Zwolnienia podatkowe w dobie jagiellońskiej w królewskich miastach małopolskich
Abstrakt
Z okresu jagiellońskiego zachowały się liczne przywileje królewskie zwalniające mieszczan od obowiązku zapłaty podatków. Wpisy tych regulacji występują zarówno w księgach Metryki Koronnej (często w postaci skróconej), jak również w postaci dyplomów, niekiedy wciągniętych do kopiariuszy miejskich. Wzrastająca liczba wspomnianych regulacji jest widoczna w Metryce Koronnej zwłaszcza od okresu panowania Zygmunta I, co należy tłumaczyć zarówno większą dbałością o wpisywanie do Metryki aktów obowiązujących czasowo, jak też intensyfikacją wydawania tego typu regulacji wobec coraz częstszego (ostatecznie regularnego) uchwalania szosu na sejmach. Libertacje podatkowe w okresie jagiellońskim należały do wyłącznej kompetencji króla, tym samym dokumenty te zaliczają się do leges speciales uchwalanych w opozycji do uniwersałów poborowych obowiązujących wszystkich, a więc wpisujących się w kategorię polskiego ius commune. Przywileje podatkowe służyły przede wszystkim pomocy miastom zrujnowanym przez klęski żywiołowe i zawieruchy wojenne. Okres zwolnienia uzależniony był od typu podatku, przy czym cel libertacji najpełniej realizowany był w dłuższych zwolnieniach podstawowego podatku – szosu królewskiego. Znacznie krótszy okres zwolnienia od zapłaty czopowego uzasadniony był jego konsumpcyjnym charakterem oraz, jako że był to podatek pośredni – jego koszty w istocie obciążały nabywcę towaru. Okoliczności wydawania zwolnień podatkowych sprawiają, że przywileje libertacyjne stanowią smutne świadectwo częstych pożarów, trawiących w znakomitej większości drewnianą zabudowę miast doby jagiellońskiej.
Słowa kluczowe
Jagiellonowie, podatek, miasto, szos, pożar, przywilej, zwolnienie podatkowe, libertacja, źródło, edycja
Bibliografia
Źródła
Archiwum Główne Akt Dawnych
Metryka Koronna: t. 10, 12, 14, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 28, 29, 30, 31, 33, 35, 37, 38, 40, 42, 43, 44, 45, 47, 48, 49, 50, 51, 54, 55, 57, 62, 64, 66, 70, 71, 73 Dokumenty pergaminowe: 3356
Archiwum Skarbu Koronnego: I-2
Archiwum Narodowe w Krakowie
Akta miasta Biecza, depozyt nr 1
Dokumenty depozytowe: 159
Księgi grodzkie krakowskie, inskrypcje: t. 75, 89
Biblioteka Jagiellońska Dokumenty: 285
Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie wskutek fundacji śp. Aleksandra hr. Stadnickiego wydane staraniem Galicyjskiego Wydziału Krajowego. T. 6, 9, 10. Wyd. O. Pietruski, X. Liske. Lwów 1876, 1883, 1884.
Codes diplomaticus Vieliciensis. Kodeks dyplomatyczny wielicki. Wyd. A. Rudyński. Lwów 1872.
Commune incliti Poloniae Regni privilegium constitutionum et indultuum publicitus decretorum approbatorumque. Ed. J. Łaski. Cracoviae 1506.
Dokumenty miasta Radomia z lat 1444—1611. Oprac. B. Wyrozumska. „Biuletyn Kwartalny Radomskiego Towarzystwa Naukowego” 1984, T. 21, 4.
Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa. T. 1, cz. 1. Wyd. F. Piekosiński. Kraków 1879.
Księga kryminalna miasta Krakowa z lat 1554—1625. Oprac. i wyd. W. Uruszczak, M. Mikuła, A. Karabowicz. Kraków 2013 [Fontes Iuris Polonici, seria: prawo miejskie].
