Filozofia jako palimpsest. Emmanuel Lévinas i Dostojewski
Abstrakt
Przedmiotem badań w prezentowanym studium uczyniono korpus tekstów Lévinasa, by poddać namysłowi i weryfikacji jego koncept filozofowania jako „deszyfrowania tego, co zostało ukryte w palimpseście Pisma (écriture)”. Rozważania miały na celu udowodnienie, że konstytutywną warstwę palimpsestowej struktury dzieł Lévinasa stanowi „tekst Dostojewskiego”: powtarzające się i eksplikowane cytaty, jawne i ukryte odniesienia do „myślisłów”/formuł pisarza. Są to między innymi: pojęcie „nienasyconego współczucia” wobec Drugiego, dogmat o „winie każdego za wszystko i wszystkich”, negatywne i pozytywne formuły relacji z Innym (wielokrotnie ponawiana interpretacja sensu „odpowiedzi Kaina”, koncept miłości bliźniego i in.) i samookreślenia osoby ludzkiej. Przeprowadzona analiza wykazała, że uobecnione i kluczowe u Lévinasa koncepty Dostojewskiego, skonfrontowane z Biblią (Księga Rodzaju, Izajasza, Ewangelia według św. Mateusza) i poddane „uwznioślającej” transformacji stają się istotnym składnikiem aksjologicznego i etycznego myślenia filozofa, określając jego pojmowanie podmiotowości człowieka – podmiotu etycznego (koncepcję „ja” w akkuzatiwie, me voici) w jego powołaniu do odpowiedzialności za bliźniego; do tego, by być „stróżem brata swego” w swoim „byciu-ku-Bogu”. Ujawniono produktywność metodologicznej strategii Lévinasa, odzwierciedlonej w jego hermeneutyce filozoficznej i palimpsestowości dyskursu, a więc orientacji: 1) na przenoszenie sensu źródłowego, „pradawnego” i jego twórcze rozkrzewianie w nowej sytuacji ideologicznej; 2) na współdziałanie „prawdy” i „metody”, wyrażanej za pomocą pojęć sublimacji i emfazy; wyjaśniono tym samym rolę i znaczenie figur retorycznych oraz hiperbolicznych powtórzeń w dyskursie filozofa, zwłaszcza tych, które odsyłając do formuł Dostojewskiego (także do mitu, Szekspira i in.) i poszerzając ich pole semantyczne, wznoszą ich sens na wyższy poziom poznania i rozumienia.
Słowa kluczowe
palimpsest, Lévinas, Dostojewski, Biblia, hierarchia wartości, Inny, „ja” w akkuzativie, podmiot etyczny, etyka odpowiedzialności
Bibliografia
Berdyayev, Nikolay, “Problema cheloveka (K postroyeniyu khristianskoy antropologii).” Put1936, no. 50: 8 [Бердяев, Николай, “Проблема человека (К построению христианской антропологии).” “Путь” 1936, no. 50].
Buber, Martin. “Obrazy dobra i zla.” Dva obraza very. Transl. Levinaya, M. at al. Moskva: AST 1998. 171 [Бубер, Мартин. “Образы добра и зла.” Два образа веры, пер. М. Левиной и др. Москва: АСТ 1998].
Cymborska-Leboda, Maria. “«Biały kamyk» z Apokalipsy św. Jana. Intertekstualność i dialogika.” Biblia w literaturze i folklorze narodów wschodniosłowiańskich, Łużny, Ryszard, and Piwowarska, Danuta. Kraków: UNIVERSITAS 1998.
Dostoyevskiy, Fedor. Brat'ya Karamazovy. Leningrad: Khudozhestvennaya literatura 1970 [Достоевский, Федор. Братья Карамазовы. Ленинград: Художественная литература 1970]
Dostoyevskiy, Fedor. Prestupleniye i nakazaniye. Moskva: Khudozhestvennaya literatura 1969 [Достоевский, Федор. Преступление и наказание. Москва: Художественная литература 1969].
Gadacz Sp., Tadeusz. “Znaczenie idei Boga w filozofii Lévinasa.” Lévinas, Emmanuel, O Bogu, który nawiedza myśl. Transl. M. Kowalska Kraków: Znak 1994.
Gadamer, Khans-Georg. Istina i metod. Osnovy filosofskoy germenevtiki. Transl. Zhurinskaya, M. at al. Moskva: Progress 1988 [Гадамер, Ханс-Георг. Истина и метод. Основы философской герменевтики, пер. Журинская, M. at al. Москва: Прогресс 1988].
Hansel, Joëlle. “Autrement que Heidegger. Levinas et l’ontologie à la francaise.” Levinas de l’Etre à l’Autre, Hansel, J. De . Ed. Paris: 2006.
