„Królestwo jednego języka i jednego prawa jest słabe” – wieloetniczność wczesnośredniowiecznych Węgier
Abstrakt
Przynależność etniczna nie stanowiła przed XVIII wiekiem kryterium decydującego o przynależności państwowej. Miano jednak świadomość różnorodności etnicznej istniejącej w ramach jednego kraju, a nawet, że może ona go wzbogacić. Wydaje się, że w panoramie wczesnośredniowiecznych państw Europy Środkowej Węgry od samego początku wyróżniały się swoją mozaiką etniczną. Były to zaszłości okresu przynależności plemion węgierskich do świata Wielkiego Stepu, gdzie powstające związki polityczne spajane były przez charyzmatycznego wodza lub dynastię mającą sakralną legitymację, lecz po ustaniu tych czynników związki te zanikały. Mogły po nich pozostać ślady w zbiorowej pamięci, jak w przypadku Attyli, lecz poszczególne plemiona rozchodziły się i znajdowały swe miejsce w nowych związkach, zazwyczaj wieloplemiennych.
Taki charakter miał plemienny związek węgierski, do którego obok ugrofińskich Madziarów należeli Kabarowie, czyli odłam Chazarów, który zbuntował się przeciwko swoim współplemieńcom, oraz Szeklerzy, którzy jako domniemani nosiciele tradycji o Attyli mogli być potomkami Hunów, krewnymi Onogurów – Protobułgarów. Obie te grupy szybko się zmadziaryzowały, a na nowym miejscu osiedlane były przy granicach państwa, tworząc jego pierwszą linię obronną. Taką rolę odgrywali też późniejsi przybysze na ziemie Kotliny Karpackiej: Pieczyngowie, Kumani oraz nieomówieni w artykule Sasi, muzułmanie i Rusini. Byli oni pierwszym źródłem, które zasilało węgierską mozaikę etniczną. Drugie źródło stanowili słowiańscy czy słowiańsko-awarscy tubylcy zamieszkujący te ziemie w chwili przybycia Węgrów. Pojawienie się Węgrów nie oznaczało eksterminacji tej ludności – stała się ona częścią kształtującego się społeczeństwa węgierskiego, zajmując jednak jako ludność chłopska dolne szczeble drabiny społecznej. Wydaje się również, że dotychczasowe elity podjęły współpracę z najeźdźcami, a ich potomkowie stali się częścią elity węgierskiej, jak np. ród Hont-Pázmány albo Miskolcowie. Kontakt z przybyszami i tubylcami zasilił węgierską tradycję historyczną nowymi elementami, np. pamięcią o pasterzach rzymskich, w których Gyula Kristó widział frankijskich (salzburskich) (dusz)pasterzy działających na terenie księstwa panońskiego.
Słowa kluczowe
średniowieczne Węgry; ludy turkijskie; Słowianie; multietniczność państwa węgierskiego
Bibliografia
Źródła drukowane
Anonimowego notariusza króla Béli Gesta Hungarorum, wyd. A. Kulbicka i in., Societas Vistulana, Kraków 2006.
Chronica Hungaro-Polonica, pars 1: (Textus cum varietate lectionum), ed. B. Karácsonyi, Szeged 1969 (Acta Historica Universitatis Szegedensis de Attila József nominatae, t. 26).
Książeczka nauk moralnych króla świętego Stefana, tłum. E. Cygielska, w: Testament świętego Stefana. Przestrogi i statuty, oprac. E. Cygielska, T. Worowska, konsultacja historyczna S.A. Sroka, Fronda, Warszawa 2004, s. 25–39.
Libellus de institutione morum, ed. I. Balogh, in: Scriptores rerum Hungaricarum, ed. E. Szentpétery, t. 2, Budapest 1938, s. 611–627.
Simonis de Kéza, Gesta Hungarorum. Simon of Kéza, The Deeds of the Hungarians, ed. by L. Veszprémy and F. Schaer with a study by J. Szűcs, CEU Press, Budapest 1999.
Opracowania
Békefi R., Szent István király Intelmei, „Századok” 1901, 35, s. 922–990.