Łabęcki H.: Górnictwo w Polsce. Opis kopalnictwa i hutnictwa polskiego pod wzglę- dem technicznym, historyczno-statystycznym i prawnym. T. 2. Warszawa 1841.
Materiały do historii miasta Biecza (1361—1632). Oprac. F. Bujak. Kraków 1914.
Materiały do historii miasta Lublina 1317—1792. Oprac. J. Riabinin. [Lublin] 1938.
Materiały do Kodeksu dyplomatycznego Małopolski. T. 5, http://www.kodeks.pau.krakow.pl/index.html [dostęp: 22.03.2019].
Niesiecki K.: Herbarz Polski. Wyd. J.N. Bobrowicz. T. 8. Lipsk 1839—1845. Prawa, przywileje i statuty miasta Krakowa. T. 1, z. 1. Wyd. F. Piekosiński. Kraków 1885.
Statuty Kazimierza Wielkiego. W: Archiwum Komisji Prawniczej. T. 2, 4, Wyd. B. Ulanowski. Kraków 1921.
Teki Dworzaczka, poz. 1910, http://www.teki.bkpan.poznan.pl/ [dostęp: 28.02.2019]. Volumina constitutionum. T. 1, vol. 2. Wyd. W. Uruszczak, S. Grodziski, I. Dwornicka. Warszawa 2000.
Zbiór dokumentów małopolskich. Cz. 3. Wyd. S. Kuraś, I. Sułkowska-Kuraś. Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1969.
Literatura
Brzeczkowski T.: Podatki zwyczajne w Polsce w XV wieku. „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne”. Historia 1982, [nr] 18.
Brzeczkowski T.: Ustanawianie podatków nadzwyczajnych w Polsce w XV w. „Rocz- niki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 1981, T. 42.
Chorążyczewski W.: Czego wciąż nie wiemy o kancelariach centralnych dawnej Rzeczypospolitej. W: Belliculum diplomaticum II Thorunense. Kancelarie władców na ziemiach polskich w średniowieczu i czasach nowożytnych na tle porównawczym. Red. W. Chorążyczewski, J. Tandecki. Toruń 2007.
Filipczak-Kocur A.: Finanse Rzeczypospolitej w latach 1587—1632. „Zeszyty Na- ukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Opolu”. Historia 1988, T. 26.
Filipczak-Kocur A.: Skarbowość Rzeczypospolitej 1587—1648. Projekty — usta- wy — realizacja. Warszawa 2006.
Gąsiorowski A.: Ostroróg Wacław. W: Polski słownik biograficzny. T. 24. Wrocław— Warszawa—Kraków—Gdańsk 1979.
Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku. Red. K. Lepszy. Wrocław 1953.
Kądziołka J.: Finanse miasta Poznania 1501—1648. Poznań 1960.
Koseła R.: Podatki w Sandomierzu w I poł. XVII w. Do druku przygotował K. Grądziel. „Zeszyty Sandomierskie” 1996, nr 5.
Kuraś S.: Słownik historyczno-geograficzny województwa lubelskiego w średniowieczu. Warszawa 1980.
Kutrzeba S.: Finanse Krakowa w wiekach średnich. W: Idem: Finanse i handel średniowiecznego Krakowa. Kraków 2009.
Kutrzeba S.: Szos królewski w Polsce w XIV i XV wieku. Kraków 1900. Laberschek J.: Dzieje średniowiecznego Lelowa. Lelów 2018.
Laberschek J.: Na przełomie wieków XVI i XVII. W: Kłobuck. Dzieje miasta i gminy (do 1939). Red. F. Kiryk. Kraków 1998.
Ludwig M.: Besteuerung und Verpfändung königlicher Städte im spätmittelalterlichen Polen. Berlin 1984.
Matricularum Regni Poloniae Summaria. T. 4. Oprac. T. Wierzbowski. Warszawa 1905—1917.
