Szos królewski w późnośredniowiecznej Polsce, jego geneza i organizacja

Michał Schmidt

doi:10.31261/SPiP.2025.21.07

Opublikowane: 2025-12-15

2025

Szos królewski w późnośredniowiecznej Polsce, jego geneza i organizacja

Michał Schmidt

Dział: Artykuły

https://doi.org/10.31261/SPiP.2025.21.07

Abstrakt

W artykule omówiono szos królewski – główny podatek z miast w późnośredniowiecznej Polsce, który szerzej badali tylko Stanisław Kutrzeba i Michael Ludwig. Kutrzeba wywodził szos z czternastowiecznych dobrowolnych danin z miast królewskich, które z czasem stały się przymusowe. Ludwig genezę szosu widział w państwowych podatkach nadzwyczajnych znanych od XIII wieku, które przywileje stanowe ograniczyły tylko do miast królewskich. Źródła i analogie z sąsiednich ziem pozwoliły potwierdzić pogląd M. Ludwiga. W artykule omówiono też zasady poboru szosu w XV stuleciu. Według literatury początkowo uchwalał go król, zaś od połowy XV wieku jego kompetencje przejęły sejmy, a szos objął wtedy wszystkie miasta. Analiza źródeł ukazała, że król i sejmy razem decydowali o podatku (nie zawsze zgodnie), a pełne przekazanie kompetencji sejmom nastąpiło dopiero pod koniec XV wieku. Wbrew ustaleniom Kutrzeby szos w XV wieku był płacony ryczałtem, a miasta same organizowały pobór. Zmianom uległa natomiast częstotliwość szosu, istotnie rosnąca po śmierci Jagiełły, analogicznie do podatków ziemskich. Częstsze uchwalanie podatków w drugiej połowie XV stulecia utworzyło aparat fiskalny, w którym poborcami szosu byli pisarze królewscy, a za egzekucję odpowiadali starostowie. W tym czasie utrwaliły się też stawki szosu i ich relacja do podatków ziemskich, formalnie ustalona pod koniec XV wieku. Po trwającym pół wieku rozwoju szos stał się zatem istotnym elementem skarbowości polskiej.

Słowa kluczowe:

miasta , szos , podatki , skarbowość , Polska , XV wiek

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Schmidt, M. (2025). Szos królewski w późnośredniowiecznej Polsce, jego geneza i organizacja. Średniowiecze Polskie I Powszechne, 167–199. https://doi.org/10.31261/SPiP.2025.21.07

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.

Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.

1. Licencja

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.

2. Oświadczenie Autora

Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.

Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.

UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).

3. Prawa użytkownika

Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.

4. Współautorstwo

Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.

Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).

Bibliografia

Źródła rękopiśmienne
Google Scholar

Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie: Archiwum Skarbu Koronnego, rkps nr 1/7/0/3/17; Księgi miejskie Olkusz, rkps nr 1/140/0/-/1; Metryka Koronna, rkps nr 1/4/0/1/MK 011, 1/4/0/1/MK 012, 1/4/0/1/MK 014.
Google Scholar

Archiwum Narodowe w Krakowie: Akta miasta Czchowa, rkps nr 29/104/0/2/29; Akta miasta Pilzna, rkps nr 29/112/0/2/51; Księgi grodzkie krakowskie, rkps nr 29/5/0/1/8, 29/5/0/1/14, 29/5/0/1/22, 29/5/0/1/28, 29/5/0/1/29; Variae civitates et villae – zbiór szczątków zespołów, rkps nr 29/121/0/-/113.
Google Scholar

Biblioteka Jagiellońska w Krakowie: Księga radziecka miasta Kazimierza 1402–1416, rkps 1045/I.
Google Scholar

Центральний Державний Історичний Архів України у Львові [Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy we Lwowie]: Магістрат міста Львова [Magistrat miasta Lwowa], ф. 52, оп. 2, спр. 698, 769.
Google Scholar

