Średniowieczny dokument jako znak i przedmiot oglądu w przestrzeni publicznej. Garść uwag o semiotyce dyplomatycznej, percepcji wizualnej i granicach nauk pomocniczych historii
Abstrakt
W artykule zanalizowano funkcjonowanie dokumentu jako przedmiotu (artefaktu) w średniowiecznej Europie, na szerokim tle przemian paradygmatu badań nad średniowieczną kulturą pisma, zakładającego wielość form obcowania z pismem, m.in. jego percepcję jako systemu znaków, które mogły być oglądane, a nie „czytane” w nowoczesnym sensie. Fizyczne aspekty dokumentu, obejmujące materiał pisarski, rozplanowanie tekstu na stronie, znaki graficzne i przywieszone do dokumentu przedmioty, to zagadnienie wychodzące poza granice tradycyjnej dyplomatyki. Skłania ono badaczy do bardziej intensywnego dialogu ze znawcami innych nauk pomocniczych, przede wszystkim ze znawcami epigrafiki, gdyż spora liczba dokumentów produkowana była na materiale twardym, a także sfragistyki, ze względu na ścisłą interakcję między dokumentem a pieczęcią w procesie komunikowania przez wzrok i dotyk. W artykule omówiono okazjonalną obecność dokumentu w przestrzeni publicznej – jako elementu rytuałów władzy, pokazywanego na życzenie jego wystawcy lub
odbiorcy albo jako przedmiotu oglądu w praktyce badania jego autentyczności – jak również jego obecność permanentną w postaci tekstu „wyeksponowanego” w kamieniu lub jako fresku (charta lapidaria). We wszystkich analizowanych sytuacjach specjalistyczna lub bardzo ogólna wiedza oglądających decydowała o tym, czy i do jakiego stopnia potrafili oni „odczytać” informacje zakodowane w formacie i materiale dokumentu, w znakach graficznych, iluminacjach i pieczęciach.
Słowa kluczowe
dokument; inskrypcja; percepcja wizualna; retoryka wizualna; monogram; rota; chartae lapidariae
Bibliografia
Bibliografia
Źródła drukowane
Mediaeval Inscriptions. The Epigraphy of the City of Oxford, ed. J. Bertram, Boydell&Brewer, Oxford 2020.
Mediaeval Inscriptions. The Epigraphy of the County of Oxfordshire, eds. E. Gemmill, J. Bertram, Boydell&Brewer, Oxford 2024.
Monumenta Germaniae Historica. Diplomata, Die Urkunden der Deutschen Könige und Kaiser, Bd. 8: Die Urkunden Lothars III und der Keiserin Richenza, hrsg. E. Von Ottenthal, H. Hirsch, Berlin 1927.
Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, cz. 2, ed. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Wrocław 1989.
Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 1, hrsg. H. Appelt, J.J. Menzel, Köln 1963.
Opracowania
A History of Reading in the West, eds. G. Cavallo, R. Chartier, Polity, Cambridge 1999.
Adamska A., Archiwum – serce późnośredniowiecznej monarchii? Garść uwag o instytucjach piśmienności pragmatycznej jako czynniku modernizacji aparatu władzy, w: Monarchia, społeczeństwo, tożsamość. Studia z dziejów średniowiecza, red. K. Gołąbek i in., Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2020, s. 51–66.
Adamska A., „Czy Pan wie, kto ja jestem?”. Kilka uwag o mechanizmach percepcji wzrokowej i skuteczności kodów westymentarnych w późnośredniowiecznej Europie, w: „Habitus facit hominem”. Społeczne funkcje ubioru w średniowieczu i w epoce nowożytnej, red. M.R. Pauk, M. Saczyńska, E. Wółkiewicz, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2016, s. 19–35.
Adamska A., “Don’t Shoot the Messenger!”. On the Uses and Misuses of the Written Word in Late Medieval Rural Poland [w druku].
Adamska A., Founding a Monastery over Dinner: The Case of Henryków in Silesia (c. 1222–1228), in: Medieval Legal Process Physical, Spoken and Written Performance in the Middle Ages, eds. M. Mostert, P.S. Barnwell, Brepols Publishers, Turnhout 2011, s. 211–231.