Matuszewski J.S., Szulc T.: Opodatkowanie i polityka zastawu miast królewskich w Polsce za Jagiellonów. Uwagi w związku z książką Michaela Ludwiga „Besteue- rung und Verpfändung königlicher Städte im Spätmittelalterlichen Polen”. „Czaso- pismo Prawno-Historyczne” 1989, T. 41, z. 2.
Mikuła M.: Beneficjenci indywidualnych zwolnień podatkowych w miastach w dobie jagiellońskiej. „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2012, T. 5.
Mikuła M.: Królewskie gwarancje praw dla miast na przykładzie ceł — wprowadzenie do problematyki. W: Kultura społeczna i religijna Małopolski od XIII do XVI wieku. Red. W. Szymborski, J. Kozioł. Tarnów 2011.
Mikuła M.: Prawodawstwo króla i sejmu dla małopolskich miast królewskich (1386— 1572). Studium z dziejów rządów prawa w Polsce. Kraków 2014.
Nabiałek K.: Dzieje Wojnicza od XVI do połowy XVII wieku. W: W. Krawczuk, P. Miodunka, K. Nabiałek: Dzieje Wojnicza od XVI do XVIII wieku. Wojnicz 2009.
Noga Z.: Krakowska rada miejska w XVI w. Studium o elicie władzy. Kraków 2003.
Paternowski S.: Finanse miasta Poznania w wiekach średnich. Poznań 1937.
Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu. Kraków 1980 [hasła autorstwa: J. Laberschek (Krzepice, cz. 3, z. 1. Kraków 1994, s. 198—211; Lelów, cz. 3, z. 3. Kraków 2000, s. 481—512); Z. Leszczyńska- -Skrętowa (Bochnia, cz. 1, z. 1. Wrocław 1980, s. 150—166; Częstochowa, cz. 1, z. 2. Wrocław 1985, s. 366—468); M. Wolski (Lipnica, cz. 3, z. 3. Kraków 2000, s. 645—656)].
Stanisławski T.: Sposoby finansowania kościołów i innych związków wyznaniowych ze środków publicznych. W: Prawo wyznaniowe w Polsce (1989—2009). Analizy — dyskusje — postulaty. Red. D. Walencik. Katowice—Bielsko-Biała 2009.
Sułkowska-Kuraś I.: Polska kancelaria królewska w latach 1447—1506. Wrocław— Warszawa—Kraków 1967.
Sygański J.: Historya Nowego Sącza od wystąpienia dynastii Wazów do pierwszego rozbioru Polski. T. 1: Obraz wewnętrznych dziejów miasta. Lwów 1901.
Szczygieł R.: Dzieje Sandomierza. T. 2: XVI—XVIII w., Cz. 1: W okresie świetności. Red. H. Samsonowicz, H. Kiryk. Warszawa 1993.
Szczygieł R.: Lokacja miasta na prawie magdeburskim i jego dzieje w czasach ja- giellońskich. W: Dzieje Urzędowa. Red. R. Szczygieł, M. Surdacki. Lublin— Urzędów 2011.
Szulc T.: Organizacja poboru podatków pokoszyckich do połowy XVI wieku. „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1988, T. 40, z. 2.
Szulc T.: Skarbowość polska lat 1492—1587 w historiografii. „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2003, T. 8.
Szulc T.: Sposoby wynagradzania poborców podatkowych w Polsce od schyłku XIV do XVIII wieku. W: Z dziejów państwa i prawa polskiego. Red. J.S. Matuszewski. T. 1. Łódź 1993.
Zajęcki M.: O badaniach nad regulacjami administracyjnymi w prawie miejskim. Analiza przepisów przeciwpożarowych w dawnych miastach polskich. „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2004, T. 56, z. 2.
Uniwersytet Jagielloński Polska
http://orcid.org/0000-0001-6708-004X
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
