Średniowieczne akcenty w traktacie De institutione regii pueri
Abstrakt
De institutione regii pueri to traktat pedagogiczny z 1502/1503 roku, który zawiera w sobie bogactwo myśli. Ponieważ w przeważającej mierze średniowiecznych akcentów się w nim nie dostrzega, tematem artykułu jest właśnie ich wskazanie. Cel to tym bardziej zasadny, że niektóre z nich, m.in.: zalecenia chrześcijańskiego wychowania władcy – zgodnie z określonymi cnotami, Augustyńskie myślenie o czasie, topos młodości i starości oraz pogodnego oblicza, kategoria swój – obcy czy akcentowanie niektórych, pielęgnowanych w średniowieczu, cnót kardynalnych, są w dziele mocno zauważalne. Na przełom epok z kolei wskazuje swobodne łączenie przez niezidentyfikowanego w sposób pewny autora dawnych i nowych przekonań,
np. wpływu na losy władców chrześcijańskiego Boga i bóstw pogańskich jako sił sprawczych w ludzkich działaniach. Analiza dzieła nakazuje podkreślenie oczywistego, choć czasem lekceważonego przekonania, że niektóre poglądy, zapewne w zmienionej formie, trwały niezmiennie od starożytności do odrodzenia, choć niekiedy odmawia im się prawa funkcjonowania w średniowiecznej rzeczywistości.
Słowa kluczowe
średniowiecze; Jagiellonowie; traktat pedagogiczny; wychowanie; ciągłość historyczna
Bibliografia
Źródła drukowane
Brunetto Latini, Skarbiec wiedzy, tłum. i oprac. M. Frankowska-Terlecka, T. Giermak-Zielińska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1992.
Dante Alighieri, Biesiada, tłum. i oprac. M. Bartkowiak-Lerch, Wydawnictwo Antyk, Kęty 2004.
Einhard, Życie Karola Wielkiego, tłum. J. Parandowski, Wrocław 1950.
Elżbiety, królowej polskiej, małżonki króla Kazimierza Jagiellończyka, traktat pedagogiczny o wychowaniu królewicza, tłum. i objaśnienia A. Danysz, Lwów 1902.
Galli Anonymi Cronicae et gesta ducum sive principum Polonorum, wyd. K. Maleczyński, Cracoviae 1952 (Monumenta Poloniae Historica. Nova series, t. 2).
Historia wychowania. Wybór źródeł, cz. 2: Średniowiecze, wybór i oprac. S. Możdżeń, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1997.
Ioannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 1–2, ed. J. Dąbrowski, Varsaviae 1964; lib. 9, ed. Z. Kozłowska-Budkowa et al., Varsaviae 1978; lib. 10–11 (1406–1412), ed. S. Gawęda et al., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Varsaviae 1997; lib. 11–12 (1431–1444), ed. K. Baczkowski et al., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Varsaviae 2001.
Joannis de Czarnkow Chronicon Polonorum, wyd. A. Bielowski, Lwów 1872 (Monumenta Poloniae Historica, t. 2).
Magistri Vincentii dicti Kadłubek Chronica Polonorum, wyd. M. Plezia, Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, Cracoviae 1994 (Monumenta Poloniae Historica. Nova series, t. 11).
O wychowaniu królewicza, tłum. E. Jędrkiewicz, w: Wybór pism pedagogicznych Polski doby odrodzenia, oprac. J. Skoczek, Wrocław 1956, s. 3–72.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, oprac. zespół biblistów polskich z inicjatywy benedyktynów tynieckich, Poznań–Warszawa 1980.
Skrót zarysu teologii (Sumy teologicznej) św. Tomasza z Akwinu OP, skrótu dokonał i w objaśnienia zaopatrzył O. Feliks Wojciech Bednarski OP, Wydawnictwo Antyk–Marcin Dybowski, Kraków 1997.
Stanisław ze Skarbimierza, Mowy wybrane o mądrości, oprac. M. Korolko, tłum. B. Chmielowska, Wydawnictwo Arkana, Kraków 2000.
Św. Augustyn, Wyznania, tłum., posłowie i kalendarium Z. Kubiak, Warszawa 1987.
Traktat „De institutione regii pueri”, wyd. Ch. Gastgeber, P. Oliński, Wydawnictwo TNT, Toruń 2016.
