Artykuł dotyczy dziejów duchowieństwa w małym średniowiecznym mieście. Historia parafii w Chrzanowie jest szczególnie interesująca ze względu na fakt, że prezbiterium było zarządzane przez trzy osoby. Autor podejmuje próbę znalezienia przyczyny takiego status quo, będącego w dużej mierze pozostałością po funkcjonującej tam wcześniej grupie kanonickiej. Opierając się na źródłach pierwotnych, w artykule przedstawiono przedstawicieli chrzanowskiego duchowieństwa, jednak niewiele wiadomo o ich pochodzeniu społecznym i terytorialnym. Autor stara się również zebrać fakty dotyczące czasu funkcjonowania parafii zarządzanej przez trzech proboszczów. Szczególnie interesujące kwestie dotyczą ich wspólnego mieszkania i podziału majątku między duchownych, a także ich zbiorowej odpowiedzialności za parafię. Ponadto autor zwraca uwagę na kwestie dotyczące czasu i przyczyn zakończenia praktyki posługi trzech proboszczów. Artykuł zawiera dwie tabele przedstawiające dane dotyczące proboszczów, wikariuszy pomocniczych, kleryków i prebendarzy w średniowiecznym Chrzanowie, których nazwiska zostały wymienione w źródłach.

Artykuł ma na celu zbadanie wątków franciszkańskich i źródeł w XIV-wiecznym Tractatus contra beghardos napisanym przez czeskiego dominikanina Henryka Harrera. Stało się jasne, że Henryk Harrer zdołał połączyć w swoich pismach dumę z bycia zakonnikiem z szacunkiem dla tradycji franciszkańskiej. Franciszek z Asyżu przedstawiany jest jako doskonały przykład życia zakonnika. Szacunek dla jego osoby nie powstrzymał jednak Harrera przed nawiązaniem do trudniejszych momentów w życiu franciszkanów, a mianowicie konfliktu toczącego się w latach dwudziestych i trzydziestych XIII wieku pomiędzy radykalnymi Braćmi Mniejszymi a papieżem Janem XXII. Dzięki analizie źródeł archiwalnych wiemy, że pisząc Tractatus contra beghardos Harrer czerpał z głównych tekstów prawnych i hagiograficznych Zakonu Braci Mniejszych. Były to przede wszystkim Regula bullata 1223 roku oraz Żywot świętego Franciszka z Asyżu napisany przez świętego Bonawenturę. Powody dobrej znajomości źródeł i tradycji franciszkańskiej przez Harrera można przypisać nie tylko sytuacji kościelnej za pontyfikatu papieża XXII, ale także szczególnym wydarzeniom, które miały miejsce w Pradze w 1329 roku. W tym czasie dominikanie przebywający w Pradze, w tym Henryk Harrer, uczestniczyli w misji przeciwko franciszkanom, którzy opowiadali się za Michałem z Ceseny i franciszkańskimi duchownymi.

W badaniach nad późnośredniowiecznymi elitami istotne jest wyodrębnienie mechanizmów kariery, czy to politycznej, czy kościelnej. W wielu badaniach ścieżka kariery danej osoby czy grupy wydaje się ważniejsza niż uchwycenie wątku wydarzeń i zjawisk, które tę karierę umożliwiły. Autor artykułu podejmuje próbę przedstawienia kilku przykładów źródłowych, które pokazują różnorodne przyczyny tych karier (np. polityczne, duchowe). Nie tylko pokrewieństwo, ale i koleżeństwo, wspólne zainteresowania i dążenie do wspólnych celów miały znaczący wpływ na ich realizację. Tak było w przypadku ludzi z dworu Kazimierza Wielkiego, którzy wykorzystali swoją misję dyplomatyczną do Awinionu, aby zapewnić sobie przywileje. Ofiarą zakulisowych konfliktów padł również wicekanclerz Jan z Buska. Na jego upadku kariery budowali Zawisza z Kurozwęk, Mikołaj z Kórnika i Jan z Czarnkowa. Nie tylko królewskie oko spoczywało na ludziach zdolnych do służby w jego otoczeniu i nie tylko możni promowali swoich młodszych krewnych. Wpływy, znajomości i sojusze miały wpływ na to, czyje kariery budowano i jak wielkie one były.

