Abstrakt

Przedstawiona w tym artykule analiza nie aspiruje do prezentacji całokształtu problemów, jakimi powinna zajmować się pedagogika zdrowia. Jej zadaniem było jedynie ukazanie możliwości zastosowania teorii ról społecznych w usystematyzowaniu społecznych problemów zdrowia i choroby, które powinny być przedmiotem badań pedagogiki zdrowia, w wypracowywaniu skutecznych sposobów edukacyjnego wspierania jednostek i grup w zachowaniu zdrowia oraz w przezwyciężaniu skutków choroby, zarówno własnej, jak i osoby bliskiej. Jak pisze J. H. Turner, „teoria ról jest potencjalnie użyteczna, gdyż dotyczy złożonych wzajemnych powiązań oczekiwań pochodzących ze struktury społecznej, oddziaływania tych oczekiwań za pośrednictwem jaźni i umiejętności odgrywania roli przez jednostki [...]”. Autor uważa ponadto, że odgrywanie roli należy do najlepiej obserwowalnych zjawisk, co ma duże znaczenie dla metodologii badań empirycznych. Ta użyteczność teorii ról społecznych powinna być w większym niż dotychczas stopniu dostrzegana i wykorzystywana w badaniach pedagogiki zdrowia, co umożliwiłoby poznanie całokształtu wielorakich powiązań pomiędzy jednostką obciążoną problemem zdrowotnym a strukturą społeczną. Jedna z wcześniejszych i najbardziej uniwersalnych prób stworzenia modelu powiązań pomiędzy problemami zdrowia i choroby a społecznym funkcjonowaniem człowieka opiera się na teorii ról społecznych. Pojęcie roli społecznej, jakkolwiek należy do podstawowych pojęć nauk społecznych, w tym przede wszystkim socjologii, jest bardzo trudne do jednoznacznego zdefiniowania, a w związku z tym także do zastosowania w procesach badawczych. Wynika to z faktu, że desygnatów tego pojęcia poszukiwać należy w dwóch odrębnych obszarach rzeczywistości społecznej, tj. w płaszczyźnie normatywnej i behawioralnej, a definicje najczęściej cytowane w literaturze odnoszą je wyłącznie do jednej z tych płaszczyzn. I tak np. w słownikach socjologicznych czytamy, że rola społeczna to „zdefiniowany i społecznie określony, spójny wewnętrznie zespół przepisów i oczekiwań dotyczących pożądanego zachowania jednostek w konkretnych sytuacjach, związanych z ich pozycjami społecznymi, a także zbiór podstawowych przywilejów, obowiązków i praw, które są społecznie przypisane do pozycji w grupie”, a także że rola społeczna to „zespół oczekiwań odnoszących się do zachowań osoby zajmującej daną pozycję w strukturze społecznej lub ogół praw i obowiązków wiążących się z daną pozycją społeczną lub stanowiskiem”. Klasyk polskiej socjologii J. Szczepański definiował natomiast rolę społeczną jako „względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru”. Podobnie uważał T. Newcomb, stwierdzając, że rola społeczna to „konsekwentne zachowania jakiejś jednostki w ramach mniej lub bardziej stabilnego związku z jakąś inną osobą bądź kilkoma osobami”. Także dla J. H. Turnera rolą społeczną są „zachowania poszczególnych jednostek w ramach pozycji społecznych w stosunku do siebie nawzajem oraz z uwzględnieniem norm i innych kulturowych symboli”.