Estetyczny akt mowy jako kategoria pragmatyki
Abstrakt
Autorzy traktują estetyczne akty mowy jako stymulujące, tj. w ramach szerszej kategorii determinujących aktów mowy (które obejmują również akty dyrektywne, pytające, wokatywne i kreatywne). Cechą charakterystyczną stymulujących aktów mowy jest natywistyczny charakter celowego stanu psychicznego adresata. Pod względem formalnym osobliwość estetycznych aktów mowy polega na tym, że użycie dyskretnych (leksykalnych lub gramatycznych) wykładników funkcji illokucyjnej nie jest w tym przypadku możliwe. Do realizacji funkcji estetycznej wykorzystuje się różne elementy tej części wypowiedzi, która zawiera informacje o obszarze odniesienia funkcji pragmatycznej: 1) treść semantyczną tekstu lub wypowiedzi; 2) jego forma i struktura; 3) kontekst i sytuacja komunikacyjna; 4) translacja tekstu/wiadomości, w tym wykorzystywane media. Ze względu na cechy funkcjonalne i formalne, estetyczne akty mowy podzielono na kilka podtypów: 1) marko-, mezo- i mikroakty; 2) swobodne vs. komplementarne akty; 3) determinujące uczucie piękna lub brzydoty; 4) komunikacyjne vs. niekomunikacyjne.
Słowa kluczowe
pragmatyka; akt mowy; intencja pragmatyczna; estetyka; estetyczny akt mowy; pragmatyka literacka
Bibliografia
Aroui, Jean-Louis. “Évocation et cognition. À propos d'un ouvrage récent.” Travaux de linguistique 2005, 51 (2): 135–155.
Austin, John L. How to do things with words. Oxford: Clarendon Press, 1962. [Русский перевод: Остин, Джон Л. “Слово как действие.” Новое в зарубежной лингвистике. Выпуск XVII (выпуск 17). Теория рече-вых актов. Городецкий, Борис. Ред. Москва: Прогресс, 1986. 22–130].
Banfield, Ann. “Pragmatics and Literature.” International Encyclopaedia of Linguistics. Frawley, William J. (ed.). Oxford: Oxford University Press, 2003. 475-480.
Basin, Yevgeniy. Semanticheskaya filosofiya iskusstva. Moskva: Gumanitariy, 2012 [Басин, Евгений. Семан-тическая философия искусства. Москва: Гуманитарий, 2012].
Birke, Dorothe, Köppe, Tilmann (eds.). Author and narrator: Transdisciplinary contributions to a narratologi-cal debate. Berlin: De Gruyter, 2015.
Black, Elizabeth. Pragmatic Stylistics, Edinburg: Edinburg University Press, 2006.
Bredella, Lothar. “The pragmatics of literary texts.” Cooperating with Written Texts: The Pragmatics and Com-prehension of Written Texts. Stein, Dieter (ed.). Berlin: Mouton de Gruyter, 1992. 313–333.
Cap, Piotr. “O wartości poznawczej pojęcia makro aktu mowy.” Prace Komisji Nauk Filologicznych Oddziału Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu, II. Chruszczewski, Piotr, Prędota, Stanisław (eds.). Wrocław: Polska Akademia Nauk Oddział we Wrocławiu, 2010. 195–208.
Duszak, Anna. Tekst. Dyskurs. Komunikacja międzykulturowa, Warszawa: PWN, 1998.
Fish, Stanley. “Czy na tych ćwiczeniach jest tekst?” Teksty Drugie 2000, 3 (62): 197–212.
Florenskij, Pavel A. U vodorazdelov myśli. Vol. 2 (2), Pravda, Moskva,1990 [Флоренский, Павел А. У водо-разделов мысли. Том 2 (2). Москва: Правда, 1990].
Heinemann, Wolfgang. “Czy wszystko jest stylem? Refleksje dotyczące relacji tekstu i stylu.” Stylistyka 2010, XIX: 355-370.
Heinemann, Wolfgang. “Textgrammatische und kommunikative Ansätze.” Textlinguistik. Janich, Nina (Hrsg.). Tübingen: Narr-Verlang, 2008. 113–143.
Hillis Miller, Joseph. Speech Acts in Literature. Stanford: Stanford University Press, 2001.
Huang, Yan. Pragmatics, Oxford: Oxford University Press, 2014.