Adamska A., „Loca scribendi”: geneza pojęcia, definicje i granice użyteczności, w: Loca scribendi. Miejsca i środowiska tworzące kulturę pisma w dawnej Rzeczypospolitej XV–XVIII stulecia, red. A. Adamska, A. Bartoszewicz, M. Ptaszyński, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2017, s. 5–24.
Adamska A., Od łaciny do językow wernakularnych – i z powrotem. Język dokumentu średniowiecznego w świetle nowszych badań, w: Kultura pisma w średniowieczu: znane problemy, nowe metody, red. A. Adamska, P. Kras, Wydawnictwo KUL, Lublin 2013, s. 39–87.
Adamska A., Studying Preambles Today: A Paradigm Shift in Diplomatic?, in: Urkundenformeln im Kontext. Formen der Schriftkultur im Ostmitteleuropa des Mittelalters (13.–14. Jahrhundert), hrsg. S. Rossignol, A. Adamska, Böhlau Verlag, Wien 2016, s. 35–45.
Arnold J.H., Belief and the Senses for the Laity, in: Les cinq senses au Moyen Âge, réd. E. Palazzo, Les éditions du Cerf, Paris 2016, s. 623–645.
Aussen und Innen: Räume und ihre Symbolik im Mittelalter, hrsg. N. Staubach, V. Johanterwage, Peter Lang, Frankfurt a/M 2007.
Bartoszewicz A., Mowa, gest, pismo. Relacje między kulturą żywego słowa a kulturą pisma w świetle zapisek z ksiąg sądowych późnośredniowiecznych miast polskich, „Kwartalnik Historyczny” 2018, 124 (2), s. 209–235.
Bautier R.-H., La chancellerie et les actes royaux dans les royaumes carolingiens, «Bibliothèque de l’école des chartes» 1984, 142, 1, s. 5–80.
Bedos-Rezak B.M., In Search of a Semiotic Paradigm: The Matter of Sealing in Medieval Thought and Praxis (1050–1400), in: Good Impressions: Image and Authority in Medieval Seals, eds. N. Adams, J. Cherry, J. Robinson, British Museum, London 2008, s. 1–6.
Bedos-Rezak B.M., The Efficacy of Signs and the Matter of Authenticity in Canon Law (800–1250), in: Zwischen Pragmatik und Performanz. Dimensionen mittelalterlicher Schriftkultur, hrsg. Ch. Dartmann, Th. Scharff, Ch.F. Weber, Brepols Publishers, Turnhout 2011, s. 199–235.
Bedos-Rezak B.M., When Ego Was Imago. Signs of Identity in the Middle Ages, Brill, Leiden 2010.
Bernabò M., Medieval Art in Italy and Byzantium (ca. 550–1050): a Viaticum, in: A Companion to Byzantine Italy, ed. S. Cosentino, Brill, Leiden–Boston 2021, s. 669–694.
Bertrand P., Documenting the Everyday in Medieval Europe. The Social Dimension of a Writing Revolution, 1250–1350, Brepols Publishers, Turnhout 2019.
«Bibliothèque de l’école des chartes» 2011, 169, 1: Les chartes ornées dans l’Europe romane et gothique.
Biesaga M., Sroka S.A., List zbójników z 1493 roku i jego język, „Studia Źródłoznawcze” 2007, 45, s. 49–57.
Black R., Teaching Techniques: the Evidence of Manuscript Schoolbooks Produces in Tuscany, in: The Classics in the Medieval and Renaissance Classroom: The Role of Ancient Texts in the Arts Curriculum as Revealed by Surviving Manuscripts and Early Printed Books, eds. J. Feros Ruys, J.O. Ward, M. Heyworth, Brepols Publishers, Turnhout 2013, s. 245–265.
Bloomsbury Semiotics, ed. J. Pelkey, vol. 3: Semiotics in the Arts and Social Sciences, eds. J. Pelkey, S. Petrilli, S. Melanson Ricciardone, Bloomsbury Publishing, London 2023.
