Książę Emeryk — patron dziewictwa i jeden z ważnych świętych z dynastii Arpadów, był czczony nie tylko na terenie Księstwa Węgierskiego w średniowieczu. Współcześnie trudno powiedzieć coś pewnego o genezie jego kultu w Polsce, niemniej jednak należy zauważyć, że uczestnicy pielgrzymki Bolesława Krzywoustego na cmentarz św. Stefana w Białogrodzie mogli o nim wiele słyszeć. Nieco później, jak można przypuszczać, to książęca „Kronika węgiersko‑polska”, zawierająca wiele informacji na jego temat, stanowiła niezwykle cenne źródło informacji dla polskiego duchowieństwa. Namacalne dowody kultu św. Emeryka pochodzą z lat 80. XIV wieku. W tym czasie kardynał Dymitr nadał przywileje odpustowe kilku ołtarzom i dwóm kaplicom kościoła Mariackiego w Krakowie, klasztorowi augustianów w Krakowie-Kazimierzu oraz kaplicy Mariackiej na zamku w Tarnowie. Miały one obowiązywać w dni książęce i w oktawie. Dowody potwierdzające istnienie znanego dziś nazwiska Arpadowiczów w Polsce pochodzą z końca tego stulecia. Dokument odpustowy z 1445 roku dla jednego z ołtarzy kościoła Mariackiego w Tarnowie zawiera dzień św. Emeryka. Święty Krzyż, z którym związana jest osoba księcia, dzięki legendzie związanej z tym miejscem, otrzymał ołtarz poświęcony jego imieniu. I tutaj klasztor otrzymał odpust, który miał obowiązywać również w jego dniu. Popularność legendy z regionu świętokrzyskiego nie przełożyła się na wielki rozwój kultu jej bohatera. Nie miał on odegrać istotnej roli w Polsce średniowiecza. Jego przyjęcie stanowiło jednak jeden z elementów, choć z pewnością niewielki, szerokich powiązań polsko-węgierskich. Sam Emeryk na stałe wpisał się w polski panteon świętych.

Świętą Górę Athos i po powrocie w 1262 lub 1263 roku, miał założyć klasztor Matki Bożej. Tradycja łącząca fundację klasztoru w Ławryszewie z imieniem księcia Wojsiełka może być ściśle związana z toposem władcy-mnicha w kulturze bizantyjskiej i południowosłowiańskiej. Wszystkie rosyjskie zapiski Wojsiełka podkreślają fakt, że książę zrezygnował ze świeckiego życia na rzecz życia monastycznego. Jednak po 1263 roku Wojsiełk ponownie pojawił się na scenie politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego, co wiązało się ze śmiercią jego ojca, Mendoga, wielkiego księcia, jesienią 1263 roku. Bogate materiały dotyczące przeszłości klasztoru w Ławryszewie pochodzą z zapisków fundacyjnych z XV i XVI wieku, zawartych w księdze ewangelickiej należącej do klasztoru. Ewangeliarz Ławryszewski to unikatowy zabytek napisany na papierze pergaminowym, rodzaj tzw. pełnego aprakosu. Bogaty materiał ikonograficzny wskazuje natomiast na jego powstanie w pierwszej połowie XIV wieku. Klasztor w Ławryszewie odegrał wielką rolę kulturotwórczą na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w dziejach monastycyzmu prawosławnego. Już w XV wieku posiadał rozległe ziemie, które zapewniały mu stałe dochody i utrzymanie. Okres świetności klasztoru trwał od XVI wieku do ugody w Brześciu w 1596 roku.

W artykule spróbowano zrekonstruować prawdziwy obraz księcia Lwa Daniłowicza, zaprezentowanego w pierwszej części Kroniki Halicko-Wołyńskiej jako zaufany towarzysz swego ojca, odważny wojownik i utalentowany dowódca. Historycy tylko częściowo zbadali postać Lwa i nigdy nie zdołali rozwikłać zagadki kryjących się w nim przeciwieństw. Autor tekstu opiera się na innych źródłach — głównie łacińskich, wcześniej niebranych pod uwagę przez uczonych — i na ich podstawie ocenia wydarzenia z życia księcia, zwłaszcza jego udział w skomplikowanych stosunkach z królami Węgier, Czech i Niemiec, polskimi książętami i władcami mongolskiego imperium, oraz to, co zmusiło Lwa do udziału w wojnie o sukcesję austriacką, bitwie pod Dürnkrutą i wojnie o sukcesję polską. Relacje między członkami dynastii Romanowiczów, śmierć księcia litewskiego Wojsiełka i ekspansja terytorialna są opisane w nowy sposób. Artykuł przedstawia również krajową politykę Lwa Daniłowicza i sytuację w Królestwie Rusi w drugiej połowie XIII wieku.