Michał, zwany Hawdankiem (Habdankiem, Hawdańcem), był protoplastą magnackiego rodu Buczaczów (herbu Awdaniec), który odegrał znaczącą rolę w Koronie Podolskiej w późnym średniowieczu. Do dziś jednak historycy nie ustalili, kiedy dokładnie Michał dotarł na ziemie ruskie, czy było to za panowania Kazimierza Wielkiego, kiedy to Michał został obdarowany tamtejszymi ziemiami (według wcześniejszych źródeł), czy też przybył tam w towarzystwie Władysława Opolczyka, który panował tam w latach 1372-1379 w imieniu króla Ludwika I Węgierskiego (według późniejszych źródeł). Wątpliwe wydaje się również pochodzenie Michała. Wcześniejsza historiografia (za Władysławem Semkowiczem) sugeruje, że mógł on pochodzić z terra Lanciciensis, natomiast późniejsza (Jerzy Sperka) utrzymuje, że najprawdopodobniej pochodził ze Śląska. Niewątpliwie Michał został obdarowany przez księcia śląskiego rozległym kompleksem ziemskim otaczającym Buczacz. W Buczaczu Michał ufundował kościół parafialny, którego początki według zachowanego dokumentu sięgają 1379 roku. Historycy nie zwrócili jednak należytej uwagi na fakt, że kościół został ufundowany po raz kolejny (de novo construximus), a - co więcej - nazwiska na liście świadków nie mogły pojawić się tam w 1379 roku, lecz w 1373 roku. Biorąc to pod uwagę, wraz z kolejną fundacją kościoła, nowa lista świadków zawierała nazwiska z poprzedniego aktu fundacyjnego. Pozwala to jednak wnioskować, że pierwsza fundacja kościoła w Buczaczu miała miejsce w 1373 r., niemniej jednak Michał Awdaniec został uposażony ziemią buczacką wcześniej, tj. w latach 1372-1373.

W poniższym artykule autor omawia postać i karierę Andrzeja Czarnyszy (zm. 1416), wójta Sądu Najwyższego Prawa Niemieckiego na Wawelu, blisko związanego z królem Władysławem Jagiełłą. Zanim Czarnysza przyjął prawo miejskie w Krakowie i został mianowany członkiem Rady Miejskiej (czyli najważniejszej instytucji samorządu miejskiego), piastował szereg odpowiedzialnych stanowisk, często jednocześnie, np. monopol państwowy: kopalnię soli w Wieliczce i mennicę królewską w Krakowie. Autor artykułu pokazuje również, w jaki sposób można było dołączyć do elity politycznej średniowiecznego Krakowa - mianowicie miasto rekrutowało prominentną osobę blisko związaną z dworem królewskim, która mogła dalej promować interesy społeczności miejskiej Krakowa w środowisku króla. Wreszcie uwagę zwraca odręczna notatka zawierająca opis krzyża Czarnyszy z relikwiami, czyli najstarszy autograf związany z krakowskim samorządem miejskim w średniowieczu.

Artykuł przedstawia ród Chebdów herbu Stary Koń, który zamieszkiwał od końca XIV w. północne tereny Sądecczyzny i do dziś pozostawał raczej na uboczu zainteresowania badaczy i historyków, a jednak ukazany został jako interesujący przykład rodu rycerskiego z terenu Małopolski. Autor podejmuje następujące zagadnienia: genealogię rodu Chebdów, ich majątek, a w szczególności kwestię pozyskiwania dóbr na Sądecczyźnie oraz mecenatu. Oprócz szczegółowych ustaleń, przytoczone i przeanalizowane źródła ilustrujące wyżej wymienione zagadnienia pozwalają na przedstawienie ogólnego obrazu omawianej w artykule rodziny. Początkowo na pierwszy plan wysuwa się pewien standardowy przykład realizacji poszczególnych średniowiecznych celów rycerskich, czyli tworzenie kompleksu majątkowego, posiadanie warownej rezydencji, a wreszcie patronat nad kościołami. Po tym czasie ten dobrze sytuowany ród rycerski - drobna szlachta typowa dla dawnej Rzeczypospolitej - ulega rozdrobnieniu i zubożeniu.