Boockmann H., Über Schrifttafeln in spätmittelalterlichen deutschen Kirchen, „Deutsches Archiv“ 1984, 40, s. 210–224.
Bottazzi M., Alienazioni a titolo gratuito in documenti dei secoli XI–XII, “Italian Review of Legal History” 2021, 7, s. 595–643.
Bracha K., Folklore der Schrift: Einige Zeugnisse des Spätmittelalters Mittelosteuropas, in: The Development of Literate Mentalities in East Central Europe, eds. A. Adamska, M. Mostert, Brepols Publishers, Turnhout 2004, s. 497–517.
Broun D., The Writing of Charters in Scotland and Ireland in the Twelfth Century, in: Charters and the Use of the Written Word in Medieval Society, ed. K. Heidecker, Brepols Publishers, Turnhout 2000, s. 113–131.
Clanchy M.T., From Memory to Written Record. England 1066–1307, 3rd edition, Wiley-Blackwell, Oxford 2013.
Dahlhaus J., Aufkommen und Bedeutung der Rota in Papsturkunde, in: Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomatischen Semiotik, hrsg. P. Rück, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen 1996, s. 407–423.
Debiais V., Urkunden in Stein. Funktionen und Wirkungen urkundlicher Inschriften, in: Inschriftenkulturen im kommunalen Italien: Traditionen, Brüche, Neuanfänge, hrsg. K. Bolle, M. von der Höh, N. Jaspert, De Gruyter, Berlin 2019, s. 65–90.
Declercq G., The Medium and the Message. The Public Destruction of Books and Documents in the European Middle Ages, in: Zerstörung von Geschriebenem: Historische und transkulturelle Perspektiven, hrsg. C. Kühne-Wespi et al., De Gruyter, Berlin 2018, s. 123–147.
Die Urkunde. Text – Bild – Objekt, hrsg. A. Stieldorf, De Gruyter, Berlin–Boston 2019.
Documentary Culture and the Laity in the Early Middle Ages, eds. W.C. Brown et al., CUP, Cambridge 2012.
Euw A. von, Ikonologie der Heiratsurkunde der Kaiserin Theophanu, in: Kaiserin Theophanu. Begegnung des Ostens und Westens um die Wende des ersten Jahrtausends, Bd. 2, hrsg. A. von Euw, P. Schreiner, Schnütgen-Museum, Köln 1991, s. 175–191.
Favreau R., Épigraphie médiévale, Brepols Publishers, Turnhout 1997.
Fichtenau H., Arenga: Spätantike und Mittelalter im Spiegel von Urkundenformeln, Graz 1957.
Fichtenau H., Mensch und Schrift im Mittelalter, Wien 1946.
Fichtenau H., Monarchische Propaganda in Urkunden, in: H. Fichtenau, Beiträge zur Mediävistik, Bd. 2, Stuttgart 1977, s. 18–36.
Franklin S., The Russian Graphosphere, 1450–1850, CUP, Cambridge 2019.
Frenz T., Papsturkunden des Mittelalters und der Neuzeit, Franz Steiner, Stuttgart 2000.
Fučić B., Glagoljski Natpisi, Zagreb 1982.
Giovè Marchioli N., Strukturen und Strategien in der epigraphischen Kommunikation des kommunalen Italiens, in: Inschriftenkulturen im kommunalen Italien: Traditionen, Brüche, Neuanfänge, hrsg. K. Bolle, M. von der Höh, N. Jaspert, De Gruyter, Berlin 2019, s. 31–64.
Gut A., Średniowieczny dokument książęcy jako medium społecznej komunikacji na peryferiach łacińskiej Europy, „Zapiski Historyczne” 2021, 86, 2, s. 125–136.
Guyotjeannin O., Le monogramme dans l’acte royal français (Xe–début du XIVe siècle), in: Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomatischen Semiotik, hrsg. P. Rück, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen 1996, s. 293–318.
