Gmerk – znak własnościowy czy tożsamości mieszczan? O pewnych niekonsekwencjach polskiej terminologii heraldycznej
Abstrakt
Autor niniejszego studium postanowił prześledzić, jak w polskiej historiografii definiowano dotąd znaki, którymi posługiwali się mieszkańcy miast. Na przykładzie stołecznego Krakowa pokazał zaś, że podobnie jak w ośrodkach pruskich niejako równolegle posługiwali się oni zarówno gmerkami (a więc kreskowymi znakami identyfikacyjnymi), jak i herbami mieszczańskimi (zbudowanymi z godła i tarczy, gdzie w funkcji godła występowały figury heraldyczne sensu stricto, ale i znaki kreskowe). Zakreślony w ten sposób podział pozwala na przydanie statusu herbu jako takiego kompozycji złożonej właśnie z gmerku i tarczy. Autor potwierdził ponadto, że przejęcie przez mieszczan tego wzorca graficznego (godło + tarcza) było efektem oddziaływania i obserwowania przez nich pewnych wytworów kultury rycerskiej. Zresztą i jedne (herby rycerskie), i drugie (herby mieszczańskie) w pierwszej kolejności miały identyfikować. W przypadku herbów szlacheckich, przynajmniej na gruncie polskim, stały się one wizualnym desygnatem przynależności do stanu w sposób szczególny uprzywilejowanego. Mówiły więc, niejako za właścicieli, o ich statusie prawnym. I choć niewątpliwie były używane także w środowisku mieszczan (jako efekt pewnego naśladownictwa), to jednak nie powielały wszystkich funkcji herbu szlacheckiego, w tym przede wszystkim nie budowały mieszczańskiej (stanowej) tożsamości.
Słowa kluczowe
znak; tożsamość; mieszczaństwo; heraldyka mieszczańska; gmerk
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: księgi miejskie, sygn. Olkusz 1.
Archiwum Narodowe w Krakowie: dok. perg. nr 63, 122.
Archiwum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie: dok. perg. nr 22
Źródła drukowane
Codex diplomaticus Universitatis Studii Generalis Cracoviensis, t. 3, wyd. Ż. Pauli, Cracoviae 1880.
Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, cz. 1, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1879.
Opracowania
Bartoszewicz A., Starzyński M., Der Krakauer Bürger Heinrich Smedt und die Rechnungen seiner Flandernreise 1401–1402, „Hansische Geschichtsblätter“ 2020, 138, s. 75–110.
Bedos-Rezak B.M., Image as Patron. Convention and Invention in Fourteenth Century France, in: Patrons and Professional in the Middle Ages. Proceedings of the 2010 Harlaxton Symposium, eds. P. Bilski, E.A. New, Shaun Tyas Publishing, Donnington 2021 (Harlaxton Medieval Studies, 22), s. 216–236.
Bedos-Rezak B.M., When Ego Was Imago. Signs of Identity in the Middle Ages, Brill, Leiden–Boston 2011 (Visualising the Middle Ages, 3).
Bieniak J., Heraldyka polska przed Długoszem, w: Sztuka i ideologia XV wieku. Materiały sympozjum Komitetu Nauk o Sztuce Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1–4 grudnia 1976 r., red. P. Skubiszewski, Warszawa 1978, s. 165–210.
Bieniak J., Rody rycerskie jako czynnik struktury społecznej w Polsce XIII–XV wieku (uwagi problemowe), w: J. Bieniak, Polskie rycerstwo średniowieczne, Societas Vistulana, Kraków 2002, s. 57–82 [pierwodruk w: Polska w okresie rozdrobnienia feudalnego, red. H. Łowmiański, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1973, s. 161–198].
Bieńkowski W., Semkowicz Władysław Aleksander, w: Polski słownik biograficzny, t. 36, Instytut Historii PAN/Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, Warszawa–Kraków 1995–1996, s. 234–242.
Biskup M., Rola miast w reprezentacji stanowej Królestwa Polskiego i Prus Królewskich w XIV i XV wieku, w: M. Biskup, Opera minora. Studia z dziejów zakonu krzyżackiego, Prus, Polski i krajów nadbałtyckich, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 2002, s. 187–218 [pierwodruk: „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1978, 30, s. 97–121].
Bobowski B., Gmerki oraz pieczęcie herbowe mieszczan (uwagi w związku z odnalezieniem na terenie badań archeologicznych w Gdańsku przy ulicy 3 Maja dwóch nieznanych dotychczas zabytków sfragistyki mieszczańskiej o metryce XV- i XVI-wiecznej), „Studia Zachodnie” 2017, 19, s. 9–16.
