Klejnot hełmowy książąt piastowskich do początku XIV wieku. Znak władzy, element heraldyczny czy indywidualna ozdoba?
Abstrakt
Niniejszy artykuł dotyczy piastowskich klejnotów hełmowych, używanych przez władców w drugiej połowie XIII wieku (do 1301 roku włącznie). Przedmiotem uwag i rozważań jest kwestia znaczenia tego elementu umieszczanego na hełmach władców. Na podstawie analizy zachowanego materiału źródłowego (wizerunków napieczętnych) można dostrzec pewne prawidłowości w ich stosowaniu; klejnoty hełmowe nie uległy jeszcze wówczas heraldyzacji (nie stanowiły więc elementu „pełnego herbu”), ale nie były także zwykłymi ozdobami hełmów książęcych i królewskiego. Należy uważać je za znaki wodzowskie należące do zespołu insygniów stosowanych przez ówczesnych władców.
Słowa kluczowe
klejnot hełmowy; klejnot herbowy; heraldyka; sfragistyka; ikonografia historyczna; archeologia prawna; Piastowie
Bibliografia
Opracowania
Babij P., Najstarsze rycerskie pieczęcie hełmowe w zasobie Archiwum Państwowego we Wrocławiu, w: Pieczęcie w archiwach, bibliotekach i muzeach. Charakterystyka zbiorów, metody opracowania, konserwacja, red. P. Gut, M. Hlebionek, J. Jankowska, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2023, s. 283–317.
Babij P., Pieczęcie rycerstwa obcego na Śląsku do 1335 roku w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu, Wydawnictwo Eternum, Wrocław 2021.
Bartkowiak Z., Kwartniki śląskie w świetle ostatnich znalezisk w Wielkopolsce, w: Pieniądz i banki na Śląsku, red. W. Garbaczewski, R. Macyra, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Poznań 2012, s. 215–234.
Bartkowiak Z., Zastosowanie modelu Lasswellowskiego (uzupełnionego) do badań nad kwartnikami śląskimi z przełomu XIII/XIV wieku, „Wiadomości Numizmatyczne” 2017, 61, 1–2, s. 153–175.
Drelicharz W., Królewska pieczęć Przemysła II i jej historiograficzne inspiracje, w: Pieczęcie herbowe – herby na pieczęciach, red. W. Drelicharz, Z. Piech, DiG, Warszawa 2011 (II Krakowskie Kolokwium Heraldyczne), s. 33–86.
Gumowski M., Pieczęcie śląskie do końca XIV wieku, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 3, red. W. Semkowicz, Kraków 1936 [reed. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2013], s. 247–440.
Haisig M., Heraldyka Piastów śląskich do schyłku XIV wieku, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, t. 3, red. W. Semkowicz, Kraków 1936 [reed. Polska Akademia Umiejętności, Kraków 2013], s. 441–552.
Heymowski A., Les cimiers médiévaux des blasons polonaise, in: Recueil du IXe Congrès International des Sciences Généalogique et Héraldique, Berne 1968, s. 131–141.
Hlebionek M., Pieczęcie Piastów kujawskich, Polskie Towarzystwo Historyczne, Inowrocław 2011.
Horwat J., Książęta górnośląscy z dynastii Piastów. Uwagi i uzupełnienia genealogiczne, Drukarnia Archidiecezjalna. Wydawnictwo własne, Ruda Śląska 2005.
Jasiński K., Rodowód Piastów śląskich. Piastowie wrocławscy, legnicko-brzescy, świdniccy, ziębiccy, głogowscy, żagańscy, oleśniccy, opolscy, cieszyńscy i oświęcimscy, wstęp T. Jurek, wyd. 2 poprawione, Avalon, Kraków 2007.
Jeziorowski T., Pieczęć królewska Przemysła II. U genezy Orła Białego – herbu państwa, w: Przemysłowie wielkopolscy od księcia dzielnicowego do króla Polski, red. H. Kóčka-Krenz, Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2008, s. 143–157.
Jurek T., Dziedzic Królestwa Polskiego książę głogowski Henryk (1274–1309), wyd. 3, Avalon, Kraków 2010.
Kaganiec M., Heraldyka Piastów śląskich 1146–1707, Muzeum Śląskie, Katowice 1992.
Kokocińska M., Kancelaria Bolka I księcia jaworsko-świdnickiego, „Szkice Legnickie” 2000, 21, s. 21–42.
Kuczyński S.K., Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław–Warszawa 1978.
Losik-Sidorska A., Katalog nagrobków piastowskich, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2020.
Michta J., Klejnot w herbach w średniowieczu i okresie nowożytnym, w: Venerabiles, nobiles et honesti. Studia z dziejów społeczeństwa Polski średniowiecznej. Prace ofiarowane Profesorowi Januszowi Bieniakowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1997, s. 341–349.
Nehmiz H., Die Siegel der schlesischen Piasten des 13. Jahrhunderts [maszynopis w Bibliotece Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego, sygn. 39729/2].
