Pamięć o związkach klasztorów cysterskich w Esrum, Kołbaczu i Oliwie w świetle nekrologów klasztornych i innych zabytków pisanych
Abstrakt
W artykule są przedstawione związki kilku klasztorów pomorskich ze swoim otoczeniem społecznym na podstawie wybranych źródeł memoratywnych, a więc nekrologu klasztoru cysterskiego w Kołbaczu, nekrologu klasztoru cysterskiego w Pelplinie oraz nekrologu i księgi benefaktorów klasztoru kartuzów Coronae Mariae w Darłowie. Poddane analizie zostało pochodzenie społeczne i terytorialne osób, za które podjęte zostały modlitwy w poszczególnych klasztorach. W przypadku przeglądu wpisów zawartych w nekrologu kołbackim można stwierdzić, że raczej nie są to osoby z otoczenia klasztoru kołbackiego, lecz odzwierciedlają otoczenie modlitewne instytucji kościelnej duńskiej, zapewne klasztoru w Esrum. W przypadku nekrologu pelplińskiego odnotowano przede wszystkim związki z najbliższym terytorialnie otoczeniem społecznym klasztoru. Wpisy zwykle ograniczają się do osób z terenu Pomorza Gdańskiego i państwa krzyżackiego. Duże znaczenie dla klasztoru miały społeczności miejskie. W przypadku kartuzów darłowskich wyraźnie widać ich atrakcyjność modlitewną nie tylko dla najbliższych terytorialnie społeczności miejskich i wiesjkich, ale dla mieszczaństwa hanzeatyckiego pochodzącego nawet z bardzo odległych miast, jak np. Lubeka.
Słowa kluczowe
zakon cystersów; memoria; księgi liturgiczne; nekrologi
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezji Gdańskiej, sygn. S 27: Liber fundatorum, fratrum, conversorum […]. Muzeum – Zamek Tarnowskich w Tarnobrzegu, sygn. Akc. 57/52.
Źródła drukowane
Annalen, hrsg. v. R. Prümers, in: Pommersches Urkundenbuch, Bd. 1, II, Stettin 1877, s. 474–492.
Annales Danici Colbazenses a. 1127–1181, ed. G. Waitz, in: Monumenta Germaniae Historica. Seria Scriptores, t. 29, Hannoverae 1892, s. 174–176.
Annales Danici medii aevi, ed. E. Jørgensen, København 1920.
Annales et Notae Colbazienses a. 17–1560, ed. W. Arndt, in: Monumenta Germaniae Historica. Seria Scriptores, t. 19, Hannoverae 1866, s. 710–720.
Codex Pomeraniae Diplomaticus, ed. K.F.W. Hasselbach, J.G.L. Cosegarten, Bd. 1, Greifswald 1862.
Corpus codicum danicorum medii aevi, cur. I. Brøndum-Nielsen, vol. 5, Hafniae 1965.
Die ältere Chronik von Oliva und die Schrifttafeln von Oliva, hrsg. v. Th. Hirsch, in: Scriptores rerum Prussicarum, Bd. 1, hrsg. v. Th. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Leipzig 1861, s. 649–731.
Diplomatarium Danicum, R. I, B. 2, udg. af L. Weibull, N. Skyum-Nielsen, København 1963.
Exordium Magnum Cisterciense sive Narratio de Initio Cisterciensis Ordinnis, ed. B. Griesser, Romae 1961.
Liber mortuorum monasterii beatae Mariae de Oliva ordinis Cisterciensis, wyd. W. Kętrzyński, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 5, wyd. A. Bielowski, Warszawa 1888, s. 501–536.
Necrolog, hrsg. v. R. Prümers, in: Pommersches Urkundenbuch, Bd. 1, II, Stettin 1877, s. 493–496.
Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlbach, Danzig 1883.
Pommersches Urkundenbuch, Bd. 1, I Abth., hrsg. v. R. Klempin, Stettin 1868.
Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 116 ad annum 1786, ed. J. Canivez, t. 1, Louvain 1933.
Opracowania
Balling J.L., Lindhardt P.G., Den Nordiske Kirkes Historie, København 1967.
Bysted A., Jensen C.S., Jensen K.V., Lind J.H., Jerusalem in the North. Denmark and the Baltic Crusades, 1100–1522, Brepols, Turnhout 2012 (Outremer. Studies in the Crusades and the Latin East, vol. 1).
Chłopocka H., Powstanie i rozwój wielkiej własności ziemskiej opactwa cystersów w Kołbaczu w XII–XIV wieku, Poznań 1953.