Borst A., Der Turmbau von Babel. Geschichte der Meinungen über Ursprung und Vielfalt der Sprachen und Völker, Bd. 2, T. 1, Stuttgart 1958.
Dudek J., Chazarowie. Polityka – kultura – religia VII–XI wiek, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2016.
Farkas V., Szlav jövevényszavak, in: Korai magyar történeti lexikon (9.–14. század), szerk. Gy. Kristó, P. Engel, F. Makk, Akadémiai Kiadó, Budapest 1994, s. 646.
Grzesik R., Blasi and Pastores Romanorum in the Gesta Hungarorum by an Anonymous Notary, “Res Historica” 2015, 41, s. 25–34.
Grzesik R., Kronika węgiersko-polska. Z dziejów polsko-węgierskich kontaktów kulturalnych w średniowieczu, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1999.
Grzesik R., The Slavs in the Hungarian Chronicles, “Historia Slavorum Occidentis” 2023, 13, 1 (36), s. 11–21.
Grzesik R., Władysław Łokietek a Węgry – kontynuacja długiej tradycji, w: Władztwo Władysława Łokietka. 700-lecie koronacji królewskiej, red. nauk. W. Fałkowski, P. Tyszka, Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum, Warszawa 2022, s. 229–248.
Györffy Gy., A Codex Cumanicus keletkezésének kérdéséhez, „A Magyar Történettudományi Intézet Évkönyve” 1942, s. 757–777 (przedruk w: Gy. Györffy, A magyarság keleti elemei, Kairosz Kiadó, Budapest 2014, s. 258–282).
Györffy Gy., A székelyek eredete és településük története, in: Gy. Györffy, A magyarság keleti elemei, Kairosz Kiadó, Budapest 2014, s. 11–48.
Györffy Gy., Święty Stefan I. Król Węgier i jego dzielo, przeł. T. Kapturkiewicz, Wydawnictwo Rytm, Warszawa 2003.
Homza M. et al., Svätopluk v európskom písomníctve. Štúdie z dejín svätoplukovskej legendy, Post Scriptum, Bratislava 2013.
Jasiński T., Handel miedzią węgierską a restytucja rządów Władysława Łokietka w Polsce (1304–1312), „Roczniki Historyczne” 2018, 84, s. 93–138.
Języki indoeuropejskie, red. L. Bednarczuk, t. 1–2, Warszawa 1986–1988.
Karácsony J., A magyar nemzetségek a XIV. század közepéig, 2. köt., Budapest 1901.
Koenigsberger H.G., Medieval Europe 400–1500, 6th edition, Routledge, Harlow 1993.
Komáromy J., Miskolc kezdeti településtörténetének néhány vizsgálati kérdése, „A Herman Ottó Múzeum Évkönyve” 1966, 6, s. 389–401.
Kordé Z., Gondolatok a székely eredetkérdésről, „Aetas” 1997, 2–3, s. 7–31.
Kristó Gy., Árpád, in: Korai magyar történeti lexikon (9.–14. század), szerk. Gy. Kristó, P. Engel, F. Makk, Akadémiai Kiadó, Budapest 1994, s. 59–60.
Kristó Gy., Nichtungarische Völker im mittelalterlichen Ungarn, Gabriele Schäfer Verlag, Herne 2008.
Kristó Gy., Rómaiak és vlachok Nyesztornál és Anonymusnál, in: Gy. Kristó, Tanulmányok az Árpád-korról, Budapest 1983, s. 132–190.
Kurnatowska Z., Kara M., Na tropie Poznana – eponima naszego miasta, w: Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, red. Z. Kurnatowska, T. Jurek, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 2005, s. 9–26.
Lączak J., Węgiersko-słowiańskie stosunki językowe, w: Słownik starożytności słowiańskich, t. 6, Wrocław–Warszawa–Kraków 1977–1980, s. 392–393.
Lukačka J., Formovanie vyššiej šľachty na západnom Slovensku, Vydavateľstvo MINOR, Bratislava 2002.
Lukačka J., K otázke etnického pôvodu veľmožského rodu Hont-Poznanovcov, “Forum Historiae” 2010, 4, 2, s. 92–104, http://www.forumhistoriae.sk/sites/default/files/lukacka1.pdf [dostęp: 28.07.2023].