Panic I., Duces opolienses domini in Ratibor. Jeszcze w sprawie tytulatury księcia Przemysława raciborskiego oraz czasu powstania księstw raciborskiego i cieszyńskiego, „Wieki Stare i Nowe” 2007, 5, s. 82–94.
Paszkiewicz B., Uwagi o mennictwie wielkopolskim w okresie kwartnikowym, «Вісниk Львiв ського університету. Серія історична» 2019 (Спецвипуск), s. 162–174.
Pfotenhauer P., Die schlesischen Siegel von 1250 bis 1300 (beziehentlich 1327), Wrocław 1879.
Piech Z., Ikonografia pieczęci Piastów, Universitas, Kraków 1993.
Piech Z., O heraldyce Piastów Śląskich, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego”, seria nowa, 1995, 2 (13), s. 217–233.
Piech Z., Strój, insygnia i atrybuty książąt piastowskich do końca XIV w. (część II), „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1990, 38, 3–4, s. 199–222.
Piech Z., Symbole władcy i państwa w monarchii Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, w: Imagines Potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X–XV w. (z przykładami czeskim i ruskim), red. J. Banaszkiewicz, Instytut Historii PAN, Warszawa 1994, s. 117–150.
Piech Z., Uwagi o typologii i nazewnictwie pieczęci w polskich i zagranicznych badaniach sfragistycznych, w: Dawne pieczęcie. Typologia – metody badań – interpretacje, red. Z. Piech, DiG, Warszawa 2015, s. 15–46.
Pierzak J., Średniowieczne hełmy garnczkowe na ziemiach polskich na tle zachodnioeuropejskim, Muzeum Górnośląskie, Bytom 2005 (Rocznik Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu, Archeologia, z. 16).
Sobociński W., Historia rządów opiekuńczych w Polsce, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1949, 2, s. 227–353.
Sperka J., Książęta i księżne raciborscy (1290/1291–1521), Avalon, Kraków 2022.
Stróżyk P., W kwestii (pre)początków klejnotu herbu Orzeł Biały, w: Władztwo Władysława Łokietka. 700-lecie koronacji królewskiej, red. W. Fałkowski, P. Tyszka, Ars Regia, Warszawa 2022 (Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, t. 12), s. 283–325.
Suchodolski S., Skarb kwartników śląskich z Ostrowa Lednickiego, „Studia Lednickie” 1996, 4, s. 297–312.
Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1993.
Śliwiński B., Kiedy władca stawał się władcą? Na niektórych przykładach piastowskich (ale nie tylko), w: Ojcowie, synowie. O tron, władzę, dziedzictwo. W 700. rocznicę narodzin Karola IV Luksemburskiego króla czeskiego i cesarza 1316–1378, red. B. Możejko, A. Paner, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2018, s. 19–40.
Trelińska B., Kancelaria i dokumenty książąt cieszyńskich 1290–1573, Warszawa–Łódź 1983.
Wawrzonowska Z., Uzbrojenie i ubiór rycerski Piastów śląskich od XII do XIV wieku, Łódź 1976.
Wójcik M.L., Dokumenty i kancelaria książąt opolsko-raciborskich do początków XIV wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1999.
Wójcik M.L., Dolny Śląsk w latach 1138–1326, w: Dolny Śląsk. Monografia historyczna, red. W. Wrzesiński, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2006, s. 55–104.
Wójcik M.L., Herby, hełmy i klejnoty. Uniwersalne i swoiste treści obrazowe pieczęci rycerstwa śląskiego, w: Wokół znaków i symboli. Herby, pieczęcie i monety na Pomorzu, Śląsku i Ziemi Lubuskiej do 1945 roku, red. A. Chlebowska, A. Gut, DiG, Warszawa 2008, s. 49–66.
Wójcik M.L., Od hełmu do herbu – przyczynek do badań nad heraldyzacją znaku rycerstwa śląskiego, w: Pieczęcie herbowe – herby na pieczęciach, red. W. Drelicharz, Z. Piech, DiG, Warszawa 2011 (II Krakowskie Kolokwium Heraldyczne), s. 251–271.
Wójcik M.L., Pieczęcie rycerstwa śląskiego w dobie przedhusyckiej, t. 1–2, Księgarnia Akademicka, Kraków–Wrocław 2018.
Wroniszewski J., Herby rycerskie w średniowiecznej sfragistyce polskiej, w: Pieczęcie herbowe – herby na pieczęciach, red. W. Drelicharz, Z. Piech, DiG, Warszawa 2011 (II Krakowskie Kolokwium Heraldyczne), s. 227–250.
Znamierowski A., Heraldyka i weksylologia, Arkady, Warszawa 2017.
Żerelik R., Dokumenty i kancelaria Henryka III księcia głogowskiego, w: „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 683: Historia XLII, Warszawa–Wrocław 1984, s. 3–100.
Żerelik R., Dokumenty i kancelarie książąt głogowskich w latach 1250–1331, Wrocław 1988 (Acta Universitatis Wratislaviensis, nr 902: Historia LIX).
Żerelik R., Dzieje Śląska do 1526 roku, w: M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s. 13–116.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0003-1063-3760
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