Ivanov,Vyacheslav, Dostoyevskiy. Tragediya. Mif. Mistika. Shishikin A., and Fetisenko, O. Sankt-Peterburg: Pushkinskiy Dom 2021 [Иванов, Вячеслав, Достоевский. Трагедия. Миф. Мистика. Шишикин, A., and Фетисенко, O. Санкт-Петербург: Пушкинский Дом 2021].
Ivanov,Vyacheslav, and Zinov'yeva-Annibal, Lidiya. Perepiska 1894–1903. T. 2. Bogomolov, N.,Vakhtel', M., and Solodkoy, D. Eds. Moskva: Novoye Literaturnoye Obozreniye 2009 [Иванов, Вячеслав, and Зиновьева-Аннибал, Лидия. Переписка 1894–1903. Т. 2. Богомолов, Н., Вахтель, М., and Солодкой, Д. Eds. Москва: Новое Литературное Обозрение 2009].
Isupov, Konstantin. “Etika Drugogo.” «Życie serca». Duch-dusza-ciało i relacja Ja–Ty w literaturze i kulturze rosyjskiej XX–XXI wieku. Cymborska-Leboda, Maria at al. Eds. Lublin: Wydawnictwo UMCS 2012 [Исупов, Константин. “Этика Другого.” «Życie serca». Duch-dusza-ciało i relacja Ja–Ty w literaturze i kulturze rosyjskiej XX–XXI wieku. Cymborska-Leboda, Maria at al. Eds. Lublin: Wydawnictwo UMCS 2012].
Krasicki, Jan. “Fenomenologia i hermeneutyka innego w twórczości Fiodora Dostojewskiego.” Epistemologia doświadczenia religijnego w XX-wiecznej filozofii rosyjskiej i żydowskiej, Dobieszewski, J., Krajewski, S., and Mach, J. Kraków: UNIVERSITAS 2018.
Kozyrev, Aleksey. “Esteticheskoye tseloye Drugogo. Otnosheniye Ya i Drugogo kak istok filosofii dialoga M. M. Bakhtina.” Seminar Russkaya filosofiya. Traditsiya i sovremennost'. 2004–2009. Moskva: Russkiy put' 2011 [Козырев, Алексей. “Эстетическое целое Другого. Отношение Я и Другого как исток философии диалога М. М. Бахтина.” Семинар Русская философия. Традиция и современность. 2004–2009. Москва: Русский путь 2011].
Lévinas, Emmanuel. Altérité et transcendance. Paris: Fata Morgana 1995.
Lévinas, Emmanuel. Autrement qu'être ou au-delà de l'essence. Paris: Kluwer Academic 1978.
Lévinas, Emmanuel. Dieu, la mort et le temps, etab. du texte, notes et postface de J. Rolland. Paris: Grasset 1993.
Lévinas, Emmanuel. De Dieu qui vient à l’idée. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin 1998.
Lévinas, Emmanuel. Difficile liberté. Paris: Albin Michel 1976.
Lévinas, Emmanuel. De l’existence à l’existant. Paris: Librairie Philosophique J. Vrin 2013.
Lévinas, Emmanuel. De l’évasion, introd. et annoté par J. Rolland. Paris: Fata Morgana 1982.
Lévinas, Emmanuel. Entre nous. Essai sur le penser-à-l’autre. Paris: Grasset 1991.
Lévinas, Emmanuel. Éthique et Infini. Paris: Librairie Arthème Fayard et Radio-France 1982.
Levinas, Emmanuel'. “Gumanizm drugogo cheloveka.” Vremya i Drugoy. Gumanizm drugogo cheloveka. Transl. Paribka, A. Sankt-Peterburg: Vysshaya religiozno-filosofskaya shkola 1998 [Левинас, Эммануэль. “Гуманизм другого человека.” Время и Другой. Гуманизм другого человека. Transl. Парибка, A. Санкт-Петербург: Высшая религиозно-философская школа 1998].
Lévinas, Emmanuel. Hors sujet. Paris: Fata Morgana 1987.
Lévinas, Emmanuel. Imiona własne. Transl. Margański, J. Warszawa: Wydawnictwo KR 2000.
Lévinas, Emmanuel. Inaczej niż być lub ponad istotą. Transl. P. Mrówczyński. Warszawa: Fundacja Aletheia 2000.
Lévinas, Emmanuel. Humanisme de l’autre homme. Paris: Fata Morgana 1978.
Lévinas, Emmanuel. O Bogu, który nawiedza myśl. Transl. M. Kowalska. Kraków: Znak 1994.
Lévinas, Emmanuel. Totalité et Infini. Essai sur l’extériorité. Paris: Kluwer Academic 1971.
Le Studio Franco-Russe 1929–1931. Livak, L. and Tassis, G. de. Toronto: Toronto Slavic Library 2005.