Jakobson, Roman. “Poetyka w świetle językoznawstwa.” Pamiętnik Literacki 1960, 2: 431–473.
Jucker, Andreas H., Locher, Miriam A. “Introducing Pragmatics of Fiction: Approaches, trends and develop-ments.” Pragmatics of Fiction. Jucker, Andreas H., Locher, Miriam A. (eds.). Berlin – Boston: De Gruyter Mouton, 2017. 1–22.
Kabankova, Tat'yana. “Kognitivnyye i pragmaticheskiye osnovy issledovaniya sinkretichnykh rechevykh aktov odobreniya/neodobreniya.” Sotsial'no-ekonomicheskiye yavleniya i protsessy 2011, no. 3–4: 419–423 [Кабанкова, Татьяна. “Когнитивные и прагматические основы исследования синкретичных речевых актов одобрения/неодобрения.” Социально-экономические явления и процессы 2011, no. 3–4: 419–423].
Kajtoch, Wojciech. Szkice polonistyczno-rusycystyczne. Olsztyn: Centrum Badań Europy Wschodniej, 2015.
Kiklewicz, Aleksander, Kotin, Michail. “Einige Aspekte der Diskursontologie: Diskurs und Kommunikation.” Kwartalnik Neofilologiczny 2017, LXIV/3: 271–285
Kiklewicz, Aleksander. “Kategoryzacja dyskursu.” Dyskurs: aspekty lingwistyczne, semiotyczne i komunikacyj-ne. Kiklewicz, Aleksander, Uchwanowa-Szmygowa, Irina (eds.). Olsztyn: Centrum Badań Europy Wschodniej, 2015. 15–42.
Kiklewicz, Aleksander. “Sprechen und wissen. Zum kognitivem Aspekt der Sprachhandlungen.” Die Welt der Slaven 2021, 66 (2): 300–319.
Kiklewicz, Aleksander. Tęcza nad potokiem… Kategorie lingwistyki komunikacyjnej, socjolingwistyki i herme-neutyki lingwistycznej w ujęciu systemowym. Łask: Leksem, 2010.
Kizelbach, Urszula. “(Im)politeness in fiction.” Pragmatics of Fiction. Jucker, Andreas H., Locher, Miriam A. (eds.). Berlin – Boston: De Gruyter Mouton, 2017. 425–454.
Kobozeva, Irina. “The problem of identification and syntactic representation of Russian complex sentences with illocutionary-independent subordinate clauses.” Linguistische Arbeitsberichte 75. 3. Europäische Konferenz “Formale Beschreibung slavischer Sprachen”. Zybatow, Gerhild, Junghanns, Uwe, Mehlhorn Grit, Szucsich Luka (eds.). Leipzig: Universität Leipzig, 2000. 67–79.
Kobozeva, Irina. “O kriteriyakh illokutivnoy samostoyatel'nosti chastey slozhnogo predlozheniya.” Trudy mezhdunarodnogo seminara Dialog'99 po komp'yuternoy lingvistike i yeye prilozheniyam. Moskva 1999. 133–137 [Кобозева, Ирина. “О критериях иллокутивной самостоятельности частей сложного предложения.” Труды международного семинара Диалог'99 по компьютерной лингвистике и ее приложениям. Москва 1999. 133–137].
Lerchner, Gotthard. “Stilistisches und Stil. Ansätze für ein kommunikative Stiltheorie.” Beiträge zur Erforschung der deutschen Sprache 1981, 1: 85–170.
Maturana, Humberto R., Varela, Francisco J. The tree of knowledge the biological roots of human understand-ing. Boston, Massachusetts: Shambhala, 1992.
Mayenowa, Maria R. Poetyka teoretyczna. Zagadnienia języka. Wrocław etc.: Ossolineum, 1974.
Mcgarry, Aidan, Erhart, Itir, Eslen-Ziya, Hande, Jenzen, Olu, Korkut, Umut (eds.). The aesthetics of global pro-test: visual culture and communication. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2020.
Mey, Jacob L. “Literary Pragmatics.” The handbook of discourse analysis. Schiffrin, Deborah, Tannen, Deborah, Hamilton, Heidi E. (eds.). London: Blackwell, 2001. 787–797.
Mey, Jacob L. “Pragmatics and literature.” Foundations of pragmatics. Bublitz, Wolfram, Norrick, Neal R. (eds.). Berlin – Boston: De Gruyter Mouton, 2011. 511–534.
