Supliki z diecezji przemyskiej do Penitencjarii Apostolskiej z XV wieku na tle porównawczym
Abstrakt
Przedmiotem artykułu jest grupa ok. 30 suplik z diecezji przemyskiej z XV wieku, jakie zachowały się w archiwum Penitencjarii Apostolskiej. Diecezja przemyska jest szczególnie ciekawym obszarem badawczym z uwagi na zróżnicowaną pod względem wyznaniowym ludność zamieszkującą jej teren, współistnienie prawosławnej organizacji kościelnej, a także bliskie związki (geograficzne, osobowe) z Małopolską. Była też obszarem misyjnym Kościoła katolickiego. Liczba suplik z diecezji przemyskiej, najmniejszej spośród diecezji arcybiskupstwa lwowskiego – niecałe 30 – jest bardzo mała w porównaniu z diecezjami arcybiskupstwa
gnieźnieńskiego, ale znacząca (największa) w skali lokalnej metropolii. Trzeba w tym widzieć wynik właśnie bliskich związków z metropolią gnieźnieńską, ale nie bez znaczenia było oddziaływanie (transfer kulturowy, kaznodziejstwo, dbałość o szkołę katedralną) środowiska kapituły katedralnej, w której nie brak było wybitnych osób, jak np. Mikołaj Wigand. Supliki z diecezji przemyskiej obrazują prawie pełną skalę uprawnień urzędu obsługującego rezerwaty papieskie. Widoczne są zarówno zjawiska szersze (np. elitarne przywileje papieskie), jak i specyfika lokalna (np. nieprawidłowości w sprawowaniu kultu, specyficzne rozumienie przeszkód małżeńskich). Jednocześnie pozwalają one obserwować funkcjonowanie prawa kanonicznego
na obszarze leżącym nie tylko na peryferiach Kościoła zachodniego.
Słowa kluczowe
diecezja przemyska; Ruś; Penitencjaria Apostolska; suplika; dyspensa; przywileje papieskie
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Città del Vaticano, Archivio della Penitenzieria Apostolica, Registra Matrimonialium et Diversorum, t. 1–50.
Źródła drukowane
Bullarium Poloniae, t. 5: 1431–1449, ed. et cur. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, cooper. M. Kowalczyk et A. ac H. Wejs, Fundacja Jana Pawła II. Polski Instytut Kultury / Katolicki Uniwersytet Lubelski, Romae–Lublini 1995.
Bullarium Poloniae, t. 6: 1447–1464, ed. et cur. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, cooper. P. Sczaniecki et M. Kowalczyk, Fundacja Jana Pawła II. Polski Instytut Kultury / Katolicki Uniwersytet Lubelski, Romae–Lublini 1998.
Bullarium Poloniae, t. 7: 1464–1471, ed. et cur. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, cooper. J. Smołucha et P. Stanko, Fundacja Jana Pawła II. Polski Instytut Kultury / Katolicki Uniwersytet Lubelski, Romae–Lublini 2006.
Repertorium Poenitentiariae Germanicum, Bd. 6: Sixtus IV. 1471–1484, bearb. von L. Schmugge und andere, Max Niemeyer Verlag, Tübingen–Berlin–Boston 2006.
Le suppliche alla Penitenzieria Apostolica provenienti dalla diocesi di Como (1438–1484), a cura di P. Ostinelli, Edizione Unicopli, [Milano] 2003 (Materiali di storia ecclesiastica Lombarda (secoli XIV–XVI), 5).
Opracowania
Barycz H., Falkowski (z Falkowa) Jan, w: Polski słownik biograficzny, t. 6, Kraków 1946–1948, s. 360.
Budzyński Z., Sieć parafialna prawosławnej diecezji przemyskiej na przełomie XV i XVI wieku. Próba rekonstrukcji na podstawie rejestrów podatkowych ziemi przemyskiej i sanockiej, w: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, red. S. Stępień, t. 1, Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, Przemyśl 1990, s. 135–155.
Dworzaczek W., Odrowąż Jan ze Sprowy (ok. 1482–1513), w: Polski słownik biograficzny, t. 23, Wrocław 1978, s. 549–550.
