"Średniowiecze Polskie i Powszechne" T. 13 (17)/2021

"Średniowiecze Polskie i Powszechne" T. 13 (17)/2021

"Średniowiecze Polskie i Powszechne" 13 (17)/2021

Artykuł został poświęcony jednemu z aspektów kształtowania się tożsamości wspólnotowej mieszkańców średniowiecznej Rusi, a mianowicie roli, jaką w tym względzie odgrywały utwory hagiograficzne. Na przykładzie analizy tekstów wchodzących w skład Pateryku Kijowsko-Pieczerskiego podjęto próbę określenia stosunku autorów cerkiewnych do grup etnicznych zamieszkujących władztwo Rurykowiczów. Autor artykułu porusza również kwestię roli tego rodzaju tekstów w kształtowaniu się poczucia jedności wśród mieszkańców ziem ruskich.
Przyjrzenie się społeczności kijowskiej XII–XIII w. przez pryzmat wątków etnicznych obecnych w Pateryku pokazuje, że jeszcze w połowie XII w. społeczność kijowska była wielobarwną mozaiką etnosów. Liczne odwołania w tekstach opowiadań do wątków etnicznych pozwalają sądzić, że pamięć o pochodzeniu przodków była ważnym elementem określenia tożsamości na poziomie osobistym oraz społecznym. Głównym filarem, na którym budowano poczucie tożsamości w wymiarze wspólnotowym, była dynastia panująca oraz wspólna wiara, która regulowała sferę obyczajowości i relacji społecznych.

Tematem niniejszego artykułu jest problem niezrealizowanej fundacji klasztoru sióstr klarysek w Świdnicy w latach 1358–1360. W zachowanych czterech dokumentach z tego okresu, przechowywanych we wrocławskich Archiwum Państwowym oraz Archiwum Archidiecezjalnym, wydanych przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II Małego oraz biskupa Przecława z Pogorzeli, można znaleźć informacje o tej fundacji. Autor artykułu przypuszcza, że Bolko II mógł ufundować klasztor z myślą o swej siostrze Konstancji, księżnej głogowskiej, która była klaryską w Starym Sączu. Do fundacji nie doszło jednak z powodu śmierci Konstancji w 1360 roku, jak również na skutek panującej w tym roku w Świdnicy epidemii oraz wybuchu konfliktu księcia Bolka II z kapitułą wrocławską związanego z najazdem na miasto Grodków.

W niniejszym artykule dokonano uzupełnień dotyczących najbliższego kręgu rodzinnego wybitnej postaci polskiej sceny politycznej lat panowania Ludwika Andegaweńskiego oraz początkowego okresu rządów Władysława Jagiełły – kanclerza Królestwa Polskiego, członka kolegium namiestników Królestwa Polskiego, wreszcie biskupa krakowskiego Jana Radlicy. Wskazano, że obok kasztelana lądzkiego Wojciecha z Krowicy i Łasku (przodka Łaskich herbu Korab) bratem biskupa był na pewno kasztelan biechowski Mojek-Mojżesz (1381–1390). Krąg bezpośrednich potomków Mojka-Mojżesza został także zrekonstruowany. Braćmi biskupa mogli być też Bogusław z Rajska (1386) i Tomek z Rajska (1400). Uzupełnienia dotyczące genealogii tego kręgu rodzinnego pozwoliły na lepszą rekonstrukcję jego bazy majątkowej, składającej się na początku XV wieku z 20 posiadłości. Znaczna część spośród nich musiała być zakupiona przez Jana Radlicę lub za jego pieniądze, co potwierdza opinie średniowiecznych biografistów o biskupie jako fundatorze dóbr dla swoich ubogich krewnych. Biskup krakowski zadbał jednak nie tylko o pomnożenie dóbr swojej rodziny, ale również o kariery urzędnicze swoich braci. To niewątpliwie jemu i jego zabiegom urzędy kasztelańskie zawdzięczali zarówno kasztelan biechowski Mojek-Mojżesz, jak i kasztelan lądzki Wojciech z Krowicy i Łasku.

Kwerenda archiwalna w źródłach nowożytnych nierzadko przynosi odkrycia odpisów znanych i nieznanych średniowiecznych dokumentów. W trakcie prowadzenia kwerendy w Archiwum Państwowym w Bielsku-Białej odnaleziono oblatę dyplomu z 1380 roku. Właściciel dokumentu w 1603 roku otrzymał jego widymat, a ten tegoż roku przedłożył w kancelarii bielskiego pana stanowego w celu jego oblatowania w księdze protokołów bielskiego państwa stanowego. Wystawcą dokumentu był Przemysław I Noszak, książę cieszyński i Wielkiego Głogowa. Z dyplomu wynika, że książę potwierdził wszystkie wcześniej ustanowione przywileje dla właścicieli wioski Mazańcowice leżącej w pobliżu Bielska – rycerzom Lenartowi, Paszkowi i Miczkowi, synom Wilhelma zwanego Swidoniczer. Oryginał spisano w języku niemieckim na pergaminie w dniu 8 maja 1380 roku w Skoczowie. W artykule postawiono hipotezę, że rycerze z Mazańcowic z końca XIV wieku mogli być przodkami szlacheckiej rodziny Lhotskich z Lhoty, którzy w XVI i w początkach następnego stulecia byli właścicielami Mazańcowic.