Minai, Asghar. Design as aesthetic communication: structuring random-order, deconstruction of formal ration-ality. New York etc.: Peter Lang, 1989.
Morgan, Andrew. “Solving the Puzzle of Aesthetic Assertion.” Southwest Philosophy Review 2017, no. 33 (1): 95–103.
Mytych-Forajter, Beata. Czułe punkty Grochowiaka. Szkice i interpretacje. Katowice: Wydawnictwo Uniwer-sytetu Śląskiego, 2010.
Ohmann, Richard. “Speech acts and the definition of literature.” Philosophy & Rhetoric 1971, 4 (1): 1–19.
Parret, Herman. The Aesthetics of Communication: Pragmatics and Beyond. Dordrecht etc.: Springer Netherlands, 1993.
Pilkington, Adrian. “Literary pragmatics.” The Pragmatics Encyclopedia. Cummings, Louise (ed.). London etc.: Routledge, 2010. 251–253.
Porębski, Mieczysław. Sztuka a informacja. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1986.
Potocka, Maria A. Estetyka kontra sztuka. Kompromitacja założeń estetycznych w konfrontacji ze sztuką nowo-czesną. Warszawa: Fundacja Aletheia, 2007.
Pratt, Mary L. Toward a Speech Act Theory of Literary Discourse. Bloomington: Indiana University Press, 1977.
Rastall, Paul. “Aesthetic responses and the «cloudiness» of language: is there an aesthetic function of language?” La linguistique 2008, 1 (44): 103-132.
Romanov, Aleksey. Sistemnyy analiz regulyativnykh sredstvdialogicheskogo obshcheniya. Moskva: Institut Yazykoznaniya AN SSSR, 1988 [Романов, Алексей. Системный анализ регулятивных средств диа-логического общения. Москва: Институт языкознания АН СССР, 1988].
Searle, John R. “A classification of illocutionary acts.” Language in Society 1976, no. 5: 1–23. [Русский пере-вод: Серль, Джон Р. “Классификация иллокутивных актов.” Новое в зарубежной лингвистике. Вы-пуск XVII (выпуск 17). Теория речевых актов. Городецкий, Борис. Ред. Москва: Прогресс, 1986. 151-169].
Searle, John R. “The logical status of fictional discourse.” New Literary History 1975, 6 (2): 319–332.
Searle, John R. Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language. London: Cambridge University Press, 1969.
Sell, Roger D. (ed.). Literary Pragmatics. London: Routledge, 1991.
Sławiński, Janusz. Dzieło. Język. Tradycja. Warszawa: PWN, 1974.
Sławiński, Janusz. Próby teoretycznoliterackie. Warszawa: PWN, 1992.
Thyssen, Ole. Aesthetic communication. London: Palgrave Macmillan, 2011.
Uspenskiy, Boris. Semiotika iskusstva. Moskva: Yazyki slavyanskoy kul'tury, 1995 [Успенский, Борис. Семи-отика искусства, Москва: Языки славянской культуры, 1995].
Uvarov, Sergey. Muzyka v rezhissure Aleksandra Sokurova. [Dissertatsiya]. Moskva, 2014 [Уваров, Сергей. Музыка в режиссуре Александра Сокурова. [Диссертация]. Москва, 2014].
van Dijk, Teun A. Macrostructures. An Interdisciplinary Study of Global Structure in Discourses, Interaction and Cognition. Hillsdale – New Jersey: Erlbaum, 1980.
van Dijk, Teun A. “Pragmatics and poetics.” Pragmatics of Language and Literature. van Dijk, Teun A. (ed.). Amsterdam: North Holland, 1976. 23–27.
van Dijk, Teun V. Yazyk, poznaniye, kommunikatsiya. Moskva: Progress, 1989 [ван Дейк, Теун A. Язык, по-знание, коммуникация. Москва: Прогресс, 1989].
Vidgof, Vladimir. Filosofiya esteticheskogo soznaniya:intellektual'no-emotsional'nyy mir, sotsial'naya priroda, spetsifika. Tomsk: Izdatel'stvo Tomskogo Universiteta, 2007 [Видгоф, Владимир. Философия эстети-ческого сознания: интеллектуально-эмоциональный мир, социальная природа, специфика. Томск: Издательство Томского Yниверситета, 2007].
Vygotskiy, Lev. Psikhologiya iskusstva. Moskva: Iskusstvo, 1986 [Выготский, Лев. Психология искусства. Москва: Искусство, 1986].