Bormuth H., Hausmarken. Ein Beitrag zur Personen-, Standes- und Eigentumskennzeichung, „Gelurt“ 1999, s. 35–47.
Braunfels W., Herrschaftsform und Baugestalt. Regensburg als Spiegel europäischer Stadtkultur, „Regensburger Almanach“ 2008, 42, s. 33–41.
Chmiel A., Herby Cyrusów mieszczan krakowskich, „Rocznik Krakowski” 1898, 1, s. 269–286.
Czaja K., Hausmarken. Praxis und Genese, in: Das Siegel. Gebrauch und Bedeutung, hrsg. G. Stoulakov-Pogodin, G. Signori, De Gruyter, Darmstadt 2007, s. 175–179.
Czaja R., Führungsgruppen der mittelalterlichen polnischen Geschichtsschreibung des 19. und 20. Jahrhunderts, in: Krakau – Nürnberg – Prag. Die Elite der Städte im Mittelalter und in der Frühen Neuzeit. Herkunft, Nationalität, Mobilität, Mentalität, hrsg. M. Diefenbacher, O. Fejtová, Z. Noga, Archiv hl. m. Prahy/Scriptorium, Praha 2016 (Documenta Pragensia Monographia, 33/1), s. 31–45.
Dirks F., Städte und städtische Führungsgruppen des Hanseraums und ihre Bündnisse. Die Ratssendeboten des Spätmittelalters zwischen Kooperation und Konflikt, in: Städtebünde und städtische Auβenpolitik. Träger, Instrumentarien und Konflikte während des hohen und späten Mittelalters. 55 Arbeitstagung in Reutlinen, 18.–20. November 2016, hrsg. R. Deigendesch, C. Jörg, Thorbecke, Ostfildern 2019 (Stadt in der Geschichte. Veröffentlichungen des südwestdeutschen Arbeitskreises für Stadtgeschichtsforschung, 44), s. 139–152.
Dymmel P., Herby kapituł w Klejnotach Jana Długosza, w: Polska heraldyka kościelna. Stan i perspektywy badań, red. K. Skupieński, A. Weiss, DiG, Warszawa 2004, s. 97–120.
Feduszka J., Dziewiętnastowieczni badacze i kolekcjonerzy monet halicko-ruskich, „Zamojsko-Wołyńskie Zeszyty Muzealne” 2003, 1, s. 59–67.
Follprecht K., Gmerki mieszczan krakowskich, „Krakowski Rocznik Archiwalny” 2003, 9, s. 46–62.
Follprecht K., Pieczęcie mieszczan krakowskich, w: Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, red. Z. Piech, J. Pakulski, J. Wroniszewski, DiG, Warszawa 2006, s. 339–354.
Friedberg M., Adam Chmiel. Wspomnienie pośmiertne, „Rocznik Krakowski” 1936, 26, s. 159–192.
Giergiel T., Śp. Prof. dr hab. Józef Szymański, „Rocznik Lubelskiego Towarzystwa Genealogicznego” 2011, 3, s. 229–235.
Goliński M., Wokół problematyki formowania się stanu mieszczańskiego w Polsce, w: Studia z historii społecznej, Chronicon, Wrocław 2012 (Scripta Historica Medievalia, t. 2), s. 7–76.
Gumowski M., Herbarz patrycjatu toruńskiego, Toruń 1970 (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. 74).
Heim B.B., Heraldry in the Catholic Church. Its Origin, Customs and Laws, Gerrards Cross 1978.
Hittinger D., Die Bedeutung der Hausmarken für den Warentransport in der frühen Neuzeit, „Mitteilungen der Deutschen Gesellschaft für Ärchäologie des Mittelalters und der Neuzeit“ 2007, 18, s. 148–150.
Horstmann H., Die Entwicklung der Hof- und Hausmarken in ihren Grundzügen, „Jahrbuch des Emsländischen Heimatvereines“ 1963, 10, s. 86–96.
Jaworska A., Podręcznik Józefa Szymańskiego na tle dyskusji nad metodyką kształcenia historyków w zakresie nauk pomocniczych historii, „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2018, 15, s. 7–19.
Katalog Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa, t. 1: Dyplomy pergaminowe, [red. S. Krzyżanowski], Kraków 1907 (Wydawnictwa Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa, t. 3).
Kuczyński S.K., Niektóre zagadnienia symboliki heraldycznej na tle funkcjonowania herbu jako znaku, w: Problemy nauk pomocniczych historii II. Materiały na II konferencję poświęconą naukom pomocniczym historii, Katowice–Wisła, 26–29 V 1973, Katowice 1973, s. 29–43.