Ciesielski A., Adam Trebnic, archidiakon pomorski, opat oliwski (1616–1630). Szkic biograficzny, „Nasza Przeszłość” 1967, 27, s. 135–161.
Dąbrowski K., Opactwo cystersów w Oliwie od XII do XVI wieku, Gdańsk 1975.
Die illuminiertem Lateinischen Handschriften Süd, West- und Nordeuropäischer Provenienz der Staatsbibliothek zu Berlin Preussischer Kulturbesitz 4.–12. Jahrhundert, T. 1, beschr. A. Fingernagel, Otto Harrassowitz, Wiesbaden 1999.
Dziedzic Ł., Rocznik kołbacki (przegląd badań), „Przegląd Zachodniopomorski” 1981, 25, 1, s. 57–72.
Esmark K., Godsgaver, calumniae og retsantropologi. Esrom kloster og dets naboer, ca. 1150–1250, in: Ett annat 1100-tal: Individ, kollektiv och kulturella mönster i medeltidens Danmark, ed. P. Carelli, L. Hermanson, H. Sander, Makadam förlag, Göteborg 2004, s. 143–180.
Fontes Olivenses, wyd. W. Kętrzyński, w: Monumenta Poloniae Historica, t. 6, Kraków 1893, s. 257–382.
Green-Pedersen S.E., De Danske cistercienserklostres grundlæggelse og den politiske magtkamp i det 12. Årh, in: Middelalder, metode og medier. Festskrift til Niels Skyum-Nielsen på 60-arsdagen den 17. Oktober 1981, ed. K. Fledelius, N. Lund, H. Nielsen, København 1981, s. 41–56.
Guzikowski K., Procesy kolonizacyjne w posiadłościach cystersów z Kołbacza w XII–XIV wieku. Przestrzeń i ludzie, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 2011.
Heyden H., Kirchengeschichte von Pommern, Bd. 1, Stettin 1937.
Hoffmann E., Königserhebung und Thronfolgeordnung in Dänemark bis zum Ausgang des Mittelalters, Berlin–New York 1976.
Holsten R., Der erste Deutsche in Pyritzer Weizacker, „Monatsblätter“ 1908, 22, s. 162–165.
Hoogeweg H., Die Grundbesitzbewerbung des Klosters Kolbatz, „Baltische Studien“ 1916, NF, 19, s. 3–58.
Hoogeweg H., Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Bd. 1, Stettin 1924.
Iwicki Z., Konwent Oliwski 1186–1831: leksykon biograficzny i nie tylko…, Wydawnictwo Bernardinum, Gdańsk–Pelplin 2010.
Jakobsen J.G.G., A Brief History of Medieval Monasticism in Denmark (with Schleswig, Rügen and Estonia), “Religions” 2021, 12, s. 1–20.
Januschek L., Originum Cisterciensium, Vindobona 1877.
Jasiński K., Kilka uwag o najstarszych dokumentach Pomorza Gdańskiego, „Studia Źródłoznawcze” 1958, 2, s. 147–153.
Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, Volumen, Warszawa–Wrocław 1992.
Keyser E., Olivaer Studien, 1: Die Gründung des Klosters Oliva, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“ 1926, 66, s. 69–86.
Kierulf A.C.A., Esrom Klosters Historie, Kjøbenhavn 1838.
Koch H., Den Danske Kirkes Historie, t. 1: De œldre Middelalder indtil 1241, København 1950.
Koebner R., Urkundenstudien zur Geschichte Danzigs und Olivas von 1178 bis 1342, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“ 1935, 71, s. 10–41.
Kretzschmer J.C., Die Cisterzienser-Abtei Oliva, Danzig 1847.
Kristensen A.K.G., Danmarks ældste annalistik, København 1969.
Kroman E.J., Danmarks Middelalderlige annaler, København 1980.
Kubieniec J., Commemoratio: sposoby prezentacji i wykorzystania przeszłości w liturgii, w: Przeszłość w kulturze średniowiecznej Polski, t. 1, red. J. Banaszkiewicz, A. Dąbrówka, P. Węcowski, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2018, s. 545–606.
Labuda G., Ze studiów nad najstarszymi dokumentami Pomorza Gdańskiego, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1953, 18, 1–4, s. 105–155.
Laurent J., La prière pour les défunts et les obituaires dans l’ordre de Cîteaux, in: Mélanges S. Bernard. XXIVe
Congrès de l’Association bourguignonne des Sociétés savantes (8e Centenaire de la mort de Saint Bernard), Dijon 1954, s. 383–396.