W artykule przedstawiono regesty siedemnastu zaginionych dyplomów książąt opolskich: Bolka IV i jego syna Bolka V. Informacje o tych źródłach pochodzą z urbarzy, kopiarzy, ksiąg ziemskich oraz inwentarzy. Szczególnie ważne są te pochodzące z inwentarza  z prywatnego archiwum hrabiego Wilhelma Augusta Pücklera w Szydłowie Śląskim, gdyż nie były one wcześniej wykorzystywane przez badaczy. Edycję źródeł przygotowano według zasad przyjętych przez autorów Regestów dokumentów przechowywanych na Górnym Śląsku, starając się szerzej omówić, skąd znany jest dany dyplom oraz gdzie był przechowywany.

 Artykuł dotyczy dokumentacji własnej cechów rzemieślniczych z miasta Proszowice w ziemi krakowskiej (Małopolska). Omówiono dwa rękopisy – kowali i krawców. Obie księgi zostały założone prawdopodobnie w latach 80. XV wieku i były dalej prowadzone w XVI–XVIII wieku. Dla datacji ksiąg kluczowe znaczenie ma identyfikacja papieru, na którym je spisano. Sporządzono opisy kodykologiczne oraz dokonano charakterystyki zawartości obu rękopisów. Podjęta została próba ustalenia statusu tych korporacji. W wypadku rękopisu kowali prawdopodobnie była to jednocześnie księga cechowa i bracka. Akta krawców początkowo zawierały wykaz członków bractwa religijnego, a od XVI wieku zaczęto w nich umieszczać sprawy cechowe. Zachowane rękopisy stanowią przykład dość nielicznie zachowanych z terenu Polski zabytków średniowiecznego piśmiennictwa korporacji zawodowych.

Autor artykułu podejmuje temat aktywności Piotra i Mikołaja Komorowskich herbu Korczak na obszarze północnej części Królestwa Węgierskiego w XV wieku. Działalność ta jest ściśle związana z tematem Górnych Węgier w tym okresie, tematem, który był już od początku nowoczesnej historiografii wielokrotnie opracowywany, szczególnie w historiografii słowackiej i polskiej. W artykule podjęto próbę weryfikacji tego dorobku. 
Autor skupia się na działalności Piotra i Mikołaja Komorowskich na terenach węgierskich w latach od około 1440 do około 1480 roku. Opisując aktywności Mikołaja Komorowskiego, wskazuje między innymi na jego czynny udział jako dowódcy wojskowego w wojnie domowej na Węgrzech po stronie Władysława III Jagiellończyka czy też konflikt tego możnego z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim o starostwo spiskie. Wśród działań Piotra Komorowskiego opisane zostały: stopniowe budowanie pozycji na obszarze Górnych Węgier za życia Władysława III Jagiellończyka i w okresie po jego śmierci, rywalizacji i współpraca z innymi możnymi działającymi w tym regionie, włączenie się przez Komorowskiego w wydarzenia związane z aktywnością tzw. bratrzyków oraz udział w konfliktach między Kazimierzem Jagiellończykiem a Maciejem Korwinem.

Pomimo powszechności w praktyce średniowiecznych kancelarii wprowadzania w obieg prawny dokumentów z brakującymi inicjałami zjawisko to wciąż jest mało zbadane. Niniejszy artykuł ma na celu częściowe wypełnienie tej luki badawczej. Rozważaniom poddano w nim zbiór średniowiecznych dokumentów wystawców śląskich. O wyborze takiego właśnie materiału zadecydowała specyfika samego Śląska, z wieloma podlegającymi w czasie zmianom terytorialnym władztwami, ich różnorodnością pod względem ekonomicznym, etnicznym i kulturowym oraz z bogatym materiałem dyplomatycznym. Przeprowadzone badania wskazują, że dokumenty bez inicjałów występowały na terenie całego Śląska w okresie całego średniowiecza. Pojawiały się one u różnych grup wystawców, zarówno świeckich, jak i duchownych, w dokumentach pochodzących z kręgu tak wystawcy, jak i odbiorcy. Można uznać zatem, że mamy tu do czynienia z powszechną praktyką średniowiecznych kancelarii, nie zaś z jednostkowym niedopatrzeniem czy zaniedbaniem urzędnika kancelaryjnego. Na podstawie przeprowadzonych analiz wnioskować można również, że o pozostawieniu pustej przestrzeni w miejscu inicjału decydował nie wystawca dokumentu czy personel kancelaryjny, a sam jego odbiorca, który ponosząc koszty sporządzenia dyplomu, posiadał prawo decyzji w zakresie jego mniej lub bardziej bogatej formy graficznej. Mógł też zadecydować o pozostawieniu pustego miejsca, by w przyszłości wypełnić lukę stosownym do rangi dokumentu inicjałem.