Źródła drukowane
Google Scholar

Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wskutek fundacyi śp. Alexandra hr. Stadnickiego wydane staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego, t. 5, Lwów 1875; t. 6, Lwów 1876; t. 9, Lwów 1883; t. 16, Lwów 1894.
Google Scholar

Codex diplomaticus Poloniae, t. 2, wyd. L. Rzyszczewski, A. Muczkowski, Warszawa 1848–1853.
Google Scholar

Codex epistolaris saeculi decimi quinti, t. 1, wyd. A. Sokołowski, J. Szujski, Kraków 1876.
Google Scholar

Codex epistolaris Vitoldi Magni Ducis Luthuaniae 1376–1430, wyd. A. Prochaska, Kraków 1882.
Google Scholar

Jus Polonicum, codicibus veteribus manuscriptis et editionibus quibusque collatis, wyd. J.W. Bandtkie, Warszawa 1831.
Google Scholar

Kilka aktów do historyi sądownictwa według prawa niemieckiego w Polsce, wyd. B. Ulanowski, w: „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 5, Kraków 1897, s. 367–400.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa, cz. 1, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1879; cz. 2–4, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1882.
Google Scholar

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 3, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1879; t. 5, wyd. F. Piekosiński, Poznań 1908.
Google Scholar

Kodex Dyplomatyczny Wielkiej Polski, wyd. E. Raczyński, Poznań 1840.
Google Scholar

Księga przychodów i rozchodów miasta 1404–1414, wyd. A. Czołowski, Lwów 1896.
Google Scholar

Księga przychodów i rozchodów miasta 1414–1426, wyd. A. Czołowski, Lwów 1905.
Google Scholar

Księgi radzieckie kazimierskie 1369–1381 i 1385–1402, wyd. A. Chmiel, Kraków 1932.
Google Scholar

Liber quitantiarum regis Casimiri ab a. 1484 ad 1488 (Księga skarbowa króla Kazimierza Jag.), wyd. A. Pawiński, Warszawa 1897.
Google Scholar

Matricularum Regni Poloniae Summaria, t. 1, wyd. T. Wierzbowski, Warszawa 1905.
Google Scholar

Najdawniejsza księga sądowa miasta Biecza, wyd. B. Ulanowski, w: „Archiwum Komisji Prawniczej”, t. 5, Kraków 1897, s. 401–450.
Google Scholar

Najstarsze księgi i rachunki miasta Krakowa 1300–1400, wyd. F. Piekosiński, J. Szujski, Kraków 1878.
Google Scholar

Rachunki dworu króla Władysława Jagiełły i królowej Jadwigi z lat 1388–1420, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1896.
Google Scholar

Rachunki Tomasza Trąbczyńskiego podskarbiego króla Kazimierza Jagiellończyka z lat 1474–1475, wyd. W. Bukowski, T. Grabarczyk, Societas Vistulana, Kraków 2024.
Google Scholar

Starodawne prawa polskiego pomniki, t. 2: Z ksiąg rękopiśmiennych dotąd nie użytych, głównie zaś z ksiąg dawnych sądowych ziemskich i grodzkich ziemi krakowskiej, wyd. A.Z. Helcel, Kraków 1870.
Google Scholar

Volumina Constitutionum, t. 1: 1493–1549, vol. 1: 1493–1526, oprac. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1996.
Google Scholar

Wrocławskie księgi szosu z lat 1370–1404, wyd. M. Goliński, Oficyna Wydawnicza Atut – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2008.
Google Scholar

Wyjątki z najdawniejszej księgi miejskiej lubelskiej, wyd. B. Ulanowski, w: „Archiwum Komisji Historycznej”, t. 3, Kraków 1886, s. 45–60.
Google Scholar

Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś, cz. 2, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963; cz. 3, Wrocław–Warszawa–Kraków 1969; cz. 5, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970.
Google Scholar

Opracowania
Google Scholar

Bardach J., Początki sejmu, w: Historia sejmu polskiego, t. 1: Do schyłku szlacheckiej Rzeczypospolitej, red. J. Michalski, Warszawa 1984, s. 5–62.
Google Scholar

