Zbiorowa nieświadomość. Czesław Miłosz
Abstrakt
Wiersze Biedny chrześcijanin patrzy na getto oraz Campo di Fiori należą do najsłynniejszych polskich utworów poetyckich o Zagładzie. Czytano je jako zapis zbiorowych lęków. Tekst jest próbą pójścia tym tropem interpretacyjnym. Krokiem wstępnym jest odniesienie do wojennego konkretu, a więc próba zrozumienia, do jakiego rodzaju scen i zjawisk odnoszą się poetyckie obrazy. Zestawienie ze świadectwami oraz literackimi zapisami polskich Żydów wskazuje, że kontekstem są polska przemoc i kolektywne sprawstwo wpisujące się w realizowaną przez nazistów eksterminację. Niechciana wiedza o sprawstwie i współudziale przybiera u Miłosza postać lęków uosabianych przez „strażnika-kreta”. Ich inwazji towarzyszy rozpad symbolicznego porządku i obrazów zadomowienia, co wskazuje, że obecna, a jednocześnie niewidoczna dla społeczności wiedza o polskiej przemocy funkcjonuje jak Lacanowskie Realne. Zapisem polskiego patrzenia na śmierć Żydów jest wiersz Campo di Fiori. Polemicznie do tradycji interpretowania go jako świadectwa „obojętności” wydobyte zostają paralele między spaleniem heretyka przez chrześcijańską inkwizycję i spojrzeniem „biednego chrześcijanina” na płonące getto. Ich wspólną cechą jest wykluczenie ginących jako tych, którzy wyznaczają granicę chrześcijańskiej i polskiej społeczności, a jednocześnie zajmują „miejsce niebezpieczne”, a więc w porządku fundujących tożsamość mitów przeznaczone do unicestwienia. Ustanowienie tej granicy okazuje się w realiach Zagłady wyrokiem i legitymizuje działania nazistów.
Słowa kluczowe
Zagłada w Polsce; świadkowie Zagłady; pamięć zbiorowa; nieświadomość; polska poezja wojenna
Bibliografia
Berendt G.: Cena życia – ekonomiczne uwarunkowania egzystencji Żydów po „aryjskiej stronie”. „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2008, nr 4, s. 110–143.
Błoński J.: Biedni Polacy patrzą na getto. W: J. Błoński: Biedni Polacy patrzą na getto. Kraków 1996, s. 10–23.
Błoński J.: Polak-katolik i katolik-Polak. Nakaz ewangeliczny, interes narodowy i solidarność obywatelska wobec zagłady getta warszawskiego. W: J. Błoński: Biedni Polacy patrzą na getto. Kraków 1996, s. 37–53.
Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski. Red. B. Engelking, J. Grabowski. Warszawa 2018.
Engelking B.: Jest taki piękny słoneczny dzień… Losy Żydów szukających ratunku na wsi polskiej 1942–1945. Warszawa 2011.
Fiut A.: Moment wieczny. O poezji Czesława Miłosza. Warszawa 1993.
Franaszek A.: Miłosz. Biografia. Kraków 2011.
Ginczanka Z.: Wiersze zebrane. Oprac. I. Kiec. Sejny 2014.
Grabowski J.: „Ja tego Żyda znam!”. Szantażowanie Żydów w Warszawie, 1939–1943. Warszawa 2004.
Grabowski J.: Judenjagd. Polowanie na Żydów 1942–1945. Studium dziejów pewnego powiatu. Warszawa 2011.
Janicka E.: Świadkowie własnej sprawy. Polska narracja dominująca wobec Zagłady w trakcie Zagłady. „Studia Litteraria et Historica” 2018, nr 7, s. 1–82. Dostępne w Internecie: https://ispan.waw.pl/journals/index.php/slh/article/view/slh.1478/4718 [data dostępu: 14.04.2019].