Artykuł poświęcony jest charakterystyce produkcji i zasad konsumpcji poszczególnych rodzajów słodyczy spożywanych w wybranych włoskich miastach północnej i środkowej części Półwyspu Apenińskiego - Genui, Mediolanie, Wenecji i Florencji w XIV i XV wieku. Autorka przybliża terminologię późniejszych średniowiecznych słodyczy włoskich, omawia metody (np. obróbka termiczna cukru) i przepisy produkcyjne (np. produkcja cukierków z dodatkiem owoców czy pasty migdałowej). Osobny rozdział poświęcony jest zagadnieniu okoliczności, w jakich słodycze były spożywane w wybranych miastach włoskich w XIV i XV wieku. Dokumentami źródłowymi były włoskie książki kucharskie Anonimo lucano, Anonimo padovano, Anonimo senese, Anonimo veneziano, książka kucharska Maestro Martino, zbiór zatytułowany De honesta voluptate et valetudine autorstwa Bartlomeo Sacchi (znanego jako Platina), kompilacja przepisów znana jako Anonimo neapolitano, a także źródła medyczne i farmaceutyczne (Ambrogio Oderico De sanitate regenda consilium, Paula Suardo Thesaurus apothecariorum i anonimowy autor Medicinalia quam plurima).

Artykuł przedstawia badania nad księgą zmarłych prowadzoną przez bractwo funkcjonujące przy kościele Najświętszej Marii Panny w Krakowie. Badacze są zgodni, że bractwo skupiało przedstawicieli najzamożniejszego mieszczaństwa krakowskiego. W artykule skupiono się na wpisach w księdze zawierających informacje o osobach, które określano mianem „kirchenbitter” i „diner”. Doprowadziło to autora do wniosku, że bractwo - pomijając jego ewidentnie elitarny charakter - skupiało także nędzarzy i służbę. Wzmianki o tym fakcie w księdze zmarłych pozwalają na ujawnienie anonimowości służących w Krakowie, do tej pory mniej znanej historykom. Autor odnotował wszystkie wzmianki o rzemieślnikach w bractwie, a następnie podjął próbę identyfikacji tych osób.

Autor artykułu wykorzystuje koncepcję „geografii sakralnej” Haliny Manikowskiej i czyni ją punktem wyjścia do analizy wizji krakowskiej mieszczki Weroniki, przedstawionej przez Jana Długosza. Weronice śni się cudowny orszak świętych Wojciecha i Floriana - ich procesja do katedry wawelskiej w celu odwiedzenia świętych Stanisława i Wacława. Byli oni uważani za patronów Królestwa Polskiego (przynajmniej od czasów biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego). Sens tego patronatu oddaje w wizji Weroniki św. Wojciech, który zarzuca Polakom ucisk biedoty, brak bezpieczeństwa na drogach i pedałowanie władzy. Aby nie dopuścić do wymierzenia miastu i wsi surowej kary, sytuacja musiała ulec poprawie, a mieszczanie powinni uczestniczyć w procesjach, aby „uśmierzyć gniew Boży”. W średniowiecznej aglomeracji Krakowa procesje odbywały się w nietypowej przestrzeni. Analiza patrociniów, hagiotoponimii i lokalizacji określonych obiektów prowadzi do wyznaczenia hagiotoponimicznych sfer sacrum skupionych wokół patronów Krakowa i Królestwa Polskiego. Kompleksowe spojrzenie na topograficzną lokalizację obiektów związanych z patronatem świętych narodowych, ich hagiotoponimię oraz procesje łączące te miejsca pozwala na głębsze zrozumienie funkcjonowania geografii sakralnej późnośredniowiecznego Krakowa.

Na podstawie analizy przywilejów wystawianych na majętności w ziemi sanockiej zbadano wojskowy potencjał sanockiego pospolitego ruszenia w okresie od drugiej połowy XIV wieku do XV stulecia. W tym czasie pospolite ruszenie tworzyła szlachta i sołtysi. Wymagania dotyczące uczestnictwa szlachty i sołtysów z ziemi sanockiej w kampaniach wojennych były podobne. W połowie XV wieku ziemia sanocka mogła zmobilizować chorągiew konną w składzie 32,46% kopijników i 67,53% łuczników, liczebność takiego formowania mogła wynosić do 275 osób.

Pierwsza część artykułu jest próbą rewizji dotychczasowych interpretacji frazy Jana Długosza z księgi 11 jego Annales, a mianowicie „tabernaculum capelle supra collem ediciorem lacum Luben spectantem”. Sformułowanie to jest kluczowe nie tylko dla określenia kierunku marszu wojsk polsko-litewskich pod Grunwald i zakładanej pozycji wyjściowej, ale także dla określenia miejsca rozbicia obozu po bitwie. Podstawowym zagadnieniem jest analiza leksyki i frazeologii, którą Długosz wykorzystał w swoich Annales oraz w podstawowym opisie bitwy zawartym w tym dziele, czyli w anonimowej i współczesnej wydarzeniom z 1410 r. tzw. Druga część dotyczy rozdziału Lacus terrae Prussiae z Chorographia Regni Poloniae zawartego w pierwszej księdze Annales jako dokumentu ograniczonej, a nawet błędnej wiedzy - posiadanej przez Długosza pod koniec życia - na temat miejsca, w którym stoczono bitwę pod Grunwaldem.

