Instytucja zwierzchnika sądowo-karnego jako dysponenta sądu polowego w Wojsku Polskim w latach wojen o granice Rzeczypospolitej 1918—1921
Abstrakt
Instytucja zwierzchnika sądowo-karnego występująca w modelu ustrojowym sądownictwa polowego w Wojsku Polskim w latach 1918-1921 została przejęta z audytoriatów armii zaborczych. Dowódcy związków operacyjnych ( armii lub frontów ) pełnili funkcję zwierzchników sądowo-karnych dla wszystkich sądów zlokalizowanych w dowództwach wielkich jednostek lub na swoim obszarze operacyjnym, dla stanu osobowego związku operacyjnego i ludności cywilnej na obszarze operacyjnym. Dowódca związku operacyjnego, grupy operacyjnej lub Okręgu Etapu, mógł zażądać od podległego mu referenta prawnego lub dowódcy wielkiej jednostki jako jej zwierzchnika sądowo-karnego wdrożenia śledztwa wstępnego lub dochodzenia w każdej sprawie. Miał też prawo zatwierdzania lub odmowy zatwierdzania zapadłych wyroków sądów polowych, zaś w krytycznym momencie wojny w 1920 r. również prawo do samodzielnego kształtowania kar sądowych wobec oficerów i żołnierzy WP. Zwierzchnicy sądowo-karni zastępowali sądy II instancji w procesie kontroli wyroków sądowych, zaś wyposażenie dowódców wojskowych w te uprawnienia były podyktowane koniecznością egzekwowania posłuszeństwa rozkazom i potrzebami kształtowania dyscypliny wojskowej. Praktyka sądów polowych wskazuje na to, że zwierzchnicy sądowo-karni szczebla operacyjnego wykonywali swoje uprawnienia sądowe poprzez referaty sądowo-prawne, a przedkładane im opinie prawników wojskowych były honorowane i respektowane. Zdaniem referentów prawnych było pełnienie roli pasa transmisyjnego między Szefostwem Sądownictwa Polowego ND WP i dowódcami związków operacyjnych a sądami polowymi w terenie oraz obsługa prawna dowództw armii i etapów.. Ten system sądownictwa „w polu” mimo okresowych trudności sprawdził się w latach wojen o granice odrodzonej Rzeczypospolitej
Słowa kluczowe
sądy wojenne, zwierzchnik sądowo-karny, dyscyplina wojskowa, wyrok sądowy
Bibliografia
Źródła
Centralne Archiwum Warszawa-Rembertów:
— Szefostwo Sądownictwa Polowego Naczelnego Dowództwa WP 1919—1921. — Sądy Polowe Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 1919—1921.
— Oddział IV Prawny Sztabu MSWojsk. 1920—1921.
— Rozkazy Naczelnego Dowództwa WP 1919—1921.
Literatura
Berbecki L.: Pamiętniki generała broni Leona Berbeckiego. Katowice 1959. Błaszczyk G.: Artykuły wojskowe i ich rola dla ustroju polskich sił zbrojnych i prawa wojskowego. „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1979, z. 2.
Czarnecka R.: Organizacja Ministerstwa Spraw Wojskowych (MSWojsk.) w latach 1918—1921. „Biuletyn Wojskowej Służby Archiwalnej” 2005, nr 27.
Kamiński J.: Historia sądownictwa wojskowego w dawnej Polsce. Warszawa 1928. Kania L.: Sądy wojenne w armii Królestwa Polskiego 1815—1930. „Studia Lubuskie” 2013.
Kania L.: Sądy wojskowe w Księstwie Warszawskim. „Studia Lubuskie” 2010.
Kania L.: Służba sprawiedliwości w Wojsku Polskim 1795—1945. Organizacja — prawo — ludzie. Siedlce 2015.
Kania L.: Wyroki bez apelacji. Sądy polowe w Wojsku Polskim w czasie wojny z Rosją Sowiecką 1919—1921. Zielona Góra 2019.
Koranyi K.: Geneza wojsk cudzoziemskich i ordynacja sądów wojskowych. „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie” 1937, T. 17.
Krzemieński J.: Organa wymiaru sprawiedliwości w W.P. „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1928, nr 8—10.
Lityński A.: Sądy i prawo w powstaniu kościuszkowskim. Wrocław—Warszawa—Kraków—Łódź—Gdańsk 1988.
Matzner B.: Służba sprawiedliwości. W: Dziesięciolecie odrodzenia Polskiej Siły Zbrojnej 1918—1928. Red. H. Mościcki. Warszawa 1928.
Nazarewicz J.: Wojskowa służba sprawiedliwości w przededniu i w pierwszym okresie wojny obronnej Polski w 1939. „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1978, nr 2. Niemojewski J.: Podstawy prawne wyroków sądów wojskowych rosyjskich w po- wstaniu 1863 r. na terytorjum Królestwa Polskiego. Szkic prawno-historyczny. Lublin 1925.
Organiściak W.: Geneza i znaczenie „Artykułów wojennych hetmańskich” z 1609 r. „Z Dziejów Prawa” 2006, cz. 8.
Ostafiński-Bodler R.: Sądy wojskowe w Polskich Siłach Zbrojnych i ich kompetencje w sprawach karnych w latach 1914—2002. Toruń 2002.
Pragłowski A.: Od Wiednia do Londynu. Oprac. D. Koreś. Warszawa—Kraków 2017.
Rostworowski S.J.: Listy z wojny polsko-bolszewickiej 1918—1920. Warszawa— Kraków 2015.
Rybicki T.: Sądownictwo polowe w latach wojny 1919—1921. „Wojskowy Przegląd Prawniczy” 1928, nr 8—10.
Sikorski W.: Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku. Warszawa 2016.
Spieralski Z.: Instrukcje i artykuły hetmańskie Jana Tarnowskiego. „Studia i Mate- riały do Historii Wojskowości” 1994, T. 46.
Stanulewicz M.: Sądy i prawo w powstaniu styczniowym. Poznań 2005.
Suliński J.: Żandarmeria — organ bezpieczeństwa armii 1918—1945. Warszawa
Szczygieł T.: Kadry wojskowej służby wymiaru sprawiedliwości i ich szkolenie
w Polsce w okresie międzywojennym — podstawy prawne. „Studia Prawno-Eko-
nomiczne” 2016, T. 99.
Szczygieł T.: Unifikacja i kodyfikacja wojskowej procedury karnej w II Rzeczypospolitej. „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2017, T. 69, z. 1.
Szczygieł T.: Wojskowe postępowanie karne w II Rzeczypospolitej (1918—1939). Katowice 2017.
Szczygieł T.: Wojskowe postępowanie polowe i doraźne w II Rzeczypospolitej. „Z Dziejów Prawa” 2016, T. 9 (17).
Szeptycki S.: Front Litewsko-Białoruski 10 marca 1919—30 lipca 1920 z mapami i szkicami. Kraków 1925.
Ślipiec J.: Wybrane aspekty dowodzenia szczebla strategicznego i operacyjnego strony polskiej i rosyjskiej w wojnie 1919—1920. W: Bitwa warszawska 1920 roku w obronie niepodległości. Red. J. Odziemkowski. Warszawa 2006.
Zamoyski A.: Polska. Opowieść o dziejach niezwykłego narodu 966—2008. Tłum. M. Ronikier. Kraków 2009.
Zarys dziejów wojskowości polskiej w latach 1864—1939. Red. P. Stawecki. Warszawa 1990.
Uniwersytet Zielonogórski Polska
http://orcid.org/0000-0001-8838-5651
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