Kuczyński S.K., Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1993.
Lobenwein E., Scheutz M., Frühneuzeitliche Bruderschaften in Zentraleuropa. Zur Einschätzung einer Massenbewegung, in: Bruderschaften als multifuntionale Dienstleister der Frühen Neuzeit in Zentraleuropa, hrsg. E. Lobenstein, M. Scheutz, A.S. Weiβ, Vandenhoeck & Ruprecht Verlage, Wien 2018 (Veröffentlichungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, 70), s. 15–26.
Łoziński W., Złotnictwo lwowskie w dawnych wiekach 1384–1640, Lwów 1889.
Małecki A., Studya heraldyczne, t. 2, Lwów 1890.
Mrozowski P., Herb w Polsce średniowiecznej. Znak identyfikacji jednostki – wyraz więzi rodzinnej – świadectwo przynależności narodowej, w: Monarchia, społeczeństwo, tożsamość. Studia z dziejów średniowiecza [ofiarowane Sławomirowi Gawlasowi], red. K. Gołąbek i in., Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2019, s. 453–472.
Noga Z., Krakowska rada miejska w XVI wieku. Studium o elicie władzy, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2003.
Noga Z., Znaki krakowskich cechów rzemieślniczych XV–XVIII wieku w przestrzeni miejskiej, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2023, 22 (33), s. 21–32.
Oexle O.G., Die Stadkultur des Mittelalters als Erinnerungskultur, in: Dortmund und Conrad von Soest im spätmittelalterlichen Europa, hrsg. T. Schilp, B. Welzel, Verlag für Regionalgeschichte, Bielefeld 2002 (Dortmunder Mittelalter-Forschungen, 3), s. 11–28.
Ożóg K., Studia krakowian na praskim uniwersytecie do początku XV wieku, w: Miasta, ludzie, instytucje, znaki. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesor Bożenie Wyrozumskiej w 75. rocznicę urodzin, red. Z. Piech, Societas Vistulana, Kraków 2008, s. 637–651.
Piech Z., Berła – herb Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Alma Mater” 2005, 74, s. 77–83.
Piech Z., Herb jako źródło historyczne, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2018, 17 (28), s. 5–44.
Piech Z., Orzeł i święty Stanisław w herbie Uniwersytetu Jagiellońskiego, „Alma Mater” 2012–2013, 152–153, s. 59–65.
Piech Z., Perspektywy polskich badań sfragistycznych, w: Pieczęcie w dawnej Rzeczypospolitej. Stan i perspektywy badań, red. Z. Piech, J. Pakulski, J. Wroniszewski, DiG, Warszawa 2006, s. 39–58.
Piekosiński F., Pieczęcie polskie wieków średnich, cz. 1: Doba piastowska, Kraków 1899.
Polaczkówna H., Ś.p. Antoni Małecki jako heraldyk, „Miesięcznik Heraldyczny” 1913, 6, s. 173–176.
Puchinger R., Bruderschaft und Pfarrorganisation — eine Verbindung zum gegenseitigen Nutzen?, in: Bruderschaften als multifuntionale Dienstleister der Frühen Neuzeit in Zentral europa, hrsg. E. Lobenstein, M. Scheutz, A.S. Weiβ, Vandenhoeck & Ruprecht Verlage, Wien 2018 (Veröffentlichungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung, 70), s. 419–438.
Rajman J., Mieszczanie z Górnego Śląska w elicie władzy Krakowa w XIV wieku, w: Elita miasta Krakowa i jej związki z miastami Europy w średniowieczu i epoce nowożytnej (do połowy XVIII wieku). Zbiór studiów, red. Z. Noga, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków 2011, s. 49–80.
Samsonowicz H., Kultura miejska w Polsce późnego średniowiecza, „Kwartalnik Historyczny” 1983, 90, s. 771–789.
Samsonowicz H., Liczba i wielkość miast późnego średniowiecza Polski, w: H. Samsonowicz, Studia z dziejów miast w średniowieczu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2014, s. 187–206 [pierwodruk: „Kwartalnik Historyczny” 1979, 86, s. 917–931].
Samsonowicz H., Miasta wobec zjednoczenia Polski w XIII/XIV wieku, w: H. Samsonowicz, Studia z dziejów miast w średniowieczu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2014, s. 167–176 [pierwodruk w: Ars historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski [dedykowane Gerardowi Labudzie], Poznań 1976, s. 425–436].
