Obraz grzeczności utrwalony w połączeniach wyrazowych języka polskiego i rosyjskiego (na materiale wybranych słowników)
Abstrakt
Artykuł stanowi analizę porównawczą połączeń wyrazowych związanych z grzecznością językową i niejęzykową, rejestrowanych przez słowniki opisowe i frazeologiczne języka polskiego i rosyjskiego jako hasła bądź stanowiących ilustrację materiałową haseł. Eksploracji poddano m.in. połączenia zawierające wyrazy grzeczność, grzeczny, grzecznie, etykieta, uprzejmość, вежливость, вежливый, этикет, этикетный, połączenia zawierające nazwy zwrotów grzecznościowych i połączenia z wyrazami często stosowanymi w pośrednich aktach etykiety (np. kłaniać się, ukłony, поклон, кланяться). W tekście dokonano rekonstrukcji obrazu grzeczności utrwalonego przez polską i rosyjską leksykografię, obejmującego m.in. cechy przypisywane grzeczności, a także przedmiot, cel i adresatów zachowań grzecznościowych. Badanie prowadzi do wniosku, że obraz uprzejmości wyłaniający się z analizowanych połączeń w dużej mierze odpowiada wypracowanym dotychczas modelom polskiej i rosyjskiej grzeczności.
Słowa kluczowe
grzeczność; grzeczność językowa; frazeologia; językowy obraz świata; język polski; język rosyjski
Bibliografia
Antas, Jolanