Proles illegitima? Postępowanie wobec dzieci w praktyce sądu poznańskiego oficjała biskupiego w średniowieczu
Abstrakt
Artykuł porusza kwestie związane z sytuacją potomstwa nieślubnie narodzonego w okresie średniowiecza. Autorka we wstępnej części tekstu przeprowadziła podsumowanie dotychczasowego stanu badań, wykazując, iż „bękart” traktowany był w tym okresie zdecydowanie gorzej niż legalnie narodzone potomstwo. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że dziecko z nieprawego łoża było nie tylko społecznie upośledzone, ale przede wszystkim pozbawione wszelkich przywilejów, na czele z możliwością dziedziczenia po ojcu i zajmowania wyższych stanowisk – czy to świeckich, czy kościelnych – w państwie. W opracowaniu zwrócono też uwagę na fakt, że w Polsce późnego średniowiecza jako monarchii stanowej odmienne prawo stosowano względem różnych warstw społecznych, co jednak w kontekście omawianego zagadnienia nie znalazło wyraźnego oddźwięku w historiografii. W dalszej części artykułu autorka przedstawiła wyniki analizy mało do tej pory rozpoznanego w historiografii źródła, jakim były księgi prowadzone przez sądy konsystorskie. Badaczka przeanalizowała szczególnie wnikliwie grupę akt tworzonych przez oficjała poznańskiego w pierwszej połowie XV wieku. W grupie spraw wskazała na te, w których skonfliktowane pary przybywały do sądu, by rozwiązać swoje problemy, i powoływały się na narodzone z tych relacji potomstwo. Analiza decyzji oficjała oraz wyroków względem wymienionych dzieci wskazuje, że zazwyczaj były one traktowane z troską, a ich rodzice zobowiązani byli do opieki nad nimi – nawet w sytuacji, gdy podstawy prawne ich związku były niejasne. Podsumowując materiał źródłowy, ukazano, że inaczej średniowieczny „bękart” traktowany był w rodzinie rycerskiej, zupełnie inaczej zaś wśród niższych warstw społecznych.
Słowa kluczowe
dzieci; potomstwo z nieprawego łoża; konsystorz poznański; oficjał; sądownictwo kościelne; XV wiek
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu: Konsystorz Generalny w Poznaniu, Acta Causarum (sygn. AC 1—11).
Źródła drukowane
Acta capitulorum nec non iudicorum ecclesiasticorum selecta. Wyd. B. Ulanowski. T. 1—3. Kraków 1894—1908.
Acta Oficii consistorialis Leopoliensis antiquissima. Wyd. W. Rolny. Cz. 1. Lwów 1927; Cz. 2. Lwów 1930 (Zabytki Dziejowe, T. 2, 3).
Corpus iuris canonici. Ed. A. Friedberg. Lipsk 1879—1881.
Cracovia artificum 1300—1500. Wyd. J. Ptaśnik. Kraków 1917.
Cracovia artificum 1501—1550. Zebr. J. Ptaśnik. Do druku przygot. M. Friedberg. Kraków 1936, 1948 (Źródła do Historii Sztuki i Cywilizacji w Polsce, T. 4, 5, z. 1—2).
Cracovia artificum. Supplementa. Teksty źródłowe do dziejów kultury i sztuki archiwaliów kurialnych i kapitulnych w Krakowie 1410—1412 oraz 1421—1424. Wybór i oprac. B. Przybyszewski. Wrocław 1985.
Cracovia artificum. Supplementa. Teksty źródłowe do dziejów kultury i sztuki archiwaliów kurialnych i kapitulnych w Krakowie 1433—1440. Wybór i oprac. B. Przybyszewski. Wrocław 1988.
Cracovia artificum. Supplementa. Teksty źródłowe do dziejów kultury i sztuki archiwaliów kurialnych i kapitulnych w Krakowie 1441—1450. Wybór i oprac. B. Przybyszewski. Kraków 1993.