Vincent of Beauvais, De eruditione filiorum nobilium, ed. A. Steiner, The Medieval Academy of America, Menasha, WI 1938, https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&opi=89978449&url=https://cdn.ymaws.com/sites/www.medievalacademy.org/resource/resmgr/maa_books_online/steiner_0032_bkmrkdpdf.pdf&ved=2ahUKEwjSucS95Y-FAxWcVPEDHT3cD5YQFnoECBAQAQ&usg=AOvVaw2EToaKilJGH3juGHsT9B-- [dostęp: 25.03.2024].
Vincentii Belvacensis, De morali principis institutione, ed. R.J. Schneider, Typographi Brepols Editores Pontificii, Turnholti 1995 (Corpus christianorum, Continuatio Mediaevalis, 137).
Zeissberg H., Kleinere Geschichtsquellen Polens im Mittelalter, Wien 1877.
Opracowania
Banaszkiewicz J., Mistrz Wincenty i naśladowcy – wizje najstarszych dziejów Polski XIII–XV wieku, w: Przeszłość w kulturze średniowiecznej Polski, t. 1, red. J. Banaszkiewicz, A. Dąbrówka, P. Węcowski, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2018, s. 269–306.
Bartkowiak E., Obraz matki i macierzyństwa w przekazach źródłowych z historii wychowania, „Wychowanie w Rodzinie” 2015, 12, 2, s. 271–294.
Benevolentia, w: Słownik łaciny średniowiecznej w Polsce, red. M. Plezia, t. 1, z. 1, Wrocław–Kraków–Warszawa 1953–1958, kol. 1086.
Biniaś-Szkopek M., Komu nie wypada się zestarzeć – problem starości w kronice Anonima tzw. Galla, w: Starość – wiek spełnienia. Funeralia Lednickie. Spotkanie 8, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, SNAP, Poznań 2006, s. 229–232.
Borkowska U. OSU, Dynastia Jagiellonów w Polsce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.
Borkowska U. OSU, Edukacja Jagiellonów, „Roczniki Historyczne” 2005, 71, s. 99–119.
Borkowska U. OSU, Pobożność rodziny Kazimierza Jagiellończyka, „Analecta Cracoviensia” 1984, 16, s. 23–41.
Braudel F., Historia i trwanie, tłum. B. Geremek, Czytelnik, Warszawa 1999.
Brzeziński W., Edukacja i wychowanie wieków średnich w polskich badaniach historyczno-oświatowych od schyłku XIX w. do roku 1939. Przegląd bibliograficzny, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Pedagogiczne” 1998, 34, s. 93–104.
Burszta W.J., Społeczność daru i dar w społeczeństwie, w: Do, ut des – dar, pochówek, tradycja. Funeralia Lednickie. Spotkanie 7, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Wydawnictwo SNAP, Poznań 2005, s. 17–24.
Chmielowska B., Ars praedicandi Stanisława ze Skarbimierza, w: Retoryka w XV stuleciu. Studia nad tradycjami, teorią i praktyką retoryki piętnastowiecznej, red. M. Frankowska-Terlecka, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988, s. 121–135.
Fijałkowski A., Idee edukacyjne Wincentego z Beauvais (ok. 1194–1264): puer eruditus, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2001.
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Wydawnictwo PAX, Warszawa 1990.
Gałkowski S., Obżarstwo i opilstwo czy nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu?, w: Siedem grzechów głównych. Eseje z filozofii kultury, red. M. Żardecka-Nowak, W.M. Nowak, wstęp W.M. Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2014, s. 109–125.
Geremek B., Świat „opery żebraczej”. Obraz włóczęgów i nędzarzy w literaturach europejskich XV–XVII wieku, Warszawa 1989.
Inny, obcy, potwór. Kulturowo-społeczne aspekty odmienności przez wieki, red. J. Żychlińska, A. Głowacka-Penczyńska, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2016.
Iustitia, w: Słownik łacińsko-polski, red. M. Plezia, t. 2, Warszawa 1969, s. 290.
Jakubowski M.N., Ciągłość historii i historia ciągłości. Polska filozofia dziejów, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2004.
Jantos M., Historia twarzy (od starożytności po czasy transplantacji), „Kwartalnik Filozoficzny” 2016, 44, 4, s. 175–197.
Kąkolewski I., Testament polityczny jako instrument władzy monarszej w Prusach Książęcych oraz Rzeczypospolitej w XVI w., „Przegląd Historyczny” 1999, 90, 4, s. 415–424.
Klauza K., Grzechy główne, w: Encyklopedia katolicka, t. 6, red. J. Walkusz i in., Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1993, kol. 307–308.
Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Instytut Wydawniczy „Pax”, Warszawa 2002.
Koczerska M., Łaska królewska, czyli kontakty władcy z poddanymi w Polsce późnośredniowiecznej, w: Człowiek w społeczeństwie średniowiecznym, red. R. Michałowski i in., Wydawnictwo DiG, Warszawa 1997, s. 437–451.
Koczerska M., Mentalność Jana Długosza w świetle jego twórczości, „Studia Źródłoznawcze” 1971, 15, s. 109–140.
Kot S., Historia wychowania, t. 1: Od starożytnej Grecji do połowy wieku XVIII, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa 1996.
Kowalska B., Ćwiczenia ruchowe jako składnik diety według Tomasza z Wrocławia (1297–1378), „Sport i Turystyka. Środkowoeuropejskie Czasopismo Naukowe” 2019, 2, 2, s. 43–55.
Kowalska B., Długoszowe pojmowanie wojny sprawiedliwej, w: Kościół i społeczeństwo. Studia nad obiegiem informacji i konfliktami zbrojnymi w dawnych wiekach, red. J. Grabowski, Szkoła Wyższa Przymierza Rodzin, Warszawa 2012, s. 183–194.
Kowalska B., W poszukiwaniu symboliki Długoszowych „Roczników…”, Wydawnictwo im. Stanisława Podobińskiego Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa 2017.
Krajewski M., Historia wychowania i myśli pedagogicznej, Wydawnictwo Naukowe „Novum”, Płock 2006.
Krukowski J., Jan Długosz jako wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1980, 23, s. 3–35.
Kuklo C., Starość i ludzie starzy w badaniach polskiej demografii historycznej, w: Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków, red. A. Obara-Pawłowska, M. Kołacz-Chmiel, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2016, s. 13–35.
Kürbis B., Asceza chrześcijańska i jej interpretacje hagiograficzne. Polski model ascezy franciszkańskiej w XIII i XIV wieku, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, red. J. Kłoczowski, t. 1: Franciszkanie w Polsce średniowiecznej, cz. 1, Lublin 1983, s. 159–180.
Kwiatkowska B., Borysławski K., Starość w średniowieczu i dziś, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2010, 58, 1, s. 5–15.
Le Goff J., Truong N., Historia ciała w średniowieczu, tłum. I. Kania, Aletheia, Warszawa 2006.
Lurker M., Słownik obrazów i symboli biblijnych, tłum. K. Romaniuk, Poznań 1989.
Marecki J., Osioł i wół – świadkowie narodzenia Jezusa?, w: Symbolika zwierząt. Symbol –znak – przesłanie, red. J. Marecki, L. Rotter, UNUM, Kraków 2009, s. 57–68.
Miąso J., Uniwersytecka tradycja kształcenia nauczycieli, „Rozprawy z Dziejów Oświaty” 1985, 28, s. 49–64.
Mielcarek K., Oblicze Jezusa Chrystusa, w: Encyklopedia katolicka, t. 14, red. E. Gigilewicz, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2010, kol. 190.
Myśliwski G., Starość i długowieczność w Polsce do połowy XVI w. na tle porównawczym, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2001, 49, 3, s. 169–198.
Nowicka E., Wprowadzenie. Inny jako obcy, w: Religia a obcość, red. E. Nowicka, Nomos, Kraków 1991, s. 9–11.
Oliński P., Autorytet króla w traktacie „De institutione regii pueri”, „Przegląd Zachodniopomorski” 2016, 60, 1, s. 219–231.
Oliński P., Das Traktat De institutione regii pueri – Forschungsstand und weitere Perspektiven, „Jahrbuch des Wissenschaftlichen Zentrums Polnischer Akademie der Wissenschaften in Wien“ 2014, Bd. 5, s. 167–183 (wykorzystano wydanie elektroniczne: https://scholar.google.com/scholar?hl=pl&as_sdt=0%2C5&q=De+institutione+Regii+pueri&oq [dostęp: 13.10.2023]).
Oliński P., Zeugnis der persönlichen Anschauung oder humanistischen Vorbild der Erziehung? Anmerkungen zum Traktat „De institutione regii pueri“ aus der Wende des 15. zum 16. Jahrhundert, in: Neuere Editionen der sogenannten „Ego-Dokumente“ und andere Projekte in den Editionswissenschaften, hrsg. v. H. Flachenecker, J. Tandecki unter Mitarbeit von K. Kopiński, Wydawnictwo Naukowe Uniwersyteu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015, s. 155–166.