Lukačka J., Najstaršie nitrianske šľachtické rody, v: Najstaršie rody na Slovensku. Zborník príspevkov zo sympózia o najstarších rodoch na Slovensku, ktoré usporiadala Slovenská genealogicko-heraldická spoločnosť pri Matici slovenskej v spolupráci so Sekciou archívnictva a pomocných vied historických Slovenskej historickej spoločnosti pri SAV a so Štátnym okresným archívom Bratislava-vidiek pod záštitou Ministerstva kultúry Slovenskej republiky a Ministerstva vnútra Slovenskej republiky 4.–6. októbra 1993 v Častej-Papierničke, ed. Mgr. K. Štulrajterová, Slovenská genealogicko-heraldická spoločnosť pri Matici slovenskej, [b.m.w.] [Martin?] 1994, s. 102–110.
Modzelewski K., Barbarzyńska Europa, Iskry, Warszawa 2004.
Olszewski H., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1984.
Panic I., Ostatnie lata Wielkich Moraw, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2000.
Polek K., Frankowie a ziemie nad środkowym Dunajem. Przemiany polityczne i etniczne w okresie merowińskim i wczesnokarolińskim (do początku IX w.), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, Kraków 2007.
Pomian K., Przeszłość jako przedmiot wiary. Historia i filozofia w myśli średniowiecza, wyd. 2, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009.
Révész L., A 10–11. századi temetők regionális jellemzői a Keleti-Kárpátoktól a Dunáig, Martin Opitz Kiadó, Szeged 2018.
Skowronek J., Tanty M., Wasilewski T., Historia Słowian południowych i zachodnich, Warszawa 1988.
Słownik staropolskich nazw osobowych, red. W. Taszycki, t. 4, Wrocław–Warszawa–Kraków 1974–1976.
Smith J.M.H., Europe after Rome. A New Cultural History 500–1000, 2nd edition, Oxford University Press, Oxford 2007.
Spychała L., Studia nad legendą dynastyczną Arpadów. Między pulpitem średniowiecznego skryby a „warsztatem” współczesnego badacza, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011.
Stachowski M., Komu są potrzebne słowiańskie turcyzmy?, w: Słowianie a Imperium Osmańskie. Konflikty, koegzystencje, dziedzictwo, red. M. Dyras, K. Stachowski, J. Stradomski, Instytut Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2021, s. 63–77.
Stachowski M., Podstawy turkologii dla bałkanistów, Księgarnia Akademicka, Kraków 2023.
Steinhübel J., Nitrianske kniežatstvo. Počiatky stredovekého Slovenska. Rozprávanie o dejinách nášho územia a okolitých krajín od sťahovania národov do začiatku 12. storočia, VEDA, Vydavateľstvo Slovenskej Akademie vied, Vydavateľstvo RÁK, Bratislava 2004.
Steinhübel J., Počiatky hontianskej šľachty, v: Najstaršie rody na Slovensku. Zborník príspevkov zo sympózia o najstarších rodoch na Slovensku, ktoré usporiadala Slovenská genealogicko-heraldická spoločnosť pri Matici slovenskej v spolupráci so Sekciou archívnictva a pomocných vied historických Slovenskej historickej spoločnosti pri SAV a so Štátnym okresným archívom Bratislava-vidiek pod záštitou Ministerstva kultúry Slovenskej republiky a Ministerstva vnútra Slovenskej republiky 4.–6. októbra 1993 v Častej-Papierničke, ed. Mgr. K. Štulrajterová, Slovenská genealogicko-heraldická spoločnosť pri Matici slovenskej, [b.m.w.] [Martin?] 1994, s. 111–113.
Zsoldos A., Magyarország világi archontológiája 1000–1301, História. MTA Történettudományi Intézete, Budapest 2011.
Волощук М., «Русь» в Угорському Королiвствi (XI–друга половина XIV ст.): суспiльно-полiтична роль, майновi стосунки, миґрацiї, Видавництво Лiлея-НВ, Iвано-Франкiвськ 2014.
Instytut Slawistyki PAN Polska
https://orcid.org/0000-0001-7887-6895
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