Hedström I., The Language of Legitimacy. On the Vocality and Visuality of Old Swedish Vidimus Charters, in: The Meaning of Media: Texts and Materiality in Medieval Scandinavia, eds. A. Horn, K.G. Johansson, De Gruyter, Berlin 2021, s. 125–155.
Israel U., Der Papst und die Urkunde an der Wand. Innozenz III. (1198–1216) in Subiaco, „Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken“ 2004, 84, s. 69–102.
Janicki M.A., Inskrypcja w przestrzeni publicznej – przykład Krakowa i Małopolski w XIV–XV wieku. Uwagi historyczne i metodologiczne, w: Historia społeczna późnego średniowiecza. Nowe badania, red. S. Gawlas, DiG, Warszawa 2011, s. 245–274.
Jaworska A., Dokument iluminowany w Polsce XV–XVIII wieku. Problemy i perspektywy badawcze, w: Belliculum diplomaticum IV Thorunense. Dyplomatyka staropolska – stan obecny i perspektywy badań, red. W. Chorażyczewski i in., Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011, s. 23–40.
Jeay C., Signature et pouvoir au Moyen Âge, École nationale des chartes, Paris 2015.
Jurek T., Od średniowiecznego dokumentu do tekstu elektronicznego. O pożytkach z dyplomatyki, w: Wielka zmiana. Historia wobec wyzwań… Pamiętnik XX Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Lublinie, 18–20 września 2019 roku, t. 3: Wiek XX i XXI, IPN – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Warszawa–Lublin 2021, s. 361–388.
Jurek T., Początki dokumentu polskiego, w: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, DiG, Warszawa 2015, s. 64–87.
Kaliszuk J., Przemiany społecznych funkcji pisma w późnym średniowieczu. Programy badawcze i ich rezultaty, w: Historia społeczna późnego średniowiecza. Nowe badania, red. S. Gawlas, DiG, Warszawa 2011, s. 169–188.
Kałuski T., Semiotyka w badaniach sfragistycznych, w: Znaki i symbole w przestrzeni publicznej od średniowiecza do czasów współczesnych, red. A. Jaworska i in., DiG, Warszawa 2016, s. 11–19.
Keller H., „Ostensio cartae“: italienische Gerichtsurkunden des 10. Jahrhunderts zwischen Schriftlichkeit und Performanz, „Archiv für Diplomatik“ 2007, 53, s. 99–121.
Keller H., The Privilege in the Public Interaction of the Exercise of Power: Forms of Symbolic Communication Beyond the Text, in: Medieval Legal Process: Physical, Spoken and Written Performance in the Middle Ages, eds. M. Mostert, P.S. Barnwell, Brepols Publishers, Turnhout 2011, s. 75–108.
Koziol G., The Politics of Memory and Identity in Carolingian Royal Diplomas: The West Frankish Kingdom (840–987), Brepols Publishers, Turnhout 2012.
Kruisheer J.G., De oorkonden en de kanselarij van de graven van Holland tot 1299, Historische Vereniging voor Zuid-Holland, ’s-Gravenhage 1971.
Lackner Ch., Rudolf von Habsburg – die Anfänge: Vom (Neu-)Aufbau einer königlichen Kanzlei, „Mitteilungen aus dem niederösterreichischen Landesarchiv“ 2022, 20, s. 100–111.
Manu propria. Vom eigenhändigen Schreiben der Mächtigen (13.–15. Jahrhundert), hrsg. C. Feller, Ch. Lackner, Böhlau Verlag, Wien 2016.
Marjanović-Dušanić S., La charte et l’espace sacré : les actes royaux transcrits dans les peintures murales serbes (XIIIe–XIVe siècles) et leur contexte symbolique, «Bibliothèque de l’école des chartes» 2009, 167, 2, s. 391–416.
Mauntel Ch., Charters, Pitchforks, and Green Seals. Written Documents between Text and Materiality in Late Medieval Revolts, in: Communication and Materiality. Written and Unwritten Communication in Pre-Modern Societies, eds. S. Enderwitz, R. Sauer, De Gruyter, Berlin 2015, s. 93–112.