Głównym celem niniejszego artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie o datę urodzenia Bolka II, księcia świdnickiego zwanego Małym, w historiografii. Przy tym konieczne było ustalenie daty ślubu jego rodziców, Bernarda i Kunegundy Łokietków, który w świetle źródeł autor tekstu datuje na około 1310 rok. Następnie autor dowodzi, że książęta śląscy uzyskiwali pełnoletność w wieku 14 lat na przełomie XIII i XIV wieku. Mając na uwadze te zagadnienia, autor poddał wnikliwej analizie wszystkie dokumenty Bolka, pochodzące z pierwszego roku jego panowania (1326). Na podstawie dyplomów zakwestionował on opinię jedynie o częściowej większości księcia w 1326 roku i twierdził, że jego rządy w księstwie musiały rozpocząć się w maju 1326 roku. Znając zatem datę ślubu Bernarda oraz czas osiągnięcia przez niego pełnoletności na Śląsku w tym czasie (14 lat), autor wnioskuje, że najbardziej prawdopodobną datą urodzenia Bolka II Małego jest 1312 rok.

Sam tekst stanowi próbę rekonstrukcji biografii Henryka (Heinka, Hynka) z Głubczyc, mieszczanina, który był jednym z najbardziej zaufanych doradców w księstwie opawskim, a następnie w raciborskim za panowania Mikołaja Przemyślida II. Postać Henryka z Głubczyc jest niezwykle cenna dla poznania procesów kształtowania się otoczenia książęcego pierwszej dynastii Przemyślidów, zwłaszcza na dworze Mikołaja II. Pierwsze lata jego panowania charakteryzują się brakiem wykształconego otoczenia politycznego, a sam książę spędzał większość czasu z Janem Luksemburskim, towarzysząc mu w podróżach politycznych i wojskowych. Później jednak książę zaczął poświęcać więcej czasu sprawom wewnętrznym księstwa, a wokół niego zaczęli pojawiać się jako świadkowie przedstawiciele lokalnej szlachty i mieszczaństwa. Wśród świadków dokumentów najczęściej znajdowali się rycerz Henryk Hoberk i jego imiennik, mieszczanin z Głubczyc. Po połączeniu księstw opawskiego i raciborskiego, ten drugi zdecydowanie zajmował pierwsze miejsce, jako jedyny mieszczanin wymieniony w testamencie jako pierwszy. O jego szczególnej roli świadczy fakt, że książę nazywał go consiliari. W samym tekście, oprócz przedstawienia osoby Henryka i dziedzictwa, jakie po sobie pozostawił, wiele uwagi poświęcono opisowi posiadanych przez niego dóbr i fundacji prywatnych. Podkreślono również związki z Franciszkiem z Pragi, protonotariuszem, oraz Janem z Głubczyc, który mógł być protegowanym lub krewnym Henryka.

Średniowieczne źródła dowodzą obecności angielskich rycerzy w Prusach, którzy byli gośćmi Zakonu Krzyżackiego i jako krzyżowcy brali udział w kampaniach przeciwko Litwinom. Kronikarz Wigand z Marburga wymienia z imienia tylko jednego z takich gości, mianowicie Tomasza de Offart. W literaturze rycerz ten jest powszechnie utożsamiany z Tomaszem Uffordem, synem Roberta, pierwszym hrabią Suffolk i lordem Ufford. Tutaj jednak Tomasz jest nazywany przez Wiganda hrabią. Jest to błąd, ponieważ tytuł hrabiego/hrabiego należał tylko do Roberta i jego syna Wilhelma. Najbardziej intrygujący jest jednak wiek Tomasza, jaki Wigand widział w Prusach w 1331 roku. Kluczową rolę odgrywa tu data ślubu Roberta i Małgorzaty de Norwich. Ta sama para, według wszystkich dostępnych źródeł, pobrała się w 1324 roku lub, bardziej ogólnie, w latach dwudziestych XIV wieku. W tej sytuacji Tomasz z pewnością nie mógł osiągnąć pełnoletności w 1331 roku. Dowodzi tego wzmianka w „Chronica minor Sancti Benedicti de Hulmo”, w której podano datę urodzin Tomasza, a mianowicie dzień Marii Magdaleny w 1332 roku. Istnieją jednak spekulacje, że Tomasz, choć nie był synem Roberta Ufforda, mógł być jego młodszym bratem. Opierając się na źródłach i badaniach W. Bethama i R.E.Ch. Watersa, urodziny Tomasza, brata hrabiego Roberta, można datować na lata 1300-1306. Dlatego Tomasz, przebywając w Prusach, mógł mieć 26 lat. Pomylenie brata hrabiego z jego synem o tym samym imieniu może być związane z dużą popularnością, jaką przypisywano imionom Robert i Tomasz w rodzinie Uffordów. Ojcem hrabiego Roberta był również Robert, ale tylko lord Ufford, a nie hrabia. Obaj mieli syna i brata o imieniu Thomas. Sam błąd prawdopodobnie popełniono już w średniowieczu lub później, kiedy Konrad Gesselen tłumaczył kronikę na prośbę Jana Długosza.