Autor skupia się na kwestii obecności/udziału schizmatyków na dworze pierwszych Jagiellonów. Ich udział wynikał z wielu czynników. Jednym z nich było bezpośrednie sąsiedztwo z wyznawcami prawosławia, czy też ożywione kontakty handlowe. Wychowana w środowisku ruskim Zofia Halszańska musiała przyjąć chrześcijaństwo, zanim poślubiła polskiego władcę. Wyrzekła się prawosławia na rzecz kościoła rzymskiego. Ostatnia żona Władysława Jagiełły z pewnością nie przybyła do Krakowa sama. Można przypuszczać, że uczyniła to w towarzystwie osób z najbliższego otoczenia, wśród których byli wyznawcy prawosławia. Nie zostali oni dopuszczeni do odprawiania liturgii na Wawelu. Dlatego papież Eugeniusz wydał dokument, w którym zapewnił, że mogą oni uczestniczyć w obrzędach katolickich, co do tego czasu było niemożliwe ze względu na nieprzychylne stanowisko duchowieństwa na Zachodzie. Bulla była niewątpliwie wynikiem podania królowej, której los prawosławnych dworzan i gości nie był obojętny. Niestety, treść podania nie zachowała się, jednak pierwsze wersy bulli mogą sugerować nadzieję wyrażoną przez królową, że Rusini będą stopniowo dążyć do jedności z kościołem rzymskim.

1 maja 1457 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk uroczyście wjechał do Gdańska. Towarzyszyło mu kilkutysięczne wojsko i dworzanie. Wizyta polskiego władcy dotyczyła sfinalizowania odkupienia od Krzyżaków kilku pruskich ośrodków miejskich wraz z zamkami, w tym stołecznego Malborka. W Gdańsku Kazimierz otrzymał finansowanie, na które skłudała się danina mies an gdańszich, zyskana przez ośrodek miejski. Obraz wjazdu i miejsca pobytu orszaku królewskiego jest dobrze przedstawiony narracyjnie w źródłach. Istotna wydaje się relacja Jana Długosza, który był bezpośrednim świadkiem tych wydarzeń. Wizytę królewską uświetniły liczne uczty, a także turnieje piesze i konne, w których swoimi umiejętnościami chwalili się polscy rycerze z najbliższego otoczenia króla. Podobno w gdańskich karczmach pozostały napierśniki i inne dobra wojewody sieradzkiego Dziersława z Rytwian, Mikołaja Reichenberga (zapewne chorążego w wojsku królewskim), podkomorzego krakowskiego Krzesława Wojszyka z Wójczy i podkomorzego lubelskiego Jana Kuropatwy z Łańcuchowa. Do wykupu podkomorzych dóbr król oficjalnie zobowiązał się przed radą gdańską w czerwcu i lipcu 1457 roku.

Przedmiotem niniejszego artykułu jest działalność finansowa Pawła Olsztyńskiego ze Szczekocin (zm. 1492), potomka szlacheckiego rodu herbu Odrowąż. Był synem Piotra Wody, podkanclerzego Królestwa Polskiego i wnukiem Jana, kasztelana lubelskiego. Odziedziczył po przodkach hipoteki w królewszczyznach (łukowskie, olsztyńskie i zawichojskie). Olsztyński nie zajmował żadnego znaczącego stanowiska. Nie odegrał też żadnej ważnej roli. Olsztyńskie traktował jako odziedziczony majątek i od nazwy zamku przyjął swoje nazwisko. Głównym polem działalności była polityka finansowa oparta na użytkowanych dobrach królewskich. Dzięki sprawnemu systemowi gromadzenia kapitału, który opierał się na hipotekach, Olsztyński mógł pożyczać duże sumy pieniędzy (od lat 80. XIV w.), które przynosiły mu znaczne zyski. Środki finansowe, które uzyskał opierając swoją politykę na użytkowanych dobrach królewskich, pozwoliły mu aspirować do wysokiej pozycji w hierarchii społecznej, co zostało zaznaczone tytułem „pan” (generosus), którym się do niego zwracano. Paweł Olsztyński ze Szczekocin przejawiał charakterystyczną dla szlachty tendencję do chlubienia się wysoką pozycją poprzez wykorzystywanie dóbr (w tym przypadku królewskich) należących do zamku olsztyńskiego.

