Systemy sfragistyczne biskupów wrocławskich Piotra II Nowaka i Jodoka z Rożemberka
Abstrakt
W artykule podjęto problem systemów sfragistycznych dwóch biskupów wrocławskich z XV stulecia: Piotra II Nowaka (1447–1456) i Jodoka z Rożemberka (1456–1467). Analizie poddane zostały pieczęcie, którymi uwierzytelniali oni wystawiane przez siebie dokumenty zarówno przed wyborem na stolicę biskupią, jak i po objęciu rządów w diecezji. Celem przeprowadzonej kwerendy, obejmującej blisko 350 jednostek archiwalnych, była pełna inwentaryzacja wszystkich dyplomów opieczętowanych przez wspomnianych hierarchów. Wykazała ona, że Piotr Nowak posługiwał się w czasie swojej aktywności pięcioma typami pieczęci (osobistą, oficjalatu, administracyjną biskupstwa oraz mniejszą i większą biskupią), natomiast Jodok z Rożemberka – siedmioma (zakonną, osobistą, dwoma typami biskupiej pieczęci mniejszej, większą pieczęcią biskupią, pieczęcią ad causas oraz wikariatu in spiritualibus). Zaprezentowane badania koncentrowały się zarówno na aspektach materialnych wykonanych wymienionymi stemplami odcisków, takich jak barwa materiału pieczętnego czy sposób połączenia z dokumentem, co pozwoliło ustalić zwyczaje sigillacyjne panujące w kancelariach obu biskupów, jak i na „czasie życia” tych tłoków, a więc ich funkcjonowaniu, w tym użytkowaniu przez kolejnych właścicieli.
Słowa kluczowe
system sfragistyczny; średniowiecze; biskupstwo wrocławskie; Piotr II. Nowak; Jodok z Rożemberka
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezjalne we Wrocławiu: Dokumenty archiwum parafialnego w Jeleniej Górze, 22 IV 1453; Dokumenty archiwum parafialnego w Paczkowie, 10 VIII 1458, 10 III 1463; Dokumenty archiwum parafialnego w Ząbkowicach, 29 V 1440, 31 VII 1458, 13 III 1462; Dokumenty cechu rzeźników w Nysie, 18 III 1458; Dokumenty kolegiaty Świętego Krzyża, 5 V 1445; Dokumenty kolegium wikariuszów we Wrocławiu, 11 XII 1439, 4 III 1440, 22 I 1449, 27 XI 1450, 26 I 1454, 26 I 1467, 2 VI 1467; Dokumenty oznaczone sygnaturami alfabetycznymi, A 4, A 5, AAA 24, B 18a, BB 52, EE 8, FF 5, GG 79, GG 85, GG 92, HH 38, I 28, KK 48, KK 52, KK 53, KK 65a, KK 65b, M 18, NN 1, Q 7, Q 21, QQ 17, QQ 49, QQ 60, PP 25, PP 27, R 59, R 92, S 36, X 2, Y 5; Dokumenty oznaczone sygnaturami chronologicznymi, 31 III 1441, 14 X 1445, 9 II 1448, 3 VI 1448 (I), 3 VI 1448 (II), 3 VI 1448 (III), 30 VI 1448, 29 VIII 1448, 2 IX 1448 (I), 2 IX 1448 (II), 20 XI 1448, 17 XII 1448, 7 I 1449, 4 IV 1449, 29 VIII 1449, 1 IX 1449 (I), 1 IX 1449 (II), 11 XI 1449, 17 XI 1449, 10 V 1450, 17 VII 1450 (I), 17 VII 1450 (II), 18 VII 1450, 27 VII 1450, 22 IX 1450, 18 XI 1450, 6 III 1451, 17 III 1451, 24 V 1451, 24 VII 1451, 24 VIII 1451, 16 X 1451, 17 X 1451, 31 I 1452, 14 IV 1452, 11 V 1452, 15 X 1452, 3 II 1453, 14 II 1453, 2 VI 1453, 4 VI 1453 (I), 4 VI 1453 (II), 26 VI 1453, 7 VII 1453, 25 VII 