Göller E., Die päpstliche Pönitentiarie von ihrem Ursprung bis zu ihrer Umgestaltung unter Pius V, t. 1–2, Rom 1907–1911.
Graff T., Episkopat monarchii jagiellońskiej w dobie soborów powszechnych XV wieku, Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, Kraków 2008.
Graff T., Kariera, pochodzenie społeczne i wykształcenie episkopatu metropolii lwowskiej (do 1412 roku halickiej) w pierwszej połowie XV wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 2006, Prace historyczne, 133, s. 31–41.
Hinschius P., Das Kirchenrecht der Katholiken und Protestanten in Deutschland, Bd. 1, Berlin 1869; Bd. 5, Berlin 1893.
Janeczek A., Migracje szlachty polskiej na Ruś – w poszukiwaniu awansu społecznego i majątkowego (XIV–XV w.), w: Człowiek w średniowieczu. Między biologią a historią, red. A. Szymczakowa, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2009, s. 149–167.
Janeczek A., Udział szlachty w kolonizacji Rusi Koronnej: migracje rodów i ich nowa własność (XIV–XV w.). Próba ujęcia statystycznego, w: Rody na Śląsku, Rusi Czerwonej i w Małopolsce: średniowiecze i czasy nowożytne. Stan badań, metodologia, nowe ustalenia, red. W. Zawitkowska, A. Pobóg-Lenartowicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2010, s. 59–91.
Kiryk F., Odrowąż Jan ze Sprowy (zm. 1485), w: Polski słownik biograficzny, t. 23, Wrocław 1978, s. 549.
Kiryk F., Sienieński Jan, w: Polski słownik biograficzny, t. 37, Polska Akademia Nauk / Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffela, Warszawa 1996–1997, s. 181.
Klebowicz G., Organizacja parafialna diecezji przemyskiej obrządku łacińskiego w XIV–XV wieku, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 2013.
Koczerska M., Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza, Warszawa 1974.
Kowalski M.D., Proventus Camerae Apostolicae debiti. Opłaty duchowieństwa polskiego na rzecz papiestwa w latach 1417–1484, Towarzystwo Wydawnicze „Historia Jagellonica”, Kraków 2010.
Kumor B., Granice metropolii i diecezji polskich 968–1939, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1970, 20, s. 253–374.
Kurtyka J., Tęczyńscy. Studium z dziejów polskiej elity możnowładczej w średniowieczu, Wydawnictwo i Drukarnia Secesja, Kraków 1997.
Kwolek J., Początki biskupstwa przemyskiego, „Nasza Przeszłość” 1975, 43, s. 7–25.
Łosowska A., Kolekcja Liber legum i jej miejsce w kulturze umysłowej późnośredniowiecznego Przemyśla, Archiwum Państwowe w Przemyślu / Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa–Przemyśl 2007.
Michalski C., Odrowąż Dobiesław z Żurawicy, w: Polski słownik biograficzny, t. 23, Wrocław 1978, s. 544–545.
Mironowicz A., Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2003.
Müller W., Organizacja terytorialna diecezji przemyskiej w okresie przedrozbiorowym (1375–1772), „Nasza Przeszłość” 1976, 46, s. 29–52.
Radzimiński A., Kontakty duchownych ze Stolicą Apostolską. Obrazy z życia średniowiecznego kleru w dokumentach Penitencjarii Apostolskiej, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2020.
Saczyńska-Kaliszuk M., Sacrum na co dzień – funkcje papieskich przywilejów dla polskich odbiorców indywidualnych w XIV i XV wieku, w: Sacrum. Obraz i funkcja w społeczeństwie średniowiecznym, red. J. Pysiak, A. Pieniądz-Skrzypczak, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2005, s. 360–373.
Saczyńska-Vercamer M., Władza i grzech. Supliki z terenów metropolii gnieźnieńskiej do Penitencjarii Apostolskiej w XV wieku, Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, Warszawa 2021.
Salonen K., L’attività della Penitenzieria Apostolica durante il pontificato di Pio II (1458–1464), in: La Penitenzieria Apostolica e il suo archivio, a cura di A. Saraco, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano 2012, s. 63–72.