Artykuł porusza kwestie związane z sytuacją potomstwa nieślubnie narodzonego w okresie średniowiecza. Autorka we wstępnej części tekstu przeprowadziła podsumowanie dotychczasowego stanu badań, wykazując, iż „bękart” traktowany był w tym okresie zdecydowanie gorzej niż legalnie narodzone potomstwo. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że dziecko z nieprawego łoża było nie tylko społecznie upośledzone, ale przede wszystkim pozbawione wszelkich przywilejów, na czele z możliwością dziedziczenia po ojcu i zajmowania wyższych stanowisk – czy to świeckich, czy kościelnych – w państwie. W opracowaniu zwrócono też uwagę na fakt, że w Polsce późnego średniowiecza jako monarchii stanowej odmienne prawo stosowano względem różnych warstw społecznych, co jednak w kontekście omawianego zagadnienia nie znalazło wyraźnego oddźwięku w historiografii. W dalszej części artykułu autorka przedstawiła wyniki analizy mało do tej pory rozpoznanego w historiografii źródła, jakim były księgi prowadzone przez sądy konsystorskie. Badaczka przeanalizowała szczególnie wnikliwie grupę akt tworzonych przez oficjała poznańskiego w pierwszej połowie XV wieku. W grupie spraw wskazała na te, w których skonfliktowane pary przybywały do sądu, by rozwiązać swoje problemy, i powoływały się na narodzone z tych relacji potomstwo. Analiza decyzji oficjała oraz wyroków względem wymienionych dzieci wskazuje, że zazwyczaj były one traktowane z troską, a ich rodzice zobowiązani byli do opieki nad nimi – nawet w sytuacji, gdy podstawy prawne ich związku były niejasne. Podsumowując materiał źródłowy, ukazano, że inaczej średniowieczny „bękart” traktowany był w rodzinie rycerskiej, zupełnie inaczej zaś wśród niższych warstw społecznych.

W artykule zaprezentowano karierę Wawrzyńca ze Słupcy, ze szczególnym uwzględnieniem uzyskania przez niego doktoratu z prawa kanonicznego w Bolonii w 1517 roku. Boloński doktorat otworzył Wawrzyńcowi drogę do uniwersyteckiej kariery, wcześniej był on bowiem notariuszem publicznym, przyjął też niższe święcenia (akolitat). W 1521 roku wszedł w skład kolegium prawniczego Uniwersytetu Krakowskiego. Uzyskał też beneficja kościelne w postaci scholasterii kieleckiej i kanonii sandomierskiej. Ze względu na rychłą śmierć w 1528 roku kariera uniwersytecka Wawrzyńca ze Słupcy była krótka. Podczas egzaminu doktorskiego towarzyszyli mu w Bolonii jego koledzy ze studiów lub też inni Polacy, którzy byli tam wówczas przejazdem i chcieli zobaczyć na własne oczy przebieg egzaminu doktorskiego. Byli to: Jan Rybieński, prepozyt kruszwicki i kanonik gnieźnieński oraz poznański, Jan Łącki, kanonik poznański, a także Jan Międzyrzecki, Jan Łaski, Maciej Śliwnicki i Stanisław Szczawiński. W uniwersyteckich źródłach bolońskich zostali oni określeni mianem studentów bolońskich oraz kleryków diecezji gnieźnieńskiej, poznańskiej i ołomunieckiej. W artykule omówiono ich intelektualną drogę, często w historiografii mniej znaną, jak również pokazano, ale już bardziej skrótowo, ich późniejsze kariery.

Wróbel Dariusz: Na pierwszym planie. Możni i szlachta polska wobec bezkrólewia po śmierci Ludwika Andegaweńskiego. Lublin, Wydawnictwo UMCS, 2020, ss. 586

Masculinities in Old Norse Literature. Eds. Gareth Lloyd Evans, Jessica Clare Hancock. Cambridge, D.S. Brewer, 2020, ss. 285

Andrzej Radzimiński: Kontakty duchowieństwa ze Stolicą Apostolską. Obraz życia średniowiecznego kleru w dokumentach Penitencjarii Apostolskiej. Toruń, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Toruńskiego, 2020, ss. 244

Agnieszka Teterycz-Puzio: Konrad I Mazowiecki. Kniaź wielki lacki (1187/89—31 sierpnia 1247). Kraków, Avalon, 2019, ss. 267

David Radek: Bolek V. Opolský (okolo 1400—1460). Život a legenda. Opava, Slezská univerzita v Opavě, 2018, ss. 310

"Średniowiecze Polskie i Powszechne" T. 13 (17)/2021