Kształtowanie się służb specjalnych jako aparatu represji Polski Ludowej
Abstrakt
Celem artykułu jest omówienie genezy, podstaw działalności, kompetencji oraz struktury aparatu represji Polski Ludowej, jakim niewątpliwie był Resort, a następnie Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. Przedstawione w nim zostały zarówno wydarzenia z czasów II Wojny Światowej, które na kolejne lata zdecydowały o losach kraju i społeczeństwa polskiego, naznaczając je ludzkimi tragediami, jak i te, w wyniku których umacniano wprowadzony reżim.
Artykuł podzielony został na części, z których pierwsza omawia sytuację Polski w czasie wojny w kontekście realizacji planów Stalina, druga przybliża proces tworzenia aparatu represji zarówno pod względem strukturalnym, jak i regulacji prawnych. Część ta jest tematycznie związana z aneksem, który zawiera przykłady aktów „prawnych” nie tylko regulujących działalność resortu, ale także nakładających na społeczeństwo obowiązki i kary, z karą śmierci włącznie. Akty te niewiele miały wspólnego ze stanowieniem prawa, przeczyły wszelkim zasadom i regułom, co nie miało jednak jakiegokolwiek znaczenia. Ważne było, że każde działanie było oparte na przepisie. W trzeciej części artykułu przedstawiono organizację resortu i jego następcy na szczeblu centralnym i terenowym. Zawarte w nim zostały również informacje o osobach, które w sposób systematyczny i z pełnym zaangażowaniem realizowały zbrodniczą politykę Stalina. Zakończenie jest podsumowaniem pozycji RBP, a następnie MBP w procesie zniewalania narodu polskiego.
Słowa kluczowe
służby specjalne; aparat represji; prawo; Resort Bezpieczeństwa Publicznego; Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
Bibliografia
Akty prawne
Dekret z dnia 20 lipca 1954 r. o służbie w organach bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. z 1954 r., nr 34, poz. 142).
Opracowania
Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza. T. 1: 1944—1956. Red. nauk. K. Szwagrzyk. Warszawa 2005.
Aparat bezpieczeństwa w Polsce w latach 1954—1956. Taktyka, strategia, metody. Wstęp A. Paczkowski. Wybór i oprac. G. Majchrzak, A. Paczkowski. Warszawa 2011.
Arendt H.: Korzenie totalitaryzmu. T. 2. Tłum. D. Grinberg, M. Szawiel. Warszawa 2008.
Bagieński W.: Wywiad cywilny Polski Ludowej w latach 1945—1961. T. 1. Warszawa 2017.
Bednarek J.: Przestępczość wśród funkcjonariuszy aparatu bezpieczeństwa w latach 1946—1950 w ocenie Biura ds. Funkcjonariuszy MBP. „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2008, T. 1.
Biernacki S.: Początki kształtowania się aparatu bezpieczeństwa w Polsce. „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu” 1992, T. 34.
Borodziej W., Chmielarz A., Friszke A., Kunert A.K.: Polska Podziemna 1939—1945. Warszawa 1991.
Charczuk W.: Działalność radzieckiego aparatu bezpieczeństwa i kontrwywiadu (NKWD i Smiersz) przeciwko podziemiu niepodległościowemu na Podlasiu i wschodnim Mazowszu lipiec 1944—grudzień 1945. „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2006, T. 3.
Charczuk W.: Instrukcja dla oficerów śledczych Urzędu Bezpieczeństwa z 1945 roku. „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 2010—2011, T. 7.
Dominiczak H.: Organy bezpieczeństwa PRL 1944—1990. Rozwój i działalność w świetle dokumentów MSW. Warszawa 1997.
Drabik R., Rowiński W., Wołek B., Wołek K.: Przewodnik po Szlaku Pamięci Żołnierzy Wyklętych w Lublinie. Lublin 2015.
Encyklopedia powszechna. T. 1. Warszawa 2007.
Golon M.: Represje Armii Czerwonej i NKWD wobec polskiej konspiracji niepodległościowej w latach 1944—1956: część I. „Czasy Nowożytne” 1996, T. 1.
Grabowski Ł.: Referat szefa Zarządu VII Zwiadowczego Dowództwa WOP płk Stefana Sobczaka oceniający sytuację w pionie zwiadu WOP w pierwszym półroczu 1955 r. „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 2015, nr 8.
Kaczmarek R.: Polacy w Wehrmachcie. Kraków 2010.
Korkuć M.: „Kujbyszewiacy” — awangarda UB. „Arcana” 2002, nr 46—47.
Księga bezprawia. Akty normatywne kierownictwa Resortu Bezpieczeństwa Publicznego (1944—1956). Wybór i oprac. B. Kopka. Warszawa 2011; do książki dołączono płytę CD zawierającą PDF.
Kurpierz T.: Likwidacja zgrupowania Narodowych Sił Zbrojnych Henryka Flamego „Bartka” w 1946 r.: próba rekonstrukcji działań aparatu bezpieczeństwa. „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 1 (5).
Lebiediewa N.S.: Rozstrzeliwania i deportacje ludności polskiej w ZSRR w latach 1939—1941. Tłum. Z. Strzyżewska. „Niepodległość i Pamięć” 1998, nr 11.