Salonen K., The Penitentiary as a Well of Grace in the Late Middle Ages. The Exemple of the Province of Uppsala 1448–1527, Academia Scientiarum Fennica, Helsinki 2001.
Salonen K., Schmugge L., A Sip from the “Well of Grace”. Medieval Texts from the Apostolic Penitentiary, Catholic University of America Press, Washington 2009.
Schmugge L., Centro e periferia attraverso le dispense pontificie nel secolo XV, in: Vita religiosa e identità politiche: universalità e particolarismi nell’Europa del tardo Medioevo, a cura di S. Gensini, Fondazione Centro di studi sulla civilità del tardo Medioevo, Pisa 1998, s. 33–58.
Schmugge L., Deutsche Ehen vor römischem Gericht. Matrimonialdispense der Pönitentiarie aus deutschsprachigen Gegenden Europas (1455–1484), in: The Roman Curia, the Apostolic Penitentiary and the Partes in the Later Middle Ages, eds. K. Salonen, Ch. Krötzl, Institutum Romanum Finlandiae, Roma 2003, s. 115–127.
Schmugge L., Kirche, Kinder, Karrieren. Päpstliche Dispense von der unehelichen Geburt im Spätmittelalter, Artemis und Winkler Verlag, Zürich 1995.
Schmugge L., Hersperger P., Wiggenhauser B., Die Supplikenregister päpstlichen Pönitentiarie aus der Zeit Pius’ II (1458–1464), Max Niemeyer Verlag, Tübingen 1996.
Sikora F., Pilecki Jan h. Leliwa, w: Polski słownik biograficzny, t. 26, Wrocław 1981, s. 256–259.
Smołucha J., Polityka Kurii rzymskiej za pontyfikatu Piusa II (1458–1464) wobec Czech i krajów sąsiednich. Z dziejów dyplomacji papieskiej w XV wieku, Księgarnia Akademicka, Kraków 2008.
Sułowski Z., Diecezja przemyska w średniowieczu, „Nasza Przeszłość” 1976, 46, s. 11–28.
Trajdos T.M., Kapituła katedralna przemyska i kuria biskupia w czasach Władysława Jagiełły, „Przegląd Historyczny” 1997, 88, 3–4, s. 388–413.
Ülhof W., Irregularität, in: Lexikon für Theologie und Kirche, t. 5, Freiburg im Breisgau 1960, kol. 766–767.
Urzędnicy małopolscy XII–XIV wieku. Spisy, oprac. J. Kurtyka i in. pod red. A. Gąsiorowskiego, Zakład Narodowy im. Ossolińskich / Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków 1995 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII. Spisy, t. 4: Małopolska, z. 1).
Urzędnicy województwa ruskiego XIV–XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Przyboś, Wrocław–Warszawa–Kraków 1987 (Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XII–XVIII. Spisy, t. 3: Ziemie ruskie, z. 1).
Wiesiołowski J., Episkopat polski XV w. jako grupa społeczna, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 4, red. S. Kuczyński, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1990, s. 236–295.
Wollmann Ph.Th., Litterae de Apostolischen Pönitentiarie in partibus (1400–1500). Ein Beitrag zur kurialen Diplomatik, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2021.
Wolny J., Mikołaj Wigand z Krakowa, w: Polski słownik biograficzny, t. 21, Kraków 1976, s. 117.
Wyczawski H.E., Problem początków diecezji przemyskiej, „Studia Theologica Varsaviensia” 1976, 14, 1, s. 133–143.
Zutshi P., Inextricabilis curie labyrinthus. The Presentation of Petitions to the Pope in the Chancery and the Penitentiary during the Fourteenth and First Half of the Fifteenth Century, in: Päpste, Pilger, Pönitentiarie. Festschrift für Ludwig Schmugge zum 65. Geburtstag, hrsg. von A. Meyer, C. Rendtel, M. Wittmer-Butsch, Max Niemeyer Verlag, Tübingen 2004, s. 395–410.
Polska Akademia Nauk Polska
https://orcid.org/0000-0003-1316-6846
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