Celem artykułu jest zilustrowanie zjawiska rotacji na najważniejszych urzędach na dworze Elżbiety Austriackiej, tj. głównych stewardów i królewskich kucharzy. Władczyni miała co najmniej ośmiu głównych stewardów i sześciu królewskich kucharzy. Urząd głównego szafarza dzieli się na dwa etapy; pierwszy (1454-1477) określany jest jako stabilny i trwały, co sprzyjało kształtowaniu się dworu „obcej” królowej Polski (jedyny główny szafarz Mikołaj z Borzyszowic), natomiast drugi etap (1477-1500/1505) to czas dynamicznych zmian zachodzących co kilka lat (siedmiu głównych szafarzy). Taka rotacja na tym urzędzie odzwierciedlała zapewne zmiany w elicie rządzącej w drugiej połowie XV wieku. Podobnie przebiegały zmiany na urzędzie kuchmistrza królewskiego, gdzie czas pracy był krótki, a zmiana następowała stosunkowo wcześnie. Podobnie jak w przypadku starostów, mogło to wynikać ze zmian zachodzących w strukturze elity politycznej lub po prostu z przejścia dostojnika na emeryturę i objęcia innego urzędu (starostwa).

W artykule zbadano początki i kształtowanie się urzędu hetmana koronnego. Przeanalizowano opinie historyków na temat początków wspomnianego urzędu. Poddano w wątpliwość badania nad „wczesnym hetmaństwem” w literaturze, a także wywodzenie urzędu hetmana bezpośrednio od różnych typów wojskowych zastępców władcy i traktowanie ich jako protoplastów hetmana. Pierwszym urzędem był urząd hetmana polnego, a nie hetmana koronnego. Powołanie urzędu hetmana polnego było ściśle związane ze stałym zagrożeniem granic południowo-wschodnich pod koniec XV wieku, a także z rozprzestrzenianiem się poboru i potrzebą powołania Obrony Generalnej - stałej armii stacjonującej na kresach wschodnich. Po powołaniu hetmana polnego w 1503 r. ustanowiono urząd hetmana koronnego. Pierwszym hetmanem wielkim koronnym był Mikołaj Kamieniecki. Nie położyło to jednak kresu kształtowaniu się wspomnianego urzędu, który przetrwał aż do XVII wieku. Należy również zwrócić uwagę na tytuły używane na przełomie XV i XVI wieku. Bardzo często hetmanem określano najwyższego dowódcę wojsk polskich działającego niezależnie od hetmana właściwego. W źródłach hetman polny często przypisywany był hetmanowi koronnemu lub hetmanowi zastępczemu.

Artykuł jest próbą zidentyfikowania przedstawicieli ruskich elit społecznych pośród przedstawionych na zabytku malarstwa tablicowego Bitwa pod Orszą person za pośrednictwem analizy uzbrojenia i kostiumu dokonanej na szerszym tle procesów kulturalnych i wojskowych w Europie Środkowo‑Wschodniej w pierwszych dekadach XVI wieku.

Recenzowana biografia Bolesława Krzywoustego autorstwa Stanisława Rosika stanowi długo oczekiwaną, kompleksową próbę przedstawienia życia i panowania jednego z najważniejszych władców wczesnośredniowiecznej Polski. Rosik, wywodzący się z wrocławskiego środowiska historycznego i uczeń Lecha Tyszkiewicza, korzysta z najnowszych ustaleń naukowych i własnych wieloletnich badań, zwłaszcza nad chrystianizacją Pomorza, co czyni tę biografię szczególnie wartościową. Autor mierzy się z problemem skąpej i stronniczej bazy źródłowej — w dużej mierze ograniczonej do kroniki Galla Anonima — zachowując krytyczne podejście i unikając spekulacji. Autor unika hermetyzmu, pisząc barwnym, przystępnym językiem, co czyni biografię atrakcyjną nie tylko dla historyków, lecz także dla szerszego grona czytelników. Mimo skromnej oprawy graficznej, książka spełnia wysokie standardy merytoryczne i zapełnia lukę w polskiej historiografii.

Armann Jakobsson: Nine Saga Studies The Critical Interpretation of the Icelandic Sagas Reykjavik, University of Iceland Press, 2013, ss. 247