Lesiakowski K.: Centralna Szkoła Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego 1945—1947. Łódź 2017.
Lityński A.: Generał „Iwanow” — ostatni stalinowiec — o Polsce. O „walizkach” generała Iwana Sierowa. „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2019, T. 71, z. 2.
Lityński A.: Historia prawa Polski Ludowej. Warszawa 2008.
Lityński A.: O prawie i sądach początków Polski Ludowej. Białystok 1999.
Lublin w dziejach i kulturze Polski. Red. T. Radzik, A.A. Witusik. Lublin 1997.
Madajczyk P.: Niemcy polscy 1944—1989. Warszawa 2001.
Müller D., Troebst S.: Pakt Ribbentrop — Mołotow z roku 1939 w europejskiej historii oraz we wspomnieniach. „Pamięć i Sprawiedliwość” 2016, nr 1 (27).
Nawrocki Z.: Zamiast wolności. UB na Rzeszowszczyźnie 1944—1949. Rzeszów 1998.
NKWD i polskie podziemie 1944—1945. Z teczek specjalnych Józefa W. Stalina. Red. nauk. ros. A.F. Noskowa. Red. nauk. pol. A. Fitowa. Kraków 1998.
Olejnik L.: Zdrajcy narodu? Losy volksdeutschów w Polsce po II wojnie światowej. Warszawa 2006.
Poleszak S.: „Pomoc” sowiecka przy tworzeniu komunistycznego aparatu bezpieczeństwa w Polsce. „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” 2010, T. 11.
Polska—ZSRR. Struktury podległości. Dokumenty KC WKB (b). Oprac. G. Bordiugow, A. Kochański, A. Koseski. Warszawa 1995.
Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944—czerwiec 1945). Wstęp S. Poleszak. Wybór i oprac. L. Pietrzak, S. Poleszak, R. Wnuk, M. Zajączkowski. Warszawa 2004.
Rok pierwszy. Powstanie i działalność aparatu bezpieczeństwa publicznego na Rzeszowszczyźnie (sierpień 1944—lipiec 1945). Wybór i oprac. D. Iwaneczko, Z. Nawrocki. Rzeszów 2005.
[Sierow I.]: Tajemnice walizki generała Sierowa. Dzienniki pierwszego szefa KGB. 1939—1963. Red. A. Hinsztejn. Tłum. A. Janowski, J. Cichocki. Konstancin-Jeziorna 2019.
Szwagrzyk K.: Kierownictwo Departamentu X MBP przed sądami PRL. W: Departament X MBP. Wzorce — struktury — działanie. Red. K. Rokicki. Warszawa 2007.
Teczka specjalna J.W. Stalina. Raporty NKWD z Polski 1944—1946. Wybór i oprac. T. Cariewskaja et al. Warszawa 1998.
Terlecki R.: Miecz i tarcza komunizmu. Historia aparatu bezpieczeństwa 1944—1990. Kraków 2013.
Wielka encyklopedia Oxford. T. 1—20. [B.m.w.] 2008.
Żenczykowski T.: Polska Lubelska. Paryż 1987.
Źródła internetowe
Filar W. „Hora”: „Generał Fokanow zaprasza na Defiladę” — dzieje 27 wołyńskiej dywizji piechoty AK. „Zeszyty Kombatanckie” 2000, z. 27—28. https://zeszytykombatanckie.pl/general-fokanow-proponuje-defilade-dzieje-27-wolynskiej-dywizjipiechoty-ak/ [dostęp: 21.06.2020].
Gałan A.: Represje organów bezpieczeństwa ZSRR, PKWN i Rządu Tymczasowego wobec Polskiego Państwa Podziemnego. Referat przedstawiony na konferencji w Nowogrodzie Wielkim w dniu 23 czerwca 2004 r. http://biblioteka.teatrnn.pl/dlibra/dlibra/docmetadata?id=9116 [dostęp: 9.02.2020].
http://encyklopedia.naukowy.pl/Miko%C5%82ajOrechwa [dostęp: 1.04.2020].
https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/Barbarossa-Plan;3874308.html [dostęp: 6.02.2020].
https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/118731 [dostęp: 8.04.2020].
https://katalog.bip.ipn.gov.pl/informacje/60307 [dostęp: 8.04.2020].
Makus G.: Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego we Włodawie w walce z polskim podziemiem niepodległościowym w latach 1944—1947. http://www.solidarni.waw.pl/pobierz/FundacjaPamietamy/PUBP-Wlodawa.pdf [dostęp: 2.04.2020].
Mikulski W.: Pierwsza siedziba Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie. https://www.witrynahistoryczna.pl/artykuly/pierwsza-siedziba-ministerstwabezpieczenstwa-publicznego-w-warszawie/ [dostęp: 1.04.2020].
Pakt Ribbentrop-Mołotow — IV Rozbiór Polski oraz kolejne traktaty i tajne protokoły niemiecko-rosyjskie. http://www.1939.pl/przed-wybuchem-wojny/pakt-ribbentropmolotov/index.html [dostęp: 24.10.2019].
Pieńkowski M.: Bitwa Warszawska 1920 roku. https://wbh.wp.mil.pl/pl/pages/bitwawarszawska-1920-roku-2020-06-10-qw53/ [dostęp: 22.06.2020].
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
