Rachunkowość miejska Lwowa w XV wieku
Abstrakt
Choć średniowieczne księgi rachunkowe miasta Lwowa są jednymi ze starszych i lepiej zachowanych tego typu źródeł z ziem polskich, to nie były one dotąd szerzej wykorzystywane w studiach nad miejskimi rachunkowością i finansami. Artykuł stara się uzupełnić tę lukę, a także zweryfikować dotychczasowe ustalenia historiografii poprzez analizę budowy zewnętrznej i wewnętrznej wspomnianych rękopisów oraz ich treści. Porównanie struktury lwowskich rejestrów rachunkowych z ich zawartością wskazuje, że wszystkie trzy księgi powstały w wyniku jednorazowej czynności oprawienia określonej liczby składek. Tak przygotowane woluminy były stopniowo uzupełniane każdego roku. Wpisy z poszczególnych lat zapisywano wieloetapowo – najpierw pisarz wpisywał nagłówki rejestrów i przygotowywał miejsce na noty, które sukcesywnie zapełniał w późniejszym czasie. Lwowskie rachunki prowadzone były według określonego schematu. Wpisy każdego roku otwierały wykazy nowych urzędników i przyjętych do prawa miejskiego. Właściwe rachunki dzieliły się na kilka zasadniczych kategorii, takich jak: wynagrodzenia służb miejskich, czynsze z nieruchomości, przedsiębiorstw i wsi miejskich, wydatki ogólne (głównie wydatki budowlane i wypłaty dla dorywczych robotników), wydatki na podróże i podarki w sprawach miejskich czy wreszcie grupa rozliczeń z mieszczanami oraz rejestrów specjalnych. System ten stosowano do początku XVI wieku. Zawartość ksiąg dokumentuje jedynie wycinek działalności skarbowej miasta, co znajduje odbicie w corocznej znacznej przewadze wydatków nad dochodami oraz w sporych wahaniach ich kwot rok do roku. Rachunki sporadycznie wymieniają nierejestrowane w nich kategorie dochodów i wydatków, takie jak wpływy z podatków, czynszów spoza miasta i opłat gospodarczych. Rozproszone wzmianki wskazują też, że kancelaria prowadziła również rejestry pomocnicze, których część wykorzystywano do uzupełniania właściwych ksiąg. Praktyka rejestrowania w księgach jedynie określonych grup wpisów miała najpewniej związek ze zwyczajem składania rachunków przez ustępującą radę, zauważonym także w innych miastach polskich. Analiza lwowskich ksiąg wskazuje, że najprawdopodobniej wydatki i dochody miasta były bardziej zbilansowane niż pozornie dokumentują to rachunki. Jednocześnie pozwalają one wskazać zasady prowadzenia rachunkowości w późnośredniowiecznym mieście polskim.
Słowa kluczowe
rachunki; finanse; miasto; Lwów; kancelaria miejska
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Narodowe w Krakowie: Akta miasta Pilzna, rps 29/112/0/2/51; Variae civitates et villae — zbiór szczątków zespołów, rps 29/121/0/-/113; Archiwum miasta Kazimierza pod Krakowem, rps 29/34/0/1.1.1/7.
Biblioteka Jagiellońska, rps 1045/I, 1045/II.
Biblioteka Książąt Czartoryskich, rps 1396.
Biblioteka Naukowa PAU i PAN w Krakowie, rps 1861/I.
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, rps 2083/II.
Центральний Державний Історичний Архів України у Львові [Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie], Магістрат міста Львова [Magistrat miasta Lwowa], ф. 52, оп. 2, спр. 695, 696, 698, 699, 706, 769, 770.
Źródła drukowane
Acta consularia Casimiriensia. Fragmenta inedita de annis 1378, 1394—1396. Wyd. M. Starzyński. Kraków 2014 (Cracovienses Fontes Minores, T. 3).
Album civium Leopoliensium. Rejestry przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388—1783. Wyd. A. Janeczek. T. 1—2. Poznań—Warszawa 2005.
Heydeke J.: Census civitatis conscripti. Spis dochodów miasta Krakowa z 1500 roku. Wyd. M. Starzyński. Kraków 2009 (Cracovienses Fontes Minores, T. 2).
Księga przychodów i rozchodów miasta 1404—1414. Wyd. A. Czołowski. Lwów 1896 (Pomniki Dziejowe Lwowa z Archiwum Miasta, T. 2).
Księga przychodów i rozchodów miasta 1414—1426. Wyd. A. Czołowski. Lwów 1905 (Pomniki Dziejowe Lwowa z Archiwum Miasta, T. 3).
Księgi radzieckie kazimierskie 1369—1381 i 1385—1402. Wyd. A. Chmiel. Kraków 1932.
Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa 1300—1400. Wyd. F. Piekosiński, J. Szujski. Kraków 1878.
Starzyński M.: Spis dochodów i wydatków miasta Poznania z 1462 r. „Roczniki Historyczne” 2014, T. 80.
Opracowania
Badecki K.: Księgi rachunkowe (lonherskie) 1404—1788. Lwów 1936 (Archiwum Akt Dawnych Miasta Lwowa, A: Oddział Staropolski, 4).
Badecki K.: Zaginione księgi średniowiecznego Lwowa. Studjum rekonstrukcyjne. Lwów 1927.
Bartoszewicz A.: Piśmienność mieszczańska w późnośredniowiecznej Polsce. Warszawa 2012.
Goliński M.: Rachunki miejskie Wrocławia z 1390 roku. „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2009, T. 64.