Warner, Chantelle. “Literary pragmatics and stylistics.” The Routledge Handbook of Stylistics. Burke, Michael (ed.). London: Routledge, 2014. 362–377.
Witczak-Plisiecka, Iwona. From Speech Acts to Speech Actions. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013.
Wunderlich, Dieter. Linguistische Pragmatik. Frankfurt/M.: Athenäum–Verlag, 1972.
Yanitskaya, Svetlana. “Romansnyye tsitaty i reministsentsii v p'yese A.P. Chekhova Vishnevyy sad.” Vesnik BDU 2011, 4 (11): 13–17. [Яницкая, Светлана. “Романсные цитаты и реминисценции в пьесе А.П. Чехова Вишневый сад”, Веснік БДУ 2011, 4 (11): 13–17.]
Yylmaz, El'vira, Ashrapova, Alsu, Zinnatullina, Zul'fiya, Popp, Irina. “Potentsial sinkretichnykh rechevykh aktov odobreniya/neodobreniya v lingvistike (na primere materialov SMI.” Politicheskaya lingvistika 2017, no. 5 (65): 74–79 [Йылмаз, Эльвира, Ашрапова, Алсу, Зиннатуллина, Зульфия, Попп, Ирина. “Потенциал синкретичных речевых актов одобрения/неодобрения в лингвистике (на примере ма-териалов СМИ).” Политическая лингвистика 2017, no. 5 (65): 74–79].
Zagidullina, Marina, Kiklevich, Aleksandr (ed). Mediaesteticheskiy komponent sovremennoy kommunikatsii. Chelyabinsk: Izdatel'stvo Chelyabinskogo universiteta, 2020 [Загидуллина, Марина, Киклевич, Алек-сандр. Ред. Медиаэстетический компонент современной коммуникации. Челябинск: Издательство Челябинского университета, 2020].
Zhikhareva, Nataliya, Grineva, Yulya. “Osobennosti upotrebleniya sinkreticheskikh rechevykh aktov v rechi angloyazychnykh politikov.” Yazykoznaniye. Vostochnoslavyanskaya filologiya 2017, no. 4 (30): 42–53 [Жихарева, Наталия, Гринева, Юля. “Особенности употребления синкретических речевых актов в речи англоязычных политиков.” Языкознание. Восточнославянская филология 2017, no. 4 (30): 42–53].
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Polska
https://orcid.org/0000-0002-6140-6368
Prof. zw. dr hab. Aleksander Kiklewicz – pracownik Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej UWM w Olsztynie, kierownik Katedry Komunikacji Społecznej. Dyrektor Centrum Badań Europy Wschodniej, redaktor naczelny czasopisma „Przegląd Wschodnioeuropejski”. Specjalizuje się w zakresie teorii i filozofii języka, semiotyki komunikacji, pragmalingwistyki i stylistyki, semantyki kognitywnej i psycholingwistyki, gramatyki funkcjonalnej, składni semantycznej, lingwistyki konfrontatywnej. Autor ponad 400 prac naukowych, w tym ponad 20 monografii, opublikowanych w Warszawie, Lublinie Olsztynie, Łasku, Moskwie, Mińsku, Charkowie, Monachium, Wiesbaden. Kierownik i wykonawca projektów naukowych, wspieranych przez fundacje polskie i zagraniczne: Fonds zur Förderung der wissenschaftlichen Forschung, Austria (1993-1994); Deutsche Forschungsgemeinschaft, Niemcy (1996-1997); Alexander von Humboldt – Stiftung, Niemcy (1997-1998 i kolejne lata); Komitet Badań Naukowych (2001-2003); Narodowe Centrum Nauki (2017-2012) i in.
Uniwersytet Warmiński-Mazurski w Olsztynie Polska
https://orcid.org/0000-0002-5207-666X
Pracownik Instytutu Językoznawstwa UWM w Olsztynie. Specjalizuje się w pragmatyce, semantyce, teorii języka, frazeologii, stylistyce, glottodydaktyce i lingwistyce tekstu. Autor kilkudziesięciu artykułów naukowych, współautor i współredaktor kilku monografii naukowych. Wykonawca grantów naukowych finansowanych m.in. przez Narodowe Centrum Nauki. Współautor Elektronicznego słownika paradygmatów polskich frazeologizmów czasownikowych Verbel.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