1453, 31 VII 1453, 28 VIII 1453, 29 VIII 1453, 30 VIII 1453, 10 VII 1454, 1 VI 1455, 11 VIII 1455, 4 X 1455, 21 XII 1455, 7 I 1456, 14 III 1458, 25 VI 1458, 1 VIII 1458, 20 VIII 1458, 14 IX 1458, 15 IX 1458, 14 X 1459, 22 XI 1459, 9 XII 1459 (I), 9 XII 1459 (II), 9 XII 1459 (III), 9 XII 1459 (IV), 13 VIII 1460, 2 XI 1460, 20 XI 1460, 26 I 1461, 26 V 1461, 3 VI 1461, 23 I 1462, 26 IV 1462, 14 VII 1462, 10 XI 1462, 23 I 1463, 25 III 1463, 31 V 1463, 17 XI 1463 (I), 17 XI 1463 (II), 19 V 1464, 6 X 1464, 14 III 1466 (I), 14 III 1466 (II), 28 III 1466, 3 VI 1466, 30 IX 1466, 6 II 1467, 23 II 1467, 12 V 1467, 2 VI 1467; Dokumenty parafii kolegiackiej w Głogowie, 22 I 1448, 22 I 1449, 2 IX 1449, 13 IV 1451, 21 XII 1466; Dokumenty parafii miejskiej w Nysie, 13 III 1448, 24 IX 1449; Dokumenty parafii w Głogowie, 26 VI 1449, 14 XII 1450, 14 XI 1465; Dokumenty parafii w Kożuchowie, 12 VIII 1454, 14 IX 1454, 10 VI 1461, 10 VII 1462, 21 XII 1465; Dokumenty parafii w Świdnicy, 21 XII 1444, 5 VII 1449, 25 I 1451, 22 VIII 1458, 10 VII 1460, 23 VII 1460, 6 IV 1462, 16 IX 1462.
Archiwum Państwowe w Opolu: Akta miasta Nysy, nr 205, 209, 210, 211, 212, 215, 216, 219, 222, 224, 228, 230, 231, 232, 236, 237; Akta miasta Paczkowa, nr 153, 154, 155, 157, 158, 159, 160, 164, 165, 167.
Archiwum Państwowe we Wrocławiu: Dokumenty miasta Świdnicy, nr 713 (U 771), 726 (U 785), 743 (U 805), 747 (U 811), 748 (U 813), 762 (U 831), 821 (U 888), 6287 (U 6896), 6289 (U 6898); Dokumenty miasta Wrocławia, nr 2192, 2566, 2723, 2906, 2989, 3034, 3054, 3342, 3429, 3452, 3456, 3472, 3521, 3592, 3629, 3665, 3755, 3869, 3917, 3936, 3956, 3975, 3976, 3977, 3983, 3984, 3986, 4028, 4097, 4487, 4515, 4550; Rep. 1b, Dokumenty księstwa
wrocławskiego, nr 376 (505); Rep. 3, nr 41 (34), 976 (882); Rep. 4f, nr 218 (85e); Rep. 55, nr 61 (123), 68 (130), 69 (131), 79 (141); Rep. 57, nr 135 (182a); Rep. 58, nr 339 (336), 424 (420), 443 (439); Rep. 64, nr 33 (31); Rep. 65, nr 31 (28a); Rep. 66, nr 582 (567); Rep. 68, nr 137 (271), 145 (279), 182 (316); Rep. 71, nr 70 (68), 74 (72), 75 (73); Rep. 83, nr 209 (222), 210 (223), 219 (232); Rep. 91, nr 505 (509), 523 (527); Rep. 96, nr 7 (11); Rep. 102, nr 683 (684), 694 (695), 700 (701), 701 (702), 702 (703), 704 (705), 705 (706), 706 (707), 707 (708), 708 (709), 710 (711a), 711 (711b), 714, 715, 716, 718, 722, 724, 729, 732, 734, 736, 739, 740, 741, 742, 743, 744, 745, 746, 753, 754, 757, 758, 760, 871; Rep. 119, nr 10; Rep. 123, nr 128; Rep. 132a, Depozyt miasta Chojnowa, nr 107 (162); Rep. 132a, Depozyt miasta Dzierżoniowa, nr 34 (72), 36 (74); Rep. 132a, Depozyt miasta Strzelina, nr 87 (77); Rep. 132a, Depozyt parafii w Lwówku Śląskim, nr 57 (60), 60, 63, 65, 76, 77, 79, 88, 118 (120); Rep. 132c, Depozyt Księstwa leśnickiego, nr 45 (266); Rep. 132d, Depozyt von Seidlitz-Sandreczki z Bielawy, nr 27 (28), 28 (29).
Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Legnicy: Dokumenty miasta Legnicy, nr 417, 432, 433, 434, 435, 436, 508, 509.
Národní archiv v Praze: Archiv České koruny, nr 1715; Maltézští rytíři – české velkopřevorství, nr 34, 35, 36, 213, 1775, 1777, 1780, 1790, 1796, 1797, 1799, 1800, 1801, 1803, 2383, 2475, 2477, 2478, 2479, 2480, 2481, 2482, 2483, 2531, 2717.
Státní okresní archiv Jeseník: Farní úřad Vidnava, inv.č. 10.
Zemský archiv v Opavě: Slezský stavovský archiv, inv.č. 704, 705; Velkostatek Uhelná, inv.č. 14.
Opracowania
Adamczewski M., Uwagi w sprawie systemów sfragistycznych i typologii pieczęci miejskich, w: Dawne pieczęcie. Typologia – metody badań – interpretacje, red. Z. Piech, DiG, Warszawa 2015, s. 99–144.
Baniecki A. i in., Materiały do polskiego słownika sfragistycznego, „Archiwista Polski” 2010, 15, 3 (59), s. 43–56.
Bonczkowski J., Hlebionek M., Długie życie średniowiecznych pieczęci Grudziądza. Szkic o ich historii oraz medialności, w: Graudentum. Studia z dziejów Grudziądza i okolic, t. 2: Okres wczesnonowożytny, red. W. Sieradzan, Muzeum im. ks. dr. Władysława Łęgi w Grudziądzu – Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Grudziądz–Toruń 2020, s. 195–221.
Bryniarski I., De-antropocentryzacja antropologii. Wstęp do biografii rzeczy, „Tematy z Szewskiej” 2016, 1 (17), s. 15–23.
Dola K., Dzieje Kościoła na Śląsku, cz. 1: Średniowiecze, Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1996.
Dola K., Wrocławska kapituła katedralna w XV wieku. Ustrój – skład osobowy – działalność, Lublin 1983.
Domańska E., Humanistyka nie-antropocentryczna a studia nad rzeczami, „Kultura Współczesna. Teoria, interpretacje, krytyka” 2008, 3 (57), s. 9–24.
Dymmel P., System sfragistyczny średniowiecznego Lublina. Próba rekonstrukcji, w: Pieczęć w Polsce średniowiecznej i nowożytnej. Zbiór studiów, red. P. Dymmel, Polskie Towarzystwo Heraldyczne Oddział w Lublinie, Lublin 1998, s. 193–215.
Ewald W., Siegelkunde, München–Wien 1972.
Gąsiorowski A., Skierska I., Początki oficjalatu kamieńskiego archidiecezji gnieźnieńskiej (wieki XIV–XV), „Kwartalnik Historyczny” 1996, 103, 2, s. 3–21.
Gerlic H., Kapituła głogowska w dobie piastowskiej i jagiellońskiej (1120–1526), Wydawnictwo NOTA, Gliwice 1993.