Medieval Perceptual Puzzles: Theories of Sense Perception in the 13th and 14th Centuries, ed. E. Bältutä, Brill, Leiden–Boston 2020.
Mersiowsky M., Die Urkunde in der Karolingerzeit. Originale, Urkundenpraxis und politische Kommunikation, Bd. 1–2, Harrassowitz, Wiesbaden 2015.
Mikucki S., Badanie autentyczności dokumentu w praktyce kancelarii monarszej i sądów polskich w wiekach średnich, Kraków 1934.
Mitchell J., Literacy Displayed: The Use of Inscriptions at the Monastery of San Vincezo al Volturno in the Early Ninth Century, in: The Uses of Literacy in Early Medieval Europe, ed. R. McKitterick, CUP, Cambridge 1990, s. 186–225.
Mostert M., Changes in the Grammar of Legibility: Influences on the Development of “New Communities of Interpretation”?, in: Religious Transformations in New Communities of Interpretation in Europe (1350–1570): Bridging the Historiographical Divides, eds. É. Boillet, I. Johnson, Brepols Publishers, Turnhout 2023, s. 83–95.
Mostert M., Forgery and Trust, in: Strategies of Writing: Studies on Text and Trust in the Middle Ages, eds. P. Schulte, M. Mostert, I. van Renswoude, Brepols Publishers, Turnhout 2008, s. 37–59.
Mostert M., Introduction, in: Medieval Legal Process: Physical, Spoken and Written Performance in the Middle Ages, eds. M. Mostert, P.S. Barnwell, Brepols Publishers, Turnhout 2011, s. 1–10.
Mostert M., Introduction, in: M. Mostert, A Bibliography of Works on Medieval Communication, Brepols Publishers, Turnhout 2012, s. 1–30.
Mrozowski P., Polskie tablice erekcyjne z wieków XIV i XV, „Studia Źródłoznawcze” 1990, 32–33, s. 77–111.
Mullet M., Writing in Early Medieval Byzantium, in: The Uses of Literacy in Early Medieval Europe, ed. R. McKitterick, CUP, Cambridge 1990, s. 156–185.
Nastasi A., Registrare, controllare e… eternare. Dal documento alla charta lapidaria, esempi di contratti e donazioni nel territorium di Roma e del Lazio fra VI e XII secolo, in: “Sicut scriptum est”. La parola scritta e i suoi molteplici valori nel millennio medievale, a cura di F. Cissello et al., Accademia University Press, Torino 2020, s. 3–22.
Nótári T., „Carta sine litteris“. Enea Silvio Piccolomini und die Urkundenpraxis im Frühmittelalter, “Fundamina” 2015, 21, 2, s. 325–340.
Notariado público y documento privado de los orígenes al siglo XIV, Valencia 1989.
Okniński P., Oficjalna przeszłość miasta, w: Przeszłość w kulturze średniowiecznej Polski, t. 2, red. H. Manikowska, Neriton, Warszawa 2018, s. 177–201.
Orme N., Medieval Schools, Yale University Press, New Heaven 2006.
Ormrod W.M., Robin Hood and Public Record: The Authority of Writing in the Medieval Outlaw Tradition, in: Medieval Cultural Studies: Essays in Honour of Stephen Knight, eds. R. Evans et al., University of Wales Press, Cardiff 2006, s. 57–74.
Papsturkunde und europäisches Urkundenwesen: Studien zu ihrer formalen und rechtlichen Kohärenz vom 11. bis 15. Jahrhundert, hrsg. P. Herde, H. Jakobs, Böhlau, Köln–Weimar–Wien 1999.
Parkes M.B., The Contribution of Insular Scribes of the Seventh and Eighth Century to the “Grammar of Legibility”, in: M.B. Parkes, Scribes, Scripts and Readers: Studies in the Communication, Presentation and Dissemination of Medieval Texts, Hambledon, London–Rio Grande 1991, s. 1–18.
Pauk M.R., Płock i Spira. Piastowska „imitatio imperii” na przełomie XI i XII wieku?, w: Świat średniowiecza. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi, red. A. Bartoszewicz i in., Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2010, s. 492–523.