Boroda K., Guzowski P., From King’s Finance to Public Finance. Different Strategies of Fighting Financial Crisis in the Kingdom of Poland under Jagiellonian Rule (1386–1572), in: The Financial Crises. Their Management, Their Social Implications and Their Consequences in Pre-Industrial Times, ed. G. Nigro, Firenze University Press, Firenze 2016, s. 451–470.
Google Scholar

Brzeczkowski T., Podatki zwyczajne w Polsce w XV wieku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia” 1982, 18: Nauki Humanistyczno-Społeczne, 128, s. 39–62.
Google Scholar

Brzeczkowski T., Ustanawianie podatków nadzwyczajnych w Polsce w XV w., „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1981, 42, s. 77–106.
Google Scholar

Erler A., Bürgerrecht und Steuerpflicht im mittelalterlichen Städtewesen mit besonderer Untersuchung des Steuereides, Frankfurt am Main 1963.
Google Scholar

Goliński M., Wokół socjotopografii późnośredniowiecznej Świdnicy, cz. 1, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2000.
Google Scholar

Hartwig J., Der Lübecker Schoss bis zur Reformationszeit, Leipzig 1903.
Google Scholar

Isenmann E., Die deutsche Stadt im Mittelalter, 2. Auflage, Böhlau Verlag, Köln–Weimar–Wien 2014.
Google Scholar

Isenmann E., Schoß, in: Lexikon des Mittelalters, Bd. 7, hrsg. R. Auty, R.-H. Bautier, Artemis Verlag, München–Zürich 1995, szp. 1542–1543.
Google Scholar

Kutrzeba S., Finanse Krakowa w wiekach średnich, w: S. Kutrzeba, Finanse i handel średniowiecznego Krakowa, oprac. M. Starzyński, Avalon, Kraków 2009, s. 1–168.
Google Scholar

Kutrzeba S., Ludność i majątek Kazimierza w końcu XIV stulecia, „Rocznik Krakowski” 1900, 3, s. 183–201.
Google Scholar

Kutrzeba S., Szos królewski w Polsce w XIV i XV wieku, Kraków 1900.
Google Scholar

Kutrzeba S., Szos królewski w Polsce w XIV i XV wieku, „Przegląd Polski” 1900, 34, s. 78–103, 270–290.
Google Scholar

Kutrzeba S., Szos we Lwowie w początkach XV wieku, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1900, 28, s. 401–411.
Google Scholar

Leszczyńska-Skrętowa Z., Bobowa, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, oprac. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1980–1986, s. 140–146.
Google Scholar

Leszczyńska-Skrętowa Z., Chrzanów, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, oprac. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1980–1986, s. 379–383.
Google Scholar

Ludwig M., Besteuerung und Verpfändung königlicher Städte im spätmittelalterlichen Polen, Berlin 1984.
Google Scholar

Matuszewski J.S., Przywileje i polityka podatkowa Ludwika Węgierskiego w Polsce, Łódź 1983.
Google Scholar

Matuszewski J.S., Szulc T., Opodatkowanie i polityka zastawu miast królewskich w Polsce za Jagiellonów. Uwagi w związku z książką Michaela Ludwiga, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1989, 41, s. 175–192.
Google Scholar

Mikuła M., Prawodawstwo króla i sejmu dla małopolskich miast królewskich (1386–1572), Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2014.
Google Scholar

Możejko B., Czynsz gdański w polityce Kazimierza Jagiellończyka i jego synów (1468–1516), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2004.
Google Scholar

Nalewajek A., Lista wypłat dla dworzan konnych Jana Olbrachta koło Suczawy w 1497 r., „Saeculum Christianum” 2021, 28, s. 259–265.
Google Scholar

Nalewajek A., O liczebności dworu królewskiego Kazimierza Jagiellończyka w świetle spisów dworzan z 1470 i 1478 r., „Res Historica” 2021, 52, s. 61–83.
Google Scholar

Papeé F., Zatarg podatkowy Kazimierza Jagiellończyka z miastem Krakowem z 1487 r., „Kwartalnik Historyczny” 1895, 9, s. 648–656.
Google Scholar