Gumowski M., Monety, medale i pieczęcie Karola Ferdynanda Wazy, „Wiadomości Numizmatyczne” 1965, 9, 1, s. 23–45.
Gumowski M., Pieczęcie śląskie do końca XIV w., w: Historja Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 3, red. W. Semkowicz, Kraków 1936 [reprint: Kraków 2013], s. 247–440.
Heck R., Piotr Nowak, w: Polski słownik biograficzny, t. 26/1, z. 108, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1981, s. 380–382.
Heś R., Joannici na Śląsku w średniowieczu, Avalon, Kraków 2007.
Hlebionek M., Infuła i korona. Kilka uwag o pieczęciach Karola Ferdynanda Wazy, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2018, 73, 1, s. 7–34.
Hlebionek M., O pieczęciach księcia Kazimierza I Konradowica, w: Książę Kazimierz Konradowic i Kujawy jego czasów, red. D. Karczewski, Avalon, Kraków 2017, s. 197–227.
Hlebionek M., O pieczęciach starosty generalnego Wielkopolski Adama Sędziwoja Czarnkowskiego, „Archiwa – Kancelarie – Zbiory” 2011, 2 (4), s. 11–61.
Jóźwiak P.J., Pieczęcie biskupów wrocławskich do 1376 r., w: Studia historycznoprawne, red. A. Konieczny, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999, s. 25–56.
Juřík P., Rožmberkové. První po českém králi, Universum, Praha 2020.
Kaganiec M., Heraldyka Piastów śląskich 1146–1707, Muzeum Śląskie, Katowice 1992.
Knapek E., Średniowieczne i wczesnonowożytne pieczęcie oficjałów i wikariuszy generalnych krakowskich, w: Dawne pieczęcie. Typologia – metody badań – interpretacje, red. Z. Piech, DiG, Warszawa 2015, s. 285–325.
Kobiałka D., Biografia rzeczy jako perspektywa badawcza, w: Kultura materialna średniowiecza w Polsce. Materiały ze studenckiej konferencji naukowej Toruń, 24–25 kwietnia 2008 roku, red. P. Kucypera, S. Wadyl, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2008, s. 227–239.
Kobiałka D., Biografia rzeczy jako sposób interpretowania roli i znaczenia dziedzictwa, w: Z rzeką w tle. Biografia śluzy katedralnej, red. M. Kępski, Centrum Turystyki Kulturowej Trakt, Poznań 2015, s. 44–49.
Kopytoff I., Kulturowa biografia rzeczy – utowarowienie jako proces, w: Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej, red. M. Kempny, E. Nowicka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s. 249–274.
Kozaczkiewicz E., Ikonografia średniowiecznych pieczęci krakowskich kanoników katedralnych, w: Kultura religijna i społeczna Małopolski od XIII do XVI wieku, red. W. Szymborski, J. Kozioł, Muzeum Okręgowe w Tarnowie, Tarnów 2011, s. 123–151.
Krejčík T., Pečeť v kultuře středověku, Ostravská univerzita v Ostravě, Ostrava 1998.
Mandziuk J., Historia Kościoła Katolickiego na Śląsku, t. 1: Średniowiecze, cz. 3: 1417–1520, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2005.
Marcisz-Czapla B., Tłoki pieczętne i pieczęcie kościelne z terenu Śląska, w: Gloria Deo. Rzemiosło sakralne, t. 2, red. M. Korżel-Kraśna, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław 2010, s. 71–210.
Marcisz[-Czapla] B., Karnicka M., Biskupstwo wrocławskie w numizmatyce i sfragistyce, Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wrocław [1997].
Matejko-Peterka I., System sfragistyczny księcia-biskupa Wacława II legnickiego (1348–1419), „Časopis Slezského Zemského Muzea” 2013, 62, s. 37–47.
Olsen B., Kultura materialna po tekście: przywracanie obecności rzeczom, w: Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki. Antologia, red. E. Domańska, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 561–592.