Leclercq J., Manuscrits cisterciens dans les bibliothèque d’Italie, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1949, 5, s. 94–108.
Leclercq J., Textes cisterciens à la Bibliotheque de Colmar, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1954, 10, s. 308–313.
Leclercq J., Textes cisterciens dans les bibliothèques d’Allemagne, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1951, 7, s. 46–70.
Leclercq J., Textes et manuscrits cisterciens dans diverses bibliothèques, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1955, 11, s. 139–148.
Leclercq J., Textes et manuscrits cisterciens dans diverses bibliothèques, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1956, 12, s. 289–310.
Leclercq J., Textes et manuscrits cisterciens dans diverses bibliothèques, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1962, 18, s. 121–134.
Leclercq J., Textes et manuscrits cisterciens dans diverses bibliothèques, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1964, 20, s. 217–231.
Leclercq J., Textes et manuscrits cisterciens du Portugal, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1950, 6, s. 131–139.
Leclercq J., Textes et manuscrits cisterciens en Suède, „Analecta Sacri Ordinis Cisterciensis” 1950, 6, s. 125–130.
Lingenberg H., Die älteste Olivaer Geschichtsschreibung (bis etwa 1350) und die Gründung des Klosters Oliva, Unser Danzig, Lübeck 1994.
Lingenberg H., Die Anfänge des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschen Stadt Danzig, Stuttgart 1982.
Lingenberg H., Die Gründung des Klosters Oliva und die Entstehung der deutschrechtlichen Stadt Danzig im Lichte der neuesten Forschungen, „Zeitschrift für Ostforschung“ 1987, 36, 3, s. 321–382.
Lingenberg H., Oliva-800 Jahre von Zisterzienserabtei zur Bischofskathedrale. Abriss der Geschichte des Klosters und Ortes Oliva, 1186–1986, Lübeck 1986.
Lingenberg H., Urkundenfälschungen des Klosters Oliva und anderer geistlicher Institutionen Pommerellens/Pommerns (bis ca. 1310), Unser Danzig, Lübeck 1996.
Mauss M., Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w społeczeństwach archaicznych, w: M. Mauss, Socjologia i antropologia, przeł. M. Król, K. Pomian, J. Szacki, Wydawnictwo KR, Warszawa 2001, s. 163–306.
McGuire B.P., Esrum Kloster — Forhistorien og grundlæggelsen, in: Bogen om Esrum Kloster, red. af S. Frandsen, J. Anker Jørgensen, Ch. Gorm Tortzen, Frederiksborg Amt, Hillerød 1997, s. 12–29.
McGuire B.P., Property and Politics at Esrum Abbey: 1151–1251, “Medieval Scandinavia” 1973, 6, s. 122–150.
McGuire B.P., The Cistercians in Denmark. Their Attitudes, and Functions in Medieval Society, Kalamazoo, MI 1982.
Münster-Swendsen M., Archbishop Eskil of Lund and the Empire, in: Die „Episkopalisierung der Kirche“ im europäischen Vergleich, hrsg. v. A. Bihrer, H. Röckeleins, De Gruyter, Berlin–Boston 2022 (Studien zur Germania Sacra, Nueue Folge, vol. 13), s. 301–325.
Nadolski B., Leksykon liturgii, Pallottinum, Poznań 2006.
Nielsen K., Askholm I., Danmarks kongelige familier i 1000 år, Askholm, Rødovre 2007.
Nyberg T., Monasticism in North Western Europe, 800–1200, Routledge, Aldershot 2000.
Oexle O.G., Memoria i przekaz memoratywny we wczesnym średniowieczu, w: Mentalność średniowiecza, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2000, s. 45–73.
Oliński P., Cysterskie nekrologi na Pomorzu Gdańskim od XIII do XVII wieku, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1997.
Oliński P., Die neue Edition der Olivaer Nekrologe, in: Editionswissenschaftliches Kolloquium 2021. Fortführung alter Editionsvorhaben im neuen Gewande, hrsg. v. H. Flachenecker, K. Kopiński, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2022, s. 163–171.
Pac G., Memoria a badanie tożsamości we wcześniejszym średniowieczu – kilka uwag o pożytkach, ale i ograniczeniach w zastosowaniu metody, w: Symboliczne i realne podstawy tożsamości społecznej w średniowieczu, red. S. Gawlas, P. Żmudzki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017, s. 121–137.
Powierski J., Stosunki polsko-pruskie do 1230 r., Toruń 1968.
