołu biskupiego. W latach
ok. 1288—1292 wzniesiono na zamku imponującą gotycką kaplicę, gdzie znalazła siedzibę kapituła kolegiacka. W następnych latach kolegiata raciborska pozostawała pod opieką kolejnych książąt władających Raciborzem: syna Przemysława, Leszka, a później przedstawicieli czeskich Przemyślidów z linii opawskiej, którzy w 1337 roku przejęli księstwo raciborskie — Mikołaja II, a potem jego syna Jana I i wnuka Jana II Żelaznego. Książęta ci czynili kolejne fundacje na rzecz kapituły i jej zamkowej siedziby, zwiększając uposażenie i powołując nowe prebendy. W 1416 roku Jan Żelazny, za zgodą biskupa wrocławskiego Wacława, księcia legnickiego, przeniósł kolegiatę znajdującą się na zamku raciborskim przy kaplicy św. Tomasza Kantauryjskiego do kościoła parafialnego Wniebowzięcia NMP w mieście Raciborzu oraz ustanowił i uposażył tam prebendy dla prepozyta, dziekana, 12 kanoników i tyluż wikariuszy. Powodem przeniesienia było problematyczne usytuowanie kolegiaty przy niewielkiej kaplicy, która w tym czasie była już niewystarczająca w stosunku do rosnących potrzeb, zwłaszcza erygowania nowych prebend. Ponadto kanonicy i wikariusze mieszkający w mieście ze względu na codzienne zamykanie bram miejskiej i zamkowej mieli trudności z punktualnym odprawianiem nabożeństw. Nowe uposażenie kolegiaty raciborskiej składało się z części pochodzącej z czasów jej powołania (koniec XIII wieku) oraz z części ustanowionej na nowo. W 1416 roku książę erygował i uposażył nową kaplicę, natomiast w 1422 roku na nowo uposażył kustodię. Przeniesienie kolegiaty z kaplicy na zamku do miasta, do kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP przez księcia Jana II Żelaznego niewątpliwie przyczyniło się do jej znacznego rozwoju w następnych latach. Kolegiata zyskała bowiem duże wsparcie ze strony władz i mieszczaństwa bogatego Raciborza.
Słowa kluczowe
Racibórz; kościół na Śląsku; książęta śląscy; Jan II Żelazny
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Raciborzu: Komora Książęca Zamku w Raciborzu, sygn. 11, 17.
Archiwum Państwowe we Wrocławiu: Rep. 111, nr 15, 16, 25, 32, 33, 38
Źródła drukowane
Bullarium Poloniae, t. 3, wyd. S. Kuraś, I. Sułkowska-Kuraś, Rzym—Lublin 1988.
Codex diplomaticus et epistolaris Moraviae, t. 12, ed. V. Brandl, Brünn 1890.
Codex diplomaticus Silesiae, Bd. 2, 6, 16, hrsg. W. Wattenbach, C. Grünhagen, C. Wutke, Breslau 1859, 1865, 1892.
Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 7—8, 10, 11, Warszawa 1974, 1981, 1985.
Joannis Dlugossii Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 7—8, 10, 11, Varsaviae—Cracoviae 1975, 1985, 2000.
Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława, t. 2, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1883.
Kronika książąt polskich, wyd. Z. Węclewski, Lwów 1878 (Monumenta Poloniae Historica, t. 3).
Listinář Těšínska. Codex diplomaticus ducatus tesinensis, díl. 2, ed. E. Němec, Český Těšín 1955.
Monumenta Vaticana res gestas Bohemicas illustrantia, t. 5, ed. C. Krofta, Praha 1904.
Ratiborer Chronik, hrsg. A. Weltzel, „Zeitschrift des Vereins für Geschichte und Alterthum Schlesiens“ 1862, 4, s. 111—126.
Regesten zur Geschichte des Herzogthums Troppau (1061—1464), hrsg. F. Kopetzky, „Archiv für österreichische Geschichte“ 1871, 45, s. 99—179.
Regesty dokumentów przechowywanych na Górnym Śląsku, red. A. Barciak, K. Müller, t. 3, Opava—Opole—Katowice 2017.
Regesty śląskie, t. 2, oprac. K. Bobowski, M. Cetwiński, J. Gilewska-Dubis, A. Skowrońska, B. Turoń, Wrocław—Kraków 1983.
Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 6, hrsg. W. Irgang, Köln—München 1998.
Staré letopisy české z Vratislavského rukopisu, ed. F. Šimek, Praha 1937.
Staří letopisové čeští od roku 1378 do 1527 čili Pokračování v kronikáh Přibíka Pulkavy a Beneše z Hořovic z rukopisů starých vydané, ed. F. Palacký, Pragae 1829 (Scriptorum rerum Bohemicarum, t. 3).
Zbiór dokumentów małopolskich, cz. 2, wyd. S. Kuraś, Warszawa—Kraków 1963.
Opracowania
Čapský M., Poklady slezských knížat — rodové jmění i nástroj každodenní sebeprezentace, v: Confinia Silesiae. (K životnímu jubileu Rudolfa Žáčka), Opava 2008 (Acta Historica Universitatis Silesianae Opaviensis, 1), s. 321—335.
Chojecka E., Gorzelik J., Kozina I., Szczypka-Gwiazda B., Sztuka Górnego Śląska od średniowiecza do końca XX wieku, Katowice 2004.
Czechowicz B., Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku średniowiecza, Warszawa 2005.