Pergament. Geschichte – Struktur – Restaurierung – Herstellung heute, hrsg. P. Rück, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen 1991.
Petrucci A., La scrittura. Ideologia e rappresentazione, Torino 1986.Porębski M., Ikonosfera, Warszawa 1972.
Potkowski E., Paszkwile Jana z Pniew. Z dziejów kultury piśmiennej w Polsce XV wieku, w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, PWN, Warszawa 1991, s. 483–490.
Rady M., Literacy, Performance and Memory: The Áldomás (Trankopfer) in Medieval and Early Modern Hungary and Transylvania, „Anuarul Institutului de Istorie «G.Bariţiu». Series Historica” 2015, Supplement 1, Literacy Experiences concerning Medieval and Modern Transylvania, s. 365–375.
Roland M., Illuminierte Urkunden. Bildmedium und Performanz, in: Die Urkunde. Text – Bild – Objekt, hrsg. A. Stieldorf, De Gruyter, Berlin–Boston 2019, s. 259–327.
Roland M., Illuminierte Urkunden im digitalen Zeitalter, in: Digital Diplomatics. The Computer as a Tool for Diplomatists?, eds. A. Ambrosio, S. Barret, G. Vogeler, Böhlau, Köln–Weimar–Wien 2014, s. 245–272.
Roland M., Medieval Grants of Arms and Their Illuminators, in: Heraldic Artists and Painters: In the Middle Ages and Early Modern Times, eds. T. Hiltmann, L. Hablot, Jan Thorbecke Verlag, Ostfildern 2018, s. 135–155.
Roland M., Zajic A., Illuminierte Urkunden des Mittelaltes in Mitteleuropa, „Archiv für Diplomatik“ 2013, 59, s. 241–432.
Rosa Pereira I. da, Symboles graphiques dans les chartes médiévales portugaises, in: Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomatischen Semiotik, hrsg. P. Rück, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen 1996, s. 491–502.
Rossignol S., „Maiestas principum“. Herzogsurkunden als Medien der Herrschaftsrepräsentation in Schlesien, Pommern und Pommerellen (1200–1325), Harrassowitz, Wiesbaden 2019.
Rück P., Beiträge zur diplomatischen Semiotik, in: Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomatischen Semiotik, hrsg. P. Rück, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen 1996, s. 13–47.
Rück P., Die Urkunde als Kunstwerk, in: Kaiserin Theophanu. Begegnung des Ostens und Westens um die Wende des ersten Jahrtausends, Bd. 2, hrsg. A. von Euw, P. Schreiner, Schnütgen-Museum, Köln 1991, s. 311–333.
Rück P., Urkunden als Plakate des Mittelalters, „Mitteilungen der Deutschen Forschungsgemeinschaft“ 1990, 4, s. 26–27.
Sayers J., The Land of Chirograph, Writ and Seal: the Absence of Graphic Symbols in English Documents, in: Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomatischen Semiotik, hrsg. P. Rück, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen 1996, s. 533–548.
Scase W., Visible English. Graphic Culture, Scribal Practice, and Identity, c. 700–c. 1550, Brepols Publishers, Turnhout 2022.
Schlögl W., Die Unterfertigung deutscher Könige von der Karolingerzeit bis zum Interregnum durch Kreuz und Unterschrift. Beiträge zur Geschichte und zur Technik der Unterfertigung im Mittelalter, Kallmünz über Regensburg 1978.
Schreiner K., „Göttliche Schreib-Kunst“ Eigenhändige Aufzeichnungen Gottes, Jesu und Mariä. Schriftlichkeit in heilsgeschichtlichen Kontexten, „Frühmittelalterliche Studien“ 2002, 36, s. 95–132.
Seibold A., Sammelindulgenzen. Ablaßurkunden des Spätmittelalters und der Frühneuzeit, Böhlau, Köln–Weimar–Wien 2001.