Paternowski S., Finanse miasta Poznania w wiekach średnich, Poznań 1937.
Google Scholar

Rutkowska G., Itinerarium króla Kazimierza Jagiellończyka 1440–1492, Neriton, Warszawa 2014.
Google Scholar

Rutkowski H., Podatek „koronacja” w Polsce na początku XVI wieku, w: H. Rutkowski, Fundamenta historiae. Pisma wybrane, oprac. M. Słoń, M. Zbieranowski, Instytut Historii PAN, Polskie Towarzystwo Historyczne, Towarzystwo Miłośników Historii, Warszawa 2014, s. 53–70.
Google Scholar

Rutkowski H., Podatek „koronacja” w Polsce na początku XVI wieku, „Zeszyty Naukowe Wojskowej Akademii Politycznej” 1967, 48: Seria Historyczna, 15: Studia historyczne Stanisławowi Herbstowi na sześćdziesięciolecie urodzin, s. 29–38.
Google Scholar

Rutkowski J., Skarbowość polska za Aleksandra Jagiellończyka, Lwów 1909.
Google Scholar

Schosz, in: Deutsches Wörterbuch von Jacob Grimm und Wilhelm Grimm, digitalisierte Fassung im Wörterbuchnetz des Trier Center for Digital Humanities, Version 01/25, https://www.woerterbuchnetz.de/DWB?lemid=S16719 [dostęp: 05.12.2025].
Google Scholar

Senkowski J., Skarbowość Mazowsza od końca XIV wieku do 1526 roku, Warszawa 1965.
Google Scholar

Sikora F., Dobczyce, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 1, oprac. J. Laberschek, Z. Leszczyńska-Skrętowa, F. Sikora, J. Wiśniewski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1980–1986, s. 560–564.
Google Scholar

Słownik staropolski, t. 8, red. S. Urbańczyk, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1977.
Google Scholar

Szulc T., O dysponowaniu wpływami z podatków nadzwyczajnych w Polsce XV wieku, „Kwartalnik Historyczny” 1992, 99, s. 39–50.
Google Scholar

Szulc T., Organizacja poboru podatków pokoszyckich do połowy XVI wieku, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1988, 40, s. 63–83.
Google Scholar

Szulc T., Przeznaczenie a wydatkowanie kwot z podatków nadzwyczajnych z dóbr szlacheckich w Polsce XV wieku, „Kwartalnik Historyczny” 1992, 100, s. 15–26.
Google Scholar

Szulc T., Skarbowość polska lat 1492–1587 w historiografii, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2003, 8, s. 19–30.
Google Scholar

Szulc T., Uchwały podatkowe ze szlacheckich dóbr ziemskich za pierwszych Jagiellonów (1386–1501), Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1991.
Google Scholar

Szybkowski S., Wykazy poborców podatkowych z Metryki Koronnej czasów Kazimierza Jagiellończyka, w: Jagiellonowie i ich świat. Bogactwo i ubóstwo Jagiellonów, red. B. Czwojdrak, J. Sperka, P. Węcowski, Societas Vistulana, Kraków 2025, s. 59–82.
Google Scholar

Zeumer K., Die deutschen Städtesteuern insbesondere die städtischen Reichssteuern im 12. und 13. Jahrhundert. Beitrag zur Geschichte der Steuerverfassung des Deutschen Reiches, Leipzig 1878.
Google Scholar

Związek T., Mechanizmy poboru podatków nadzwyczajnych na początku XVI wieku na przykładzie kaliskich rejestrów poborowych, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2022, 70 (1), s. 3–33.
Google Scholar

2025
Opublikowane: 2022-11-23

ISSN: 2080-492X

eISSN: 2353-9720

Wydawca

Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego | University of Silesia Press

Licencja CC

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.

Prześlij tekst

Szos królewski w późnośredniowiecznej Polsce, jego geneza i organizacja

Abstrakt

Słowa kluczowe:

Michał Schmidt

Informacje