Dola K., Szpitale średniowieczne Śląska, „Rocznik Teologiczny Śląska Opolskiego” 1968, 1, s. 239—292.
Grodecki R., Dzieje polityczne Śląska do roku 1290, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 1, red. S. Kutrzeba, Kraków 1933 (wyd. 2 — Kraków 2013), s. 155—326.
Grzybkowski A., Kaplica zamkowa w Raciborzu, „Kwartalnik Architektury i Urbanistyki” 1994, 39, 4, s. 243—265.
Heyne J., Dokumentirte Geschichte des Bisthums und Hochstiftes Breslau. Aus Urkunden, Aktenstücken, ältern Chronisten und neuren Geschichtsschreibung, Bd. 1, Breslau 1860.
Hyckel G., Geschichte der Stadt Ratibor. Das Mittelalter, Augsburg 1956.
Kloch B., Kościół św. Mikołaja w Starej Wsi (Racibórz). Z średniowiecznych dziejów parafii na Górnym Śląsku, w: „Studia i Materiały z Dziejów Śląska”, t. 23, Katowice 1998, s. 56—64.
Kloch B., Rybnik w średniowieczu. Z dziejów miasta i okolic do pierwszej połowy XIV wieku, Rybnik 2002.
Kutzner M., Studium nad kulturą artystyczną Raciborza, w: Szkice z dziejów Raciborza, red. M. Suboczowa, Katowice 1967, s. 345—442.
Mandziuk J., Historia Kościoła katolickiego na Śląsku. Średniowiecze, t. 1, cz. 1: (do 1302 roku), Warszawa 2003.
Mezník J., Lucemburská Morava 1310—1423, Praha 1999.
Mika N., Bożogrobcy raciborscy w średniowieczu, w: Klasztor w mieście średniowiecznym i nowożytnym, red. M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz, Wrocław—Opole 2000, s. 419—426.
Miketová H., Muž se špatnou pověstí. Itinerář vévody Jana II. Opavského a Ratibořského, v: Historie 2008. Sborník prací ze 14. celostátni’ studentské vědecké konference konané 5. a 6. Března 2009 v Hradci Králové, Hradec Králově 2009, s. 37—58.
Neuling H., Schlesiens Kirchorte und ihre kirchlichen Stifungen zum Ausgang des Mittelalters, Breslau 1902.
Panic I., Książę cieszyński Przemysław Noszak (*1332—1336 † 1410). Wielki pan małego księstwa, Cieszyn 2020.
Pietrzyk I., Jan II opawsko-raciborski jako starosta kłodzki, v: Korunní země v dějinách českého státu, edd. L. Bobková, J. Konvična, Praha 2005, s. 57—68.
Pietrzyk I., Kancelaria i dokument Przemyślidów opawskich w XIV—XV wieku, Katowice 2008.
Prix D., Gotická přestavba kostela Panny Marie ve Starém Meste u Bruntalu, „Umeni” 1999, 47, 1—2, s. 3—17.
Schaffer H., Geschichte einer Schlesischen Liebfrauengilde seit dem Jahre 1343, Ratibor 1883.
Sikora F., Chełm, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, z. 3, red. J. Wiśniewski, Wrocław—Kraków 1985, s. 331—332.
Silnicki T., Dzieje i ustrój Kościoła na Śląsku do końca w. XIV, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 2, z. 1, red. S. Kutrzeba, Kraków 1939 (wyd. 2 — Kraków 2013), s. 1—380.
Sperka J., Średniowiecze (do 1517 roku), w: Pszczyna. Monografia historyczna, t. 1, red. R. Kaczmarek, J. Sperka, Pszczyna 2014, s. 82—151.
Sperka J., Wojny króla Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem (1391—1396), wyd. 2, Wodzisław Śląski 2011.
Sperka J., Z dziejów wojen Władysława Jagiełły z księciem opolskim Władysławem. Działania wojenne w latach 1393—1394, w: Cracovia — Polonia — Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Kraków 1995, s. 307—322.
Spévaček J., Václav IV. 1361—1419. K předpokladům husitské revoluce, Praha 1986.
Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999.
Štěpán V., Moravský markrabě Jošt (1354—1411), Brno 2002.
Štěpán V., Vražda čtyř členů královské rady na Karlštejně roku 1397, „Český časopis historický” 1994, 92, 1, s. 24—44.
Supruniuk A., Mazowsze Siemowitów (1341—1442). Dzieje polityczne i struktury władzy, Warszawa 2010.
Tęgowski J., Pierwsze pokolenia Giedyminowiczów, Poznań—Wrocław 1999.
Wawoczny G., Kaplica zamkowa w Raciborzu. Perła gotyku i pomnik dziejowy, Racibórz 2016.
Weber M., Udział księcia mazowieckiego Siemowita IV w konflikcie między Luksemburgami Morawskimi na przełomie XIV i XV wieku, w: Cognitioni gestorum. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, red. D.A. Sikorski, A.M. Wyrwa, Poznań—Warszawa 2006, s. 483—494.
Weltzel A., Geschichte der Stadt Ratibor, Ratibor 1861.
Wolný G., Excommunication des Markgrafen von Mähren Prokop und seines Anhanges im Jahre 1399 und was damit zusammenhängt: ein Beitrag zur Kirchengeschichte von Mähren, „Archiv für Kunde österreichischer Geschichtsquellen“ 1852, 8, s. 175—207.
Uniwersytet Śląski w Katowicachi Polska
https://orcid.org/0000-0002-1316-4640
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