Peška L., Svoboda M., Příspěvek k problematice pečetí johanitských generálních převorů ve 14. a 15. století, „Sborník Prací Filozofické Fakulty Brněnské Univerzity” 1999, 46, s. 41–66.
Piech Z., Średniowieczne pieczęcie tynieckie, w: Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z sesji naukowej, Wawel–Tyniec, 13–15 października 1994, red. K. Żurowska, Tyniec – Wydawnictwo Benedyktynów, Kraków 1995, s. 121–140.
Pokora P., Pieczęcie księcia opolskiego Jana zwanego Kropidło, w: Cognitioni gestorum. Studia z dziejów średniowiecza dedykowane Profesorowi Jerzemu Strzelczykowi, red. D.A. Sikorski, A.M. Wyrwa, DiG, Poznań–Warszawa 2006, s. 405–423.
Sobel J.R., Zmienność pieczęci proboszczów śląskich kościołów parafialnych w średniowieczu (do 1419 roku), „Średniowiecze Polskie i Powszechne” 2022, 14 (18), s. 56–82.
Strzyżewski W., Pieczęcie administracyjne w księstwie Siedlisko-Bytom w XVIII wieku, „Studia Lubuskie. Prace Instytutu Prawa i Administracji PWSZ w Sulechowie” 2007, 3, s. 183–188.
Syska E., Pieczęcie Gorzowa Wielkopolskiego w średniowieczu, „Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2003, 10, s. 9–21.
Szymoniak M., Pieczęcie w opactwach cysterskich z diecezji krakowskiej do początku czasów nowożytnych. Próba rekonstrukcji systemów sfragistycznych, „Studia Źródłoznawcze” 2022, 60, s. 27–55.
Tarnas-Tomczyk A., Zapomniana pieczęć biskupa wrocławskiego Nankera, w: Monastycyzm.
Słowiańszczyzna i państwo polskie, red. K. Bobowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1994, s. 152–162.
Urban W., Studia nad dziejami wrocławskiej diecezji w pierwszej połowie XV wieku, Wrocław 1959.
Urban W., Szkice z dziejów diecezji wrocławskiej. Biskup Jodok z Rosenbergu, „Studia Theologica Varsaviensa” 1965, 3/2, s. 383–417.
Vocabularium internationale sigillographicum, eds. K. Müller, L. Vrtel, VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, Bratislava 2016.
Włodarski Ł., Pieczęcie sufragana płockiego Michała z Raciąża (1496–1513). Zarys problematyki, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2019, 111, s. 415–421.
Wójcik M.L., Biskupi wrocławscy w opinii Jana Długosza, w: Duchowieństwo i laicy, red. A. Wałkówski, Szkoła Wyższa Przymierza Rodzin, Warszawa 2010, s. 206–224.
Wółkiewicz E., Ex plebe humili? O pochodzeniu i rodzinie biskupa wrocławskiego Piotra Nowaka (1448–1456), „Roczniki Historyczne” 2004, 70, s. 183–196.
Wółkiewicz E., Kariery „w cieniu katedry”. Oficjałowie wrocławscy w średniowieczu, w: Memoria viva. Studia historyczne poświęcone pamięci Izabeli Skierskiej (1967–2014), red. A. Gąsiorowski, G. Rutkowska, Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN, Warszawa–Poznań 2015, s. 285–308.
Wółkiewicz E., Proletariusze modlitwy? Drogi karier, finanse i kultura materialna niższego kleru w średniowiecznej Nysie, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2020.
Zasady transkrypcji inskrypcji napieczętnej, w: Opracowanie materiałów sfragistycznych w archiwach. Wyniki prac zespołu naukowego powołanego przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych do przygotowania wskazówek metodycznych do opracowania materiałów sfragistycznych w zasobie archiwów państwowych, red. P. Gut, M. Hlebionek, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2020, s. 159–163.
Żerelik R., Kancelaria biskupów wrocławskich do 1301 roku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1991.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