Goliński M.: Zmiany w budżecie Wrocławia w XIV—XV w. (w świetle bieżącego stanu badań). „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2010, R. 70.
Grulkowski M.: Cło funtowe a działalność kancelarii Głównego Miasta Gdańska w XIV—XV w. „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2010, R. 70.
Grulkowski M.: Najstarsze księgi miejskie Głównego Miasta Gdańska z XIV i początku XV wieku. Studium kodykologiczne. Warszawa 2015.
Grulkowski M.: Podatki miejskie a księgowość w Głównym Mieście Gdańsku w późnym średniowieczu. W: Loca scribendi. Miejsca i środowiska tworzące kulturę pisma w dawnej Rzeczypospolitej XV—XVIII stulecia. Red. A. Adamska, A. Bartoszewicz, M. Ptaszyński. Warszawa 2017.
Kapral M.: Urzędnicy miasta Lwowa w XIII—XVIII wieku. Toruń 2008.
Kardasz C.: Rady miast nadbałtyckich na rynku renty w XIV i pierwszej połowie XV w. (Elbląg, Ryga, Rewal). „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2010, R. 70.
Kubicki R.: Dochody z młynów w gospodarce komunalnej Gdańska i Elbląga od drugiej połowy XV do XVIII w. „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2010, R. 70.
Kutrzeba S.: Finanse i handel średniowiecznego Krakowa. Oprac. M. Starzyński. Kraków 2009.
Kutrzeba S.: Finanse Krakowa w wiekach średnich. „Rocznik Krakowski” 1900, R. 3.
Kutrzeba S.: Ludność i majątek Kazimierza w końcu XIV stulecia. „Rocznik Krakowski” 1900, R. 3.
Kutrzeba S.: Piwo w średniowiecznym Krakowie. „Rocznik Krakowski” 1898, R. 1.
Kutrzeba S.: Podwody miast polskich do roku 1564. „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1900, R. 28.
Kutrzeba S.: Szos królewski w Polsce w XIV i XV wieku. „Przegląd Polski” 1900, R. 34.
Kutrzeba S.: Szos we Lwowie w początkach XV wieku. „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1900, R. 28.
Łosowska A.: Najstarsze rachunki przemyskie jako źródło nie tylko do dziejów miasta. „Rocznik Historyczno-Archiwalny” 2013—2014, R. 24.
Paternowski S.: Finanse miasta Poznania w wiekach średnich. Poznań 1937.
Petryszak B.: Ratusz i jego rola w kształtowaniu archiwum i kancelarii miasta Lwowa w późnym średniowieczu. „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2014, R. 77.
Piekosiński F.: O monecie i stopie menniczej w Polsce w XIV i XV w. Kraków 1878 (Rozprawy i Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności, T. 9).
Ptaśnik J.: Walki o demokratyzację Lwowa od XVI do XVIII wieku. „Kwartalnik Historyczny” 1925, R. 39.
Rasp C.W.: Beiträge zur Geschichte der Stadt Lemberg. „Archiv für österreichische Geschichte“ 1870, Bd. 43.
Rutkowski H.: Podatek „koronacja” w Polsce na początku XVI wieku. W: H. Rutkowski: Fundamenta historiae. Pisma wybrane. Warszawa 2014.
Rutkowski H.: Podatek „koronacja” w Polsce na początku XVI wieku. „Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej” 1967, nr 48. Seria Historyczna, nr 15: Studia historyczne Stanisławowi Herbstowi na sześćdziesięciolecie urodzin.
Sowina U.: Ze studiów nad dochodami i wydatkami na studnie i wodociągi Krakowa w XIV—XVI w. „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2010, R. 70.
Starzyński M.: Budżet miasta Krakowa na przełomie XIV i XV w. „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2010, R. 70.
Starzyński M.: Nad średniowiecznymi księgami rachunkowymi miasta Krakowa. „Roczniki Historyczne” 2008, T. 74.
Tandecki J.: Rachunkowość i księgi rachunkowe miast pruskich w średniowieczu. Wstęp do problematyki. „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 2010, R. 70.
Tandecki J.: Średniowieczne księgi rachunkowe Starego Miasta Torunia i ich edycje. W: J. Tandecki: Szkice z dziejów Torunia i Prus w średniowieczu i na progu czasów nowożytnych. Toruń 2008.
Zubyk R.: Gospodarka finansowa miasta Lwowa w latach 1624—1635. Lwów 1930.
Żurek D.: Najstarsza księga miejska Chrzanowa. Studium źródłoznawcze. „Archeion” 2016, T. 117.
Гуль О.: Львів у XVI столітті. Місто конфліктів та порозумінь. Львів 2018.
Ільків-Свидницький М.: Формування канцелярії Львівського магістрату в XIV столітті. W: Lwów: miasto — społeczeństwo — kultura. T. 7: Urzędy, urzędnicy, instytucje. Red. K. Karolczak, Ł.T. Sroka. Kraków 2010.
Петришак Б.: Буденні та святкові події у житті міського пісара у Львові в XIV—XVII століттях. W: Lwów: miasto — społeczeństwo — kultura. T. 9: Życie codzienne miasta. Red. K. Karolczak, Ł.T. Sroka. Kraków 2014.
Петришак Б.: Міська канцелярія Львова другої половини XIV — початку XV століть: дискусійні питання. В: Львів: місто — суспільство — культура. T. 8. Ч. 1. Ред. О. Аркуша, М. Мудрий. Львів 2012.
Привілеї міста Львова (XIV—XVIII ст.). Упорядн. М. Капраль. Львів 2010
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