Cracovia artificum. Supplementa. Teksty źródłowe do dziejów kultury i sztuki archiwaliów kurialnych i kapitulnych w Krakowie 1451—1460. Wybór i oprac. B. Przybyszewski. Kraków 2001.
Cracovia artificum. Supplementa. Teksty źródłowe do dziejów kultury i sztuki archiwaliów kurialnych i kapitulnych w Krakowie 1462—1475. Wybór i oprac. B. Przybyszewski. Kraków 2000.
Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum. Wyd. J. Ptaśnik. Lwów 1922 (Monumenta Poloniae Typographica, T. 1).
Praktyka w sprawach małżeńskich w sądach duchownych diecezji krakowskiej. Wyd. B. Ulanowski. W: „Archiwum Komisji Historycznej”. T. 5. Kraków 1889.
Statuta synodalia episcoporum cracoviensium XIV et XV saeculi e codicibus manu scriptis typis mandata, additis statutis Vielunii et Calissii a. 1420 conditis (et ex rarissimis editionibus — etiam authenticis — nunc iterum editis). Ed. U. Heyzmann. W: Starodawne prawa polskiego pomniki. T. 4. Wyd. A.Z. Hencel. Kraków 1875.
Opracowania
Abraham W.: Forma zawarcia zaręczyn i małżeństwa w najnowszem ustawodawstwie kościelnym. Wyd. 2. Lwów 1913.
Abraham W.: Zawarcie małżeństwa w pierwotnym prawie polskim. W: Studia nad historią prawa polskiego. Red. O. Balzer. T. 9. Lwów 1925.
Ariés P.: Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w czasach „ancien régime’u”. Przekł. M. Ochab. Warszawa 2010.
Ariés P.: Historia dzieciństwa. Dziecko i rodzina w dawnych czasach. Przekł. M. Ochab. Gdańsk 1995.
Ariés P.: L’Enfant et la vie familiale sous l’Ancien Régime. Paris 1960.
Baranowski B.: Sprawy obyczajowe w sądownictwie wiejskim w Polsce wieku XVII i XVIII. Łódź 1955.
Biniaś-Szkopek M.: Kobiety, mężczyźni i małżeństwo w najstarszych księgach konsystorskich poznańskich. W: Kobieta i mężczyzna jedna przestrzeń — dwa światy. Red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha. Kraków 2015.
Biniaś-Szkopek M.: Małżonkowie przed sądem biskupiego oficjała poznańskiego w pierwszej ćwierci XV wieku. Poznań 2019.
Biniaś-Szkopek M.: Zhańbione kobiety i utracone dziewictwo przed sądem poznańskiego oficjała u progu XV wieku. W: Kultury dziewictwa. Red. A. Gajewska, M. Michalski. Poznań 2020.
Biniaś-Szkopek M., Kozak A.: Nie tylko edycja — współczesne metody udostępniania średniowiecznych ksiąg wpisów. W: Belliculum diplomaticum VI Thorunense. Od dyplomatyki i archiwistyki do dokumentu elektronicznego. Red. K. Kopiński, J. Tandecki. Toruń 2016.
Brzeziński W.: Historii małżeńskich kilka z piętnastowiecznych wielkopolskich kościelnych akt sądowych. W: Domus et Familia. Ideały i realia życia rodzinnego. Red. I. Błaszczyk, J. Jundziłł. Bydgoszcz 2000.
Brzeziński W.: Matka i dzieci w prawie i praktyce sądowej w Wielkopolsce w 2. połowie XIV i początkach XV wieku. W: Partnerka, matka, opiekunka. Status kobiety w starożytności i średniowieczu. Red. J. Jundziłł. Bydgoszcz 1999.
Burzyński P.: O uprawnieniu dzieci nieślubnych podług prawa polskiego. „Sprawozdania z Posiedzeń Wydziału Historyczno-Filozoficznego Akademii Umiejętności” 1875, nr 3.
Bystroń J.S.: Słowiańskie obrzędy rodzinne. Obrzędy związane z narodzeniem dziecka. Kraków 1916.