Powierski J., Śliwiński B., Bruski K., Studia z dziejów Pomorza w XII wieku, PTH Oddział Słupsk, Słupsk 1993.
Rose V., Die Handschriften-Verzeichnisse der Königlichen Bibliothek zu Berlin, Bd. 13: Verzeichniss der Lateinischen Handschriften, Bd. 2, Berlin 1905.
Rymar E., Rodowód książąt pomorskich, Książnica Pomorska, Szczecin 2005.
Schmid K., Wollasch J., Societas et fraternitas. Begründung eines kommentierten Quellenwerkes zur Erforschung der Personen und Personengruppen des Mittelalters, „Frühmittelalterlichen Studien“ 1975, 9, s. 1–48.
Seegrün W., Das Papstum und Skandinavien bis zur Vollendung der nordischen Kirchenorganisation (1164), Neumünster 1967 (Quellen und Forschungen zur Geschichte Schleswig-Holsteins, 51).
Siatkowska-Woźniak A., rec., Piotr Oliński, Cysterskie nekrologi na Pomorzu Gdańskim od XIII do XVII wieku, Toruń 1977, „Kwartalnik Historyczny” 1998, 105, 4, s. 144–147.
Simson P., Geschichte der Stadt Danzig, Bd. 1, Danzig 1913.
Skyum-Nielsen N., Kvinde og Slave, Copenhagen 1971.
Strauch D., Mittelalterliches nordisches Recht bis 1500. Eine Quellenkunde, De Gruyter, Berlin–New York 2011.
Szacherska S.M., Opactwo oliwskie a próba ekspansji duńskiej w Prusach, „Kwartalnik Historyczny” 1967, 74, 4, s. 923–942.
Szacherska S.M., Rola klasztorów duńskich w ekspansji Danii na Pomorzu Zachodnim u schyłku XII wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968.
Szacherska S.M., Rola polityczna pierwszych metropolitów duńskich, „Przegląd Historyczny” 1968, 59, 1, s. 1–24.
Szacherska S.M., The Political Role of the Danish Monasteries in Pomerania 1171–1223, “Medieval Scandinavia” 1977, 10, s. 122–155.
Śliwiński B., Poczet książąt gdańskich, Marpress, Gdańsk 1997.
Śliwiński B., Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gdańsk 1987 (Zeszyty Naukowe. Rozprawy i monografie, 86).
Śliwiński J.P., Cystersi z Łekna – Oliwy – Pelplina od połowy XII do XV wieku, Centrum Badań Europy Wschodniej Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn 2014.
Talbot C.H., Associations of Clairvaux. Clairmarais and Ter Doest, „Cîteaux in de Nederlanden” 1954, 5, s. 233–245.
Vogt H., From Tribute to Taxpaying: The Changes in the Understanding of Private Property in Denmark circa 1000–1250, “Danish Journal of Archeology” 2017, 6, 2, s. 85–92.
Wallin C., Ärkebiskop Eskil som klosterstiftare, „Scandia” 1961, 27, 1, s. 217–234.
Wehrmanns P., Kloster Kolbatz und die Germanisierung Pommerns, Pyritz 1905 (Beilage zum Programm des Königlichen Bismarck-Gymnasiums zu Pyritz, Ostern 1905).
Weibull L., Den skånska kyrkans äldsta, in: L. Weibull, Nordisk Historia. 2: forskningar och undersökningar: Stat och kyrka i Danmark under äldre medeltid, Stockholm 1948.
Wesemann H., Fragmente eines dänischen Nekrologs, „Jahrbücher für die Landeskunde der Herzogthümer Schleswig, Holstein und Lauenburg“ 1869, 10, s. 262–270.
Wollasch J., Neue Quellen zur Geschichte der Cistercienser, „Zeitschrift für Kirchengeschichte“ 1973, 84, s. 188–232.
Zawadzka J., Proces fundowania opactw cysterskich w XII i XIII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 1958, 7, 2, s. 121–147.
Zuzek T., Wokół wydania nekrologu oliwskiego. Niepublikowane zapiski Liber mortuorum monasterii Olivensis z pierwszej połowy XVII wieku w rękopisie tzw. dzikowskim, w: Stilo et animo. Prace historyczne ofiarowane Profesorowi Tomaszowi Jasińskiemu w 65. rocznicę urodzin, red. M. Dorna, M. Matla, M. Sosnowski, E. Syska, Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2016, s. 187–200.
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Polska
https://orcid.org/0000-0003-1428-0800
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