Samsonowicz H., Wiejskość osad miejskich w późnym średniowieczu, w: Civitas et villa. Miasto i wieś w średniowiecznej Europie, red. C. Buśko i in., Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk/Archeologický ústav AV ČR, Wrocław–Praha 2002, s. 13–16.
Scheutz M., Städtische Eliten des Mittelalters und der frühen Neuzeit als Problem der Stadtgeschichtsforschung, in: Krakau – Nürnberg – Prag. Die Elite der Städte im Mittelalter und in der Frühen Neuzeit. Herkunft, Nationalität, Mobilität, Mentalität, hrsg. M. Diefenbacher, O. Fejtová, Z. Noga, Archiv hl. m. Prahy/Scriptorium, Praha 2016 (Documenta Pragensia Monographia, 33/1), s. 9–30.
Schmid W., Ein Bürger und seine Zeichen. Hausmarken und Wappen in den Tagebüchern des Kölner Chronisten Hermann Weinsberg, in: Häuser, Namen, Identitäten. Beiträge zur spätmittelalterlichen und frühneuzeitlichen Stadtgeschichte, hrsg. K. Czaja, G. Signori, UVK Verlagsgesellschaft, Konstanz 2009 (Spätmittelalterlichenstudien, 1), s. 43–64.
Semkowicz W., Encyklopedia nauk pomocniczych historii, oprac. B. Wyrozumska, Universitas, Kraków 1999.
Starzyński M., Geschichte des Wappens der Cistercienserabtei in Mogiła, „Analecta Cisterciensia” 2012, 62, s. 254–289.
Starzyński M., Die Krakauer Herrschaftselite im Mittelalter. Eine Problemskizze, in: Krakau – Nürnberg – Prag. Die Elite der Städte im Mittelalter und in der Frühen Neuzeit. Herkunft, Nationalität, Mobilität, Mentalität, hrsg. M. Diefenbacher, O. Fejtová, Z. Noga, Archiv hl. m. Prahy/Scriptorium, Praha 2016 (Documenta Pragensia Monographia, 33/1), s. 49–61.
Starzyński M., Krakowska rada miejska w średniowieczu, Societas Vistulana, Kraków 2010 (Maiestas, Potestas, Communitas, t. 3).
Starzyński M., Signs of Urban Identity in Medieval and Early Modern Times: Cracow – Kazimierz – Kleparz (the 13th–18th Centuries), „Zapiski Historyczne” 2018, 83, s. 1–14.
Stein R., Selbstverständnis oder Identität? Städtische Geschochtsschreibung als Quelle für die Identitätsforschung, in: Memoria, communitas, civitas. Memoire et conscience urbaines en occident à la fin du Moyen Âge, sous la dir. de H. Brand, P. Monet, M. Staub, Thorbecke, Ostfildern 2003 (Beihefte der Francia, 55), s. 181–202.
Strutz K., Die Hausmarke. Zur Genese eines Rechtsbegriffs, in: Häuser, Namen, Identitäten. Beiträge zur spätmittelalterlichen und frühneuzeitlichen Stadtgeschichte, hrsg. K. Czaja, G. Signori, UVK Verlagsgesellschaft, Konstanz 2009 (Spätmittelalterlichenstudien, 1), s. 31–42.
Szymański J., Nauki pomocnicze historii, wyd. 2, Warszawa 1983.
Wittyg W., Znaki pieczętne (gmerki) mieszczan w Polsce w XVI i zaraniu XVII wieku, Kraków 1906.
Wroniszewski J., Herby i gmerki rodziny Vasanów. Z problematyki późnośredniowiecznej sfragistyki mieszczańskiej, w: Miasta, ludzie, instytucje, znaki. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesor Bożenie Wyrozumskiej w 75. rocznicę urodzin, red. Z. Piech, Societas Vistulana, Kraków 2008, s. 779–788.
Wroniszewski J., Studya heraldyczne Antoniego Małeckiego a polskie badania nad heraldyką rycerską, „Studia z Dziejów Średniowiecza” 2016, 20, s. 323–337.
Zaremska H., Bractwa w średniowiecznym Krakowie. Studium form społecznych życia religijnego, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977.
Zientara B., Z dziejów organizacji rynku w średniowieczu. Ekonomiczne podłoże „weichbildów” w arcybiskupstwie magdeburskim i na Śląsku w XII–XIII wieku, „Przegląd Historyczny” 1973, 64, s. 681–696.
Żukowski P.M., Mariana Gumowskiego związki z Uniwersytetem Jagiellońskim, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego” 2013, 12 (23), s. 83–93.
Uniwersytet Jagielloński Polska
https://orcid.org/0000-0003-0946-2175
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