Serna Serna S., Validations in Cardeña Gothic Cartulary: Signs, Monograms and Chrismons, in: From Charters to Codex. Studies on Cartularies and Archival Memory in the Middle Ages, eds. R. Furtado, M. Moscone, Fédération internationale des instituts d’études médiévales, Basel 2019, s. 41–60.
Sign and Design. Script as Image in Cross-Cultural Perspective (300–1600 ce), eds. B.M. Bedos-Rezak, J.F. Hamburger, Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Dumbarton Oaks 2016.
Skupieński K., Biurokracja w średniowiecznej kancelarii?, w: Drogą historii, red. P. Dymmel, K. Skupieński, B. Trelińska, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2001, s. 205–212.
Skupieński K., Notariat publiczny w średniowiecznej Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1997.
Solymosi L., Graphische Symbole in den ungarischen Urkunden des 11.–13. Jahrhunderts, in: Graphische Symbole in mittelalterlichen Urkunden. Beiträge zur diplomatischen Semiotik, hrsg. P. Rück, Jan Thorbecke Verlag, Sigmaringen 1996, s. 607–632.
Sowodinok A., Visualisierung von Texten – das Gestaltungskonzept des Codex Eberhardi am Beispiel der Königs- und Kaiserurkunden, „Hessisches Jahrbuch für Landesgeschichte“ 2016, 66, s. 1–42.
Space in the Medieval West: Places, Territories, and Imagined Geographies, eds. M. Cohen, F. Madeline, Ashgate, Farnham 2014.
Spätmittelalter in landesherrlichen Kanzleien Mitteleuropas. Alte Tradition und der mühsame Weg zu neuen Fragen und Antworten, hrsg. T. Velička, LIT, Berlin 2020.
Starzyński M., Znak i obraz w naukach pomocniczych historii, w: Człowiek twórca historii, t. 6: Warsztat nowoczesnego historyka, cz. 2, red. C. Kuklo, W. Walczak, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2024, s. 191–206.
Steiner E., Lollardy and the Legal Document, in: Lollards and Their Influence in Late Medieval England, eds. F. Somerset, J.C. Havens, D.G. Pitard, Boydell, Woodbridge 2003, s. 155–174.
Stróżyk P., Monogram z roty arcybiskupa gnieźnieńskiego Henryka Kietlicza z 1208 roku, „Roczniki Historyczne” 2011, 77, s. 169–181.
Sułkowska-Kurasiowa I., Inicjały na średniowiecznych dokumentach monarszych w Polsce (do 1444 r.), w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, PWN, Warszawa 1991, s. 171–175.
Szweda A., Adamska A., Notariusz przy pracy. Akcja transumowania dokumentów krzyżackich jesienią 1421 roku, w: Memoria viva. Studia historyczne poświęcone pamięci Izabeli Skierskiej, red. G. Rutkowska, A. Gąsiorowski, IH PAN, Warszawa–Poznań 2015, s. 487–501.
Szymborski W., Odpusty w Polsce średniowiecznej, Historia Iagellonica, Kraków 2011.The Languages of Early Medieval Charters: Latin, Germanic Vernaculars, and the Written Word, eds. R. Gallagher, E. Roberts, F. Tinti, Brill, Leiden–Boston 2021.
Tóth I.G., Literacy and Written Culture in Early Modern Central Europe, CEU Press, Budapest 2000.
Trelińska B., Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1991.
Van Leeuwen J., Rebels, Texts and Triumph: The Use of Written Documents during the Revolt of 1477 in Bruges, in: Strategies of Writing: Studies on Text and Trust in the Middle Ages, eds. P. Schulte, M. Mostert, I. van Renswoude, Brepols Publishers, Turnhout 2008, s. 301–322.
Walczak M., Ikonografia miniatury na dokumencie odpustowym Zbigniewa Oleśnickiego z roku 1449 w świetle papieskiej i soborowej propagandy w średniowieczu, w: Magistro et amico – amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w 80. urodzin, red. J. Gadomski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 481–504.Weber Ch.F., Schriftstücke in der symbolischen Kommunikation zwischen Bischof Johann von Venningen (1458–1478) und der Stadt Basel, „Frühmittelalterliche Studien“ 2003, 37, s. 355–383.