Dąbkowski P.: Prawo prywatne polskie. T. 2. Lwów 1911.
Delimata M.: Dziecko w Polsce średniowiecznej. Poznań 2004.
Delimata M.: „(…) ipsam idem dux tenerrime et omni affectu diligebat”, czyli o więziach małżeńskich w polskim średniowieczu (wybrane przykłady). W: Gospodarka, społeczeństwo, kultura w dziejach nowożytnych. Studia ofiarowane Pani Profesor Marii Boguckiej. Red. A. Karpiński, E. Opaliński, T. Wiślicz. Warszawa 2010.
Delimata M.: „Mulieres suspectae” — przypadki niewiernych żon w aktach sądów kościelnych. „Acta Universitatis Wratislaviensis” 2008, T. 177.
Delimata M.: Potomstwo nieślubne i nieprawe („proles illegitima”) w Polsce średniowiecznej. W: Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. T. 1: Starożytność — Średniowiecze. Red. J. Jundziłł, D. Żołądź-Strzelczyk. Bydgoszcz 2002.
Delimata M.: Wiarołomni mężowie przed polskimi sądami kościelnymi. „Nasza Przeszłość” 2005, T. 104.
Dĕti a dĕtství. Od středovĕku na práh osvícenství. Edd. D. Dvořáčková-Malá, T. Sterneck, J. Zelenka a kolektiv. Praha 2019.
Donahue Ch.: “Clandestine” Marriage in the Later Middle Ages: A Reply. “Law and History Review” 1992, Vol. 10, no 2.
Donahue Ch.: Law, Marriage, and Society in the Later Middle Ages. Arguments about Marriage in Five Courts. Cambridge 2007.
Finch A.J.: Parental Authority and the Problem of Clandestine Marriage in the Later Middle Ages. “Law and History Review” 1990, no 8.
Hemperek P.: Oficjalat okręgowy w Lublinie XV—XVIII w. Lublin 1974.
Hemperek P.: Sprawy małżeńskie w oficjalacie okręgowym w Lublinie w XV w. „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1970, T. 17, z. 5.
Illegitimität im Spätmittelalter. Hrsg. L. Schmugge, B. Wiggenenhauser. München 1994.
Izydorczyk A.: Rodzina chłopska w Małopolsce w XV—XVI wieku. „Społeczeństwo Staropolskie” 1983, T. 3.
J.G.: Rolny Wilhelm, Acta officii consistorialis… „Wiadomości Historyczne” (dodatek do „Kwartalnika Historycznego”) 1932, T. 46.
Jawor G.: Ludność chłopska i społeczności wiejskie w województwie lubelskim w późnym średniowieczu. Schyłek XIV—początek XVI wieku. Lublin 1991.
Jawor G.: Obraz rodziny chłopskiej w Polsce XV wieku w świetle ksiąg oficjała lubelskiego. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska” 1986/1987, Sectio F 41/42.
Kałkowski T.: Tysiąc lat monety polskiej. Wyd. 2 powiększone. Kraków 1974.
Knapek E.: Akta oficjalatu i wikariatu generalnego krakowskiego do połowy XVI wieku. Kraków 2010.
Koczerska M.: Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza. Warszawa 1975.
Koczerska M.: Zawarcie małżeństwa wśród szlachty w Polsce późnego średniowiecza. „Przegląd Historyczny” 1975, T. 66, z. 1.
Kołacz-Chmiel M.: „Mulier honesta et laboriosa”. Kobieta w rodzinie chłopskiej późnośredniowiecznej Małopolski. Lublin 2018.
Kołacz-Chmiel M.: Nieletni pochodzenia chłopskiego w praktyce sądów kościelnych w późnośredniowiecznej Małopolsce. W: Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków. Red. A. Obara-Pawłowska, M. Kołacz-Chmiel. Lublin 2016.
Kozak A., Łukaszewski J.: Dokumentacja konsystorska odkryta w katedrze gnieźnieńskiej. „Roczniki Historyczne” 2017, T. 83.