Autorka szczegółowo opisuje badania numizmatyczne dotyczące działalności Władysława II Opolczyka w Rusi Halickiej. Na podstawie źródeł podjęła próbę określenia charakteru jego panowania na tym terenie. Postawiła hipotezę, że pomimo panowania w Rusi Halickiej w imieniu Ludwika Węgierskiego, a następnie królowej Marii, sam ustanowił się niezależnym królem. Niewątpliwie przyczyniły się do tego tytuły, majestatyczna pieczęć, której używał, a także emisja monet bitych pod jego pieczęcią. Autorka wykazała, że najnowsze badania numizmatyków ukraińskich i polskich, choć nie są one zgodne co do stanowiska, dowodzą, że w okresie panowania księcia opolskiego w Rosji można wyróżnić kilka rodzajów srebrnych groszy i miedzianych denarów.

Kościół Mariacki pełnił funkcję kościoła parafialnego w Krakowie już w 1224 roku. Lokacja miasta na prawie magdeburskim została przeprowadzona w 1257 roku, tak aby kościół Mariacki znalazł się w narożniku rynku, dzięki czemu jego miejsce zostało wyeksponowane. Stał się on głównym kościołem dzielnicy mieszczańskiej. Parafia kościoła Mariackiego obejmowała większość lokacyjnego obszaru miasta. Prawdopodobnie już na początku XIV wieku kaplica znana była z troskliwej opieki rady miejskiej w Krakowie. Formalnie prawo patronatu należało do biskupa krakowskiego, ale w praktyce to rada miejska decydowała w sprawach związanych z budową i wyposażeniem gotyckiego kościoła. Już w pierwszej połowie XIV wieku swoją działalność w jego imieniu rozpoczęli specjalni opiekunowie kościelni (vitricus). Budowa nowego kościoła, rozpoczęta pod koniec XIII wieku i kontynuowana (z istotnymi zmianami architektonicznymi) przez cały XIV wiek, była finansowana przez radę miejską i krakowskie mieszczaństwo. Największy wkład w budowę przypisuje się Mikołajowi Wierzynkowi, zwanemu Starszym, który ufundował prezbiterium, stanowiące eksponowaną strefę dla krakowskich rajców. Kościół Mariacki stał się najwybitniejszym kościołem Krakowa, skutecznie konkurując zarówno z katedrą, jak i kościołami w pobliskim Kazimierzu, ufundowanymi przez króla Kazimierza Wielkiego, ze względu na bogaty program architektoniczny. Kościół Mariacki stał się manifestacją roli rady miejskiej w Krakowie i mieszczaństwa. Już w XIV wieku poszczególne rody mieszczańskie fundowały ołtarze i kaplice (np. Wierzynkowie, Kranczowie, Salomonowie, Welkerowie i Trutilowie), a także przedmioty wyposażenia liturgicznego. Dedykacje tych ołtarzy odzwierciedlają bardzo bogaty program religijny. Wewnątrz kościoła znajdował się cmentarz grobowy i organy. Prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku powstało bractwo Mariackie, skupiające mieszczan krakowskich. Posiadało ono własną kaplicę i spowiednika. Ponadto w kościele Mariackim znajdowała się kaplica, w której odprawiano ostatnie nabożeństwa dla skazanych na śmierć.