Weber Ch.F., Urkunden auf Bildquellen des Mittelalters, in: Urkunden und ihre Erforschung, hrsg. W. Maleczek, Böhlau Verlag, Wien 2014, s. 161–206.
Węcowski P., Skarbiec pamięci. Archiwum monarsze w Polsce do początków XVI wieku, w: Przeszłość w kulturze średniowiecznej Polski, t. 1, red. J. Banaszkiewicz i in., Neriton, Warszawa 2018, s. 369–418.
Wirth J., Le portrait du Christ au Moyen Age, in: J. Wirth, L’Image du corps au Moyen Age, SISMEL – Edizioni del Galluzzo, Firenze 2013, s. 203–222.
Wojciechowska B., Ekskomunika w Polsce średniowiecznej. Normy i funkcjonowanie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, Kielce 2010.
Wolff R., Eigenhändigkeit und Kopie zwischen Kunst und Recht. Zu notariellen Kopien von Text und Bild im Italien des Mittelalters, in: Nichts Neues Schaffen: Perspektiven auf die treue Kopie 1300–1900, hrsg. A. Putzger, M. Heiserberg, S. Müller-Bechtel, De Gruyter, Berlin 2018, s. 93–110.
Worm P., Ein neues Bild von der Urkunde: Peter Rück and seine Schüler, „Archiv für Diplomatik“ 2006, 52, s. 335–352.
Zajic A., Texts on Public Display: Strategies of Visualising Epigraphic Writing in Late Medieval Austrian Towns, in: Uses of the Written Word in Medieval Towns: Medieval Urban Literacy II, eds. M. Mostert, A. Adamska, Brepols Publishers, Turnhout 2014, s. 389–426.
Zajic A., The Influence of Beneficiaries on the Artistic Make-up of Imperials Grants of Arms. Or: How Do Heraldic Images Get into Late Medieval Charters?, in: Heraldic Artists and Painters: In the Middle Ages and Early Modern Times, eds. T. Hiltmann, L. Hablot, Jan Thorbecke Verlag, Ostfildern 2018, s. 113–132.
Zeller B., Die Subskriptionszeichen in den Schreiberzeilen der St. Galler Privaturkunden des frühen Mittelalters: Eine Erstaufnahme, in: Illuminierte Urkunden. Beiträge aus Diplomatik, Kunstgeschichte und Digital Humanities/Illuminated Charters. Essays from Diplomatic. Art History and Digital Humanities, hrsg./eds. G. Bartz, M. Gneiss, Vandenhoeck&Ruprecht, Köln–Weimar–Wien 2018, s. 91–101.
Netografia
Der Heidelberger Sachsenspiegel online, https://digi.ub.uni-heidelberg.de/de/bpd/glanzlichter/sachsenspiegel.html [dostęp: 01.12.2023].
Der Oldenburger Sachsenspiegel online, https://digital.lb-oldenburg.de/nav/classification/137692 [dostęp: 01.12.2023].
Illuminierte Urkunden – Wappenbriefe, https://www.monasterium.net/mom/IlluminierteUrkundenWappenbriefe/collection [dostęp: 10.12.2023].
Institut für Mittelalterliche Geschichte – Lichtbildarchiv, https://www.uni-marburg.de/de/fb06/mag/lichtbildarchiv-aelterer-originalurkunden [dostęp: 25.11.2023].
Les Grandes Chroniques de France, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b84525476/f107.item [dostęp: 20.11.2023].
Materiale Textkulturen, De Gruyter, https://www.degruyter.com/serial/mtk-b/html#volumes [dostęp: 20.11.2023].
Projekt Deutsche Inschriften, https://www.inschriften.net/ [dostęp: 01.12.2023].
The Index of Medieval Art – na platformie www.Brepolis.net.
The Morgan Library & Museum, https://www.themorgan.org/collection/medieval-and-renaissance-manuscripts [dostęp: 15.03.2024].
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Holandia
https://orcid.org/0000-0001-5916-0437
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