Lescourret, Marie-Anne. “Homo philosophicus.” Levinas de l’Etre à l’Autr. Hansel, J. de. Paris: Presses Universitaires de France 2006.
Marcel, Gabriel. Być i mieć. Transl. D. Eska. Warszawa: PAX 1998.
Marsel', Gabriel'. Metafizicheskiy dnevnik. Transl. Bystrova, V. Sankt-Peterburg: Nauka 2005 [Марсель, Габриэль. Метафизический дневник. Trans. В. Быстрова. Санкт-Петербург: Наука 2005].
Maritain, Jacques. Carnets de Notes. Paris: Desclée de Brouwer 1965.
Peperzak, Adrian. “Métaphysique et ontologie.” Levinas de l'Être à l'Autre. Paris: PUT 2006.
Perepiska L'va Shestova s Borisom Shlëtserom. Tabachnikova, O. Ed. Parizh: YMCA-PRESS 2011 [Переписка Льва Шестова с Борисом Шлёцером. Табачникова, O. Ed. Париж: YMCA-PRESS 2011].
Ricoeur, Paul. Parcours de la reconnaissance. Paris: Gallimard 2004.
Rolland, Jacques. “Sortir de l’ être par une nouvelle voie.” Lévinas, Emmanuel. De l'évasion. Paris: Fata Morgana 1982.
Szestow, Lew. Dostojewski i Nietzsche. Filozofia tragedii. Transl. C. Wodziński. Warszawa: Czytelnik 1987.
Tsimborska-Leboda, Mariya. “«Kainov otvet Bogu» ili Otvetstvennost' (Ya-dlya-Drugogo): ot Dostoyevskogo do Levinasa.” II Mezhdunarodnyy Simpozium russkaya slovesnost' v mirovom kul'turnom kontekste. Volgina, I. Ed. Moskva: Fond Dostoyevskogo 2008 [Цимборска-Лебода, Мария. “«Каинов ответ Богу» или Ответственность (Я-для-Другого): от Достоевского до Левинаса.” II Международный симпозиум Русская словесность в мировом культурном контексте. Волгин, И. Ed. Москва: Фонд Достоевского 2008].
Vizgin, Viktor “Gabriel' Marsel' i russkaya filosofiya.” Seminar Russkaya filosofiya. Traditsiya i sovremennost'. 2004–2009. Moskva: Russkiy put' 2011 [Визгин, Bиктор. “Габриэль Марсель и русская философия.” Семинар Русская философия. Традиция и современность. 2004–2009. Москва: Русский путь 2011].
Zen'kovskiy, Vasiliyy. “Problema krasoty v mirosozertsanii Dostoyevskogo.” Put' 1933, no. 37. [Зеньковский, Василий. “Проблема красоты в миросозерцании Достоевского.” Путь 1933, no. 37].
UMCS Lublin Polska
https://orcid.org/0000-0002-8666-3563
MARIA CYMBORSKA-LEBODA – profesor zwyczajny, doktor habilitowany, UMCS (wolontariat), autorka pięciu książek, 170 artykułów, współredaktorka ośmiu monografii zbiorowych. Prace najnowsze: «Благоухающая прелесть слов поцелуйных»: «соблазны тела» и «очарования чувств» – земной рай и блаженное строительство в поэзии Федора Сологуба, „Rusistica Latviensis 7” 2018; Между билингвизмом и интертекстуальностью (чужое слово как подтекст). От Бердяева до Газданова, [в:]
Emigrantica et cetera, Москва 2019; «Я semper idem» и/или «времяобъемлющее единство личности»: личность и время у Вячеслава Иванова и Семена Франка, „Slavia Orientalis” 2019, nr 4; Viatcheslav Ivanov et Paul Claudel: métaphysique de l’âme et du simbolisme sacré – pour une lecture analogique/anagogique, [in:] «L'avènement d'un art nouveau»: Essaimage esthétique et spirituel de l'œuvre de Paul Claudel, Comté 2021; «Забота об Anima» – Вячеслав Иванов как соучастник диалога с современностью, [в:] Загадка
модернизма: Вячеслав Иванов: Материалы XI Международной Ивановской конференции «Viacheslav Ivanov: the Enigma of Modernism». The Hebrew University of Jerusalem, May 5–7, 2019, Москва 2021; Концепт «нежность» и «нежная идея» в творчестве Зинаиды Гиппиус – контексты понимания, [w:] Modernizm(y) słowiański(e) w anturażu czułości, Wrocław 2021; Etyka (nie)gościnności a Twarz Innego w
emigracyjnym opowiadaniu Zinaidy Gippius „Так случилось”, [w:] Motyw inności w literaturach i kulturach słowiańskich, Białystok 2022.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