W literaturze przedmiotu Franciszek Oczko został uznany za postać kluczową dla zrozumienia dziejów polskiej prowincji dominikanów pod koniec XIV wieku. Był postrzegany między innymi jako organizator zakonnego Studium Generale i inicjator przeniesienia stolicy prowincji do Krakowa. Dziś wiemy, że niesłusznie przypisywano Franciszkowi szereg zasług, a jego biografia, zrekonstruowana przez Pawła Kielara, pod wieloma względami nie dorównuje źródłom. Te same źródła pozwalają jednak mówić o aspektach działalności Oczki, które były dotychczas niedoceniane w historiografii. Najważniejszym z nich był niewątpliwie jego prawdopodobny udział we wprowadzeniu reformy obrządku rycerskiego zainicjowanej przez Rajmunda z Kapui w polskiej prowincji. Autorka tekstu ponownie analizuje źródła, które można powiązać z Franciszkiem Oczką, i dochodzi do wniosku, że został on wysłany na studia do Cambridge w 1378 roku i uzyskał tytuł magistra teologii świętej na Uniwersytecie Pruskim dopiero w 1393 roku. Jako wikariusz Rajmunda z Kapui, co najmniej od 1393 roku, był zaangażowany w konflikt zainicjowany przez Piotra Wasserabe i po zakończeniu sporu wokół Wasserabe, który był zarządcą prowincji polskiej, że wycofanie się Wasserabego, na które wpłynął Franciszek Oczko, zakończyło okres dominacji Wrocławia w prowincji polskiej. Uważa również, że Franciszek mógł należeć do pierwszych propagatorów idei reformy obrządku peryferyjnego w polskiej Prowansji. Choć Franciszek pracował nad jej wprowadzeniem, potrzebował pół wieku, aby zacząć na dobre wpływać na polskich dominikanów.

W dotychczasowych badaniach nad związkami Krakowa z Wielkim Księstwem Litewskim, ze względu na liczbę zachowanych źródeł, silnie akcentowano rolę, jaką odrodzony Uniwersytet Krakowski odegrał w kształtowaniu elity Kościoła litewskiego. Nie należy jednak zapominać, że związki średniowiecznego Krakowa z Wielkim Księstwem Litewskim nie ograniczały się wyłącznie do kwestii obecności Litwinów na Uniwersytecie. Choć zachowane źródła pozauniwersyteckie są całkowicie niewystarczające, to na ich podstawie można wskazać kilka intrygujących zagadnień, odnoszących się do działalności rady miejskiej Krakowa na przełomie XIV i XV wieku, a także do dziejów wewnętrznych Wielkiego Księstwa w tym przełomowym okresie. W niniejszym artykule zestawiono i skomentowano wszystkie znane źródła z archiwów miejskich Krakowa dotyczące Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pozwoliło to na uzupełnienie obecnego stanu wiedzy na temat dziejów państwa polskiego i litewskiego w latach panowania Jagiełły i Witolda.

Artykuł dotyczy zajazdów i konfliktów zbrojnych między szlachtą ziemi sanockiej w XV wieku, które to spory były częstym zjawiskiem w życiu późnośredniowiecznej Polski. Zajazdy odbywały się z powodu sporów o spadek, konfliktów o granicę między majątkami szlacheckimi, mogła się także do nich przyczynić uraza godności szlacheckiej czy chęć wzbogacenia się dzięki łupom. W tekście na przykładzie ziemi sanockiej — na podstawie ksiąg sądowych — podjęto próbę zarysowania osobliwości tych zajazdów, ich liczby i składu uczestników.