Ożóg K., Jagiellonowie a uczeni, w: Europa Jagellonica 1386–1572. Sztuka, kultura, polityka w Europie Środkowej za panowania Jagiellonów, t. 5, red. P. Mrozowski, P. Tyszka, P. Węcowski, Zamek Królewski w Warszawie-Muzeum, Warszawa 2015, s. 115–129.
Ożóg K., Wpływ św. Jadwigi Królowej na chrześcijaństwo w Polsce, „Zeszyty Radomszczańskie” 2009, 3, s. 7–21.
Pastoureau M., Średniowieczna gra symboli, tłum. H. Igalson-Tygielska, Oficyna Naukowa, Warszawa 2006.
Pierzgalska M., Toposy „młodość” – „starość” w literaturze panegirycznej doby staropolskiej, „Acta Universitatis Lodziensis – Folia Litteraria Polonica” 2005, 7, s. 129–150.
Pietrzak M., Współczesna kultura mowy a wzorce klasyczne, „Biblioteka Nostra: Śląski Kwartalnik Naukowy” 2011, 3, 3, s. 125–139.
Przezdziecki A., O królowej Elżbiecie żonie Kazimierza Jagiellończyka i rękopisie pod jej imieniem: O wychowaniu królewskiego dziecka, „Biblioteka Warszawska” 1852, 45, 1, s. 524–550.
Rábai K., An Educated Jaggielonian Prince, „Studia Historia Nitriensia” 2017, 21, s. 87–106.
Rombek T., Rola polityczna królowej Elżbiety Rakuszanki (1454–1505), w: Kobiety i władza w czasach dawnych, red. B. Czwojdrak, A.A. Kluczek, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2015, s. 281–288.
Rombek T., Wychowanie przyszłego władcy w świetle traktatów „De institutione regii pueri” (1502/1503) i „Institutio principis christiani” (1516), „Wieki Stare i Nowe” 2023, 18, s. 1–14.
Roux J.P., Król, mity i symbole, tłum. K. Marczewska, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998.
Samsonowicz A., Łowiectwo w Polsce Piastów i Jagiellonów, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991.
Samsonowicz A., Łowy – praca, zabawa, obyczaj, w: Człowiek i przyroda w średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Iwańczak, K. Bracha, Wydawnictwo DiG, Warszawa 2000, s. 141–152.
Sioda T., Krawczyński M., Mamka i jej rola w ewolucji sposobów żywienia niemowląt, „Pediatria Polska” 2012, 87, 2, s. 212–219.
Skoczek J., Wstęp, w: Wybór pism pedagogicznych Polski doby odrodzenia, oprac. J. Skoczek, Wrocław 1956, s. III–CLXII.
Swojskość i cudzoziemszczyzna w dziejach kultury polskiej, red. Z. Stefanowska, Warszawa 1973.
Szarkowska A., Świadomość i pamięć historyczna, w: Terror i konspiracja. Młodzież wobec indoktrynacji komunistycznej 1945–1956, red. E.J. Kryńska, Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie, Białystok 2004, s. 21–24.
Szujski J., Odrodzenie i reformacya w Polsce. Pięć prelekcyj publicznych, mianych r. 1880 w Krakowie, Kraków 1881.
Szymczak J., Rycerz i jego konie, Edition La Rama, Wydawnictwo DiG, Bellerive-sur-Allier 2018.
Teterycz-Puzio A., Niebezpieczne dzieciństwo i sędziwa starość, w: Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków, red. A. Obara-Pawłowska, M. Kołacz-Chmiel, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2016, s. 179–188.
Urbański S., Pokora, w: Leksykon duchowości katolickiej, red. M. Chmielewski, Wydawnictwo „M”, Lublin–Kraków 2002, s. 647–648.
Wardęska Z., Konrad Bitschin z Łukowa zwany Konradem z Byczyny pedagog chełmiński, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1967, 12, 2, s. 253–267.
Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2005.
Zagrodzka A., Opinie o Jagiellonach w traktacie „De institutione Regii pueri”, „Kwartalnik Historyczny” 2005, 112, s. 29–47.
Zapolska E., Cnoty teologalne i kardynalne, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2000.
Żardecka-Nowak M., Gniew, w: Siedem grzechów głównych. Eseje z filozofii kultury, red. M. Żardecka-Nowak, W.M. Nowak, wstęp W.M. Nowak, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2014, s. 59–82.
Uniwersytet Jana Długosza w Częstochowie Polska
https://orcid.org/0000-0003-0895-635X
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