Kozak A., Łukaszewski J.: Późnośredniowieczne dokumenty papierowe odnalezione w katedrze gnieźnieńskiej. „Studia Gnesnensia” 2015, T. 29.
Krawiec A.: Seksualność w średniowiecznej Polsce. Poznań 2000.
Książkiewicz A.: Sprawy małżeńskie w konsystorzu lwowskim w późnym średniowieczu. „Nasza Przeszłość” 2008, T. 109.
Kuklo C.: Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Warszawa 2009.
Le Goff J.: Czy w ogóle w średniowieczu były dzieci? W: Dzieci. T. 2. Red. M. Janion, S. Chwin. Gdańsk 1988.
Majer P.: Znaczenie kanonicznej formy zawarcia małżeństwa. „Annales Canonici” 2015, T. 11.
Matuszewski J.: „Proles illegitima” w polskim prawie ziemskim. „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1996, T. 18, z. 2.
Ozorowski M.: Zarys historyczny teologii małżeństwa w średniowieczu. „Studia Teologiczne. Białystok — Drohiczyn — Łomża” 1996, T. 14.
Pastuszko M., rec.: „Le mariage presumé. Dissertatio ad lauream in Facultate Iuris Canonici Pontificiae Universitatis Gregorianae”, Joannes Mullenders. Romae 1971. „Prawo Kanoniczne” 1975, T. 18, nr 1—2.
Reynolds P.: How Marriage Become One of the Sacraments: The Sacramental Theology of Marriage from its Medieval Origins to the Council of Trent. Cambridge 2016.
Skierska I.: Źródła do badania praktyk religijnych w średniowiecznej Polsce: akta sądów kościelnych i kapituł. „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2007, T. 87.
Szwagrzyk J.A.: Pieniądz na ziemiach polskich X—XX w. Wrocław 1973.
Szymański J.: Nauki pomocnicze historii. Warszawa 2001.
Tunia A.: Kształtowanie się kanonicznej formy zawarcia małżeństwa. „Roczniki Nauk Prawnych” 2008, T. 18, nr 1.
W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo. Red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha. Warszawa 2014.
Wertheimer L.: Children of Disorder. Clerical Parentage, Illegitimacy, and Reform in the Middle Ages. “Journal of the History of Sexuality” 2006, Vol. 15, no 3.
Wiślicz T.: Dzieciobójstwo jako narzędzie polityki reprodukcyjnej w Rzeczypospolitej. W: W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo. Red. B. Popiołek, A. Chłosta-Sikorska, M. Gadocha. Warszawa 2014.
Wiślicz T.: Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII—XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia. Wrocław 2012.
Wojtkowska W.: The Value of a Child and the Idea of Childhood in Medieval and Early Modern England — Recent Trends in Contemporary British Historiography. W: Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków. Red. A. Obara-Pawłowska, M. Kołacz-Chmiel. Lublin 2016.
Wójcik W.: Prawo małżeńskie w praktyce oficjalatu okręgowego w Sandomierzu. „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 1962, T. 9, z. 3.
Wyżga M.: „Homo movens”. Mobilność chłopów w mikroregionie krakowskim w XVI—XVIII wieku. Kraków 2019.
Ženy a dĕti ve dvorské společnosti. Edd. D. Dvořáčková-Malá, J. Zelenka a kolektiv. Praha 2015.
Żołądź-Strzelczyk D.: Dziecko w dawnej Polsce. Poznań 2002.
Żołądź-Strzelczyk D.: The Child in the Polish Medieval Family. „Quaestiones Medii Aevi Novae” 2004, T. 9.
Żurowski M.: Kanoniczne prawo małżeńskie Kościoła Katolickiego. Stan prawny po promulgowaniu Kodeksu Prawa Kanonicznego Kościoła Łacińskiego w 1983 r. Katowice 1987.
Żurowski M.: Wpływy chrześcijańskie na pierwotne prawo polskie w sprawach małżeńskich. „Prawo Kanoniczne” 1975, T. 18, nr 1—2.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0003-2395-0896
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