W 1413 roku w Horodle doszło do zawarcia kolejnej unii polsko‑litewskiej. Jednym z jej elementów było tzw. zbratanie się szlachty polskiej z litewską, czego wyrazem było nadanie katolickim bojarom litewskim tych samych praw, które posiadała szlachta polska, a także przyjęcie 47 rodów litewskich do herbów polskich. Na początku lat trzydziestych XV wieku doszło jednak do ostrego konfliktu między Koroną Polską a Wielkim Księstwem Litewskim — najpierw była to „burza koronacyjna”, a następnie wojna z nowym wielkim księciem Świdrygiełłą. W konsekwencji, doprowadzono do zrzucenia z tronu Świdrygiełły, zastąpienia go Zygmuntem Kiejstutowiczem oraz podpisania na polskich warunkach nowej unii, tzw. grodzieńskiej (1432, 1434). Wielkie Księstwo przez następne kilka lat podzieliło się na dwie części: kontrolowaną przez Świdrygiełłę i podległą Zygmuntowi Kiejstutowiczowi. Mimo konfliktu między nimi obydwaj, wraz ze swoimi zwolennikami, byli jednak przeciwnikami polskich dążeń inkorporacyjnych. To spowodowało, że niektórzy z bojarów litewskich, na znak protestu, a jednocześnie obrony litewskiej tożsamości i niezależności, zarzucili herby polskie i powrócili do dawnych znaków (sprzed 1413 roku). Informacje o odesłaniu herbów polskich przez Litwinów podaje Kronika Wielkiego Księstwa Litewskiego i Żmudzkiego (w tym jej wersja, Kronika Bychowca), jednak umieszcza je pod rokiem 1453 i łączy ze zjazdem polsko‑litewskim w Parczewie. Autor artykułu na podstawie badań sfragistycznych odrzuca ten przekaz i wiąże ten swoisty protest ze wspomnianą trudną sytuacją polityczną między Koroną i Litwą na początku lat trzydziestych XV wieku.

Przekonanie o istnieniu odrębnego stronnictwa królowej Zofii Holszańskiej obowiązuje w polskiej historiografii od czasu wydania we Lwowie w 1936 roku dzieła Ewy Maleczyńskiej „Rola polityczna królowej Zofii Holszańskiej na tle walk stronnictwa w latach 1422—1434”. Należeć do niego mieli m.in. juniorzy, a jego kształt miał nastąpić już za życia Władysława Jagiełły. Jednak gdy w tym czasie funkcjonowało już prokrólewskie stronnictwo Szafrańców, jakakolwiek trzecia frakcja była bezużyteczna. Zresztą po śmierci króla i młodszego brata Szafrańców, a także po pojawieniu się juniorów na scenie politycznej, królowa pozostawała w opozycji do ich planów. Jej współpraca z krakowskim biskupem Zbigniewem Oleśnickim, który był absolutnie przeciwny młodej szlachcie, wynikała z jej naturalnego i zrozumiałego zaangażowania w koronację starszego syna. Jednak po koronacji Władysława Zofia definitywnie wycofała się z życia politycznego, udając się do swoich włości królewskich. Dokumenty wystawione przez nią w latach 1434–1438 obejmowały niemal wyłącznie osoby z jej dworu. Nic zatem nie dowodzi istnienia jakiegokolwiek stronnictwa, które można by uznać za stronnictwo królowej, również tuż po śmierci Jagiełły. Pierwsza osoba spoza otoczenia dworu, która pojawiła się na dokumencie Zofii, pojawiła się dopiero w 1446 roku, a więc w czasie jej walki o ustanowienie Kazimierza, młodszego syna, królem Polski. Jednak krąg osób skupionych wówczas wokół niej również nie może aspirować do miana jej stronnictwa. Po koronacji stanowili oni krąg najbliższych współpracowników króla. Założenia dotyczące stronnictwa królowej należy traktować z rezerwą, wykluczając jednocześnie możliwość jego istnienia za życia Władysława Jagiełły. Stosunek polskich panów do królowej zmienił się dopiero po śmierci Warneńczyka. W rezultacie zaczęli się wokół niej gromadzić antagoniści Oleśnickiego. Jednak tuż po koronacji Kazimierza sytuacja uległa ponownej zmianie, a królowa skupiła wokół siebie m.in. swój dwór.

W Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej o. Walentego Patykiewicza przechowywany jest dokument króla polskiego Aleksandra, wystawiony w imieniu sukienników z Wielunia 1 lutego 1502 roku, potwierdzający i transsumujący dyplom Kazimierza Jagiellończyka z 25 marca 1450 roku, rozstrzygający spór konsumentów z krawcami sukienniczymi, dotyczący sprzedaży w mieście sukna gorszej jakości i tańszego niż produkowanego lokalnie. Sam dokument odnaleziono podczas niedawnych prac konserwatorskich w archiwum. Sam pergamin jest istotny ze względu na cytowanie w całości przywileju Kazimierza, który do niedawna nie zachował się w oryginale, przydatnego w badaniach nad historią cechów i handlu w Wieluniu, a także polskiej kancelarii królewskiej. Może on również stanowić ważny powód do badań nad polską numizmatyką średniowiecza. Dodatek źródłowy dotyczy dokumentu będącego przedmiotem sporu, a także porównuje transumpt przywileju Kazimierza z jego ówczesnym zapisem w certyfikacie koronnym.