Jarmusz M.: Rozkład zwłok i sukcesja owadów (dipetra coleoptera) na powieszonych zwłokach świni domowej (sus scrofa domestica l.) w środowisku leśnym Wielkopolski. Praca doktorska napisana w Zakładzie Taksonomii i Ekologii Zwierząt Instytutu Biologii Środowiska Wydziału Biologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu pod kierunkiem prof. dr. hab. W. Niedbały (promotor pomocniczy dr hab. D. Bjerlein). Poznań 2018. Dostępne w Internecie: https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/23592/1/Mateusz%20Jarmusz%20ROZK%C5%81AD%20ZW%C5%81OK%20I%20SUKCESJA%20OWAD%C3%93W%20%28DIPTERA%2C%20COLEOPTERA%29%20NA%20POWIESZONYCH%20ZW%C5%81OKACH%20%C5%9AWINI%20DOMOWEJ%20%28SUS%20SCROFA%20~1.pdf [data dostępu: 14.04.2019].
Klukowski Z.: Dziennik z lat okupacji Zamojszczyzny (1939–1944). Lublin 1958.
Ludzkość, która zostaje. Rozmawiają Czesław Miłosz, Jan Błoński, Jerzy Turowicz i Marek Edelman. „Tygodnik Powszechny” 2005, nr 18, s. 19.
Matuszewski R.: Nieruchoma karuzela na pl. Krasińskich. „Rzeczpospolita” z 10–11 maja 2003 r. [dodatek: „Plus Minus”], s. A10.
Miłosz C.: Elegia. „Polityka” 1987, nr 26, s. 9.
Miłosz C.: Wiersze. T. 1. Kraków–Wrocław 1985.
Morawiec A.: Szlengel (w Parku Krasińskich). W: A. Morawiec: Literatura polska wobec ludobójstwa. Rekonesans. Łódź 2018, s. 123–145.
Perechodnik C.: Spowiedź. Dzieje rodziny żydowskiej podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce. Oprac., posł., przyp. D. Engel. Warszawa 2004.
Persak K.: Wstęp. W: Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945. Red. B. Engelking, J. Grabowski. Wstęp K. Persak. Warszawa 2011, s. 7–30.
Roubic D.W.: Obligate Necrophagy in a Social Bee. “Science” 1982, no 217, s. 1059–1060.
Shallcross B.: Rzeczy i Zagłada. Kraków 2010.
Szarota T.: Karuzela na Placu Krasińskich. Czy „śmiały się tłumy wesołe”? Spór o postawę warszawiaków wobec powstania w getcie. W: T. Szarota: Karuzela na placu Krasińskich. Studia i szkice z lat wojny i okupacji. Warszawa 2009, s. 149–169.
Szarota T.: Mord w Jedwabnem. Dokumenty, publikacje i interpretacje z lat 1941–2000. Kalendarium. W: Wokół Jedwabnego. T. 1: Studia. Red. P. Machcewicz, K. Persak. Warszawa 2002, s. 461–488.
Szlengel W.: Co czytałem umarłym. Warszawa 1979.
Tokarska-Bakir J.: Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego. Warszawa 2018.
Tokarska-Bakir J.: Żydzi u Kolberga. „Res Publica Nowa” 1999, nr 7–8, s. 30–38.
Urzykowski T.: Były tam tłumy wesołe? Wywiad z T. Szarotą. „Gazeta Wyborcza” z 24 kwietnia 2009 r. [dodatek: „Gazeta Stołeczna”], s. 8.
Zarys krajobrazu. Wieś polska wobec zagłady Żydów 1942–1945. Red. B. Engelking, J. Grabowski. Wstęp K. Persak. Warszawa 2011.
Žižek S.: Wzniosły obiekt ideologii. Przeł. J. Bator, P. Dybel. Wrocław 2001.
Żbikowski A.: Antysemityzm, szmalcownictwo, współpraca z Niemcami a stosunki polsko-żydowskie pod okupacją niemiecką. W: Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały. Red. A. Żbikowski. Warszawa 2006, s. 429–505.
Żbikowski A.: Morderstwa popełnione na Żydach w pierwszych latach po wojnie. W: Następstwa Zagłady Żydów. Polska 1944–2010. Red. F. Tych, M. Adamczyk-Garbowska. Lublin 2011, s. 71–93.
Żukowski T.: Ballady o Szoa. W: Stosowność i forma. Jak opowiadać o Zagładzie? Red. M. Głowiński, K. Chmielewska, K. Makaruk, A. Molisak, T. Żukowski. Kraków
, s. 223–243.
Żukowski T.: Wielki retusz. Jak zapomnieliśmy, że Polacy zabijali Żydów. Warszawa 2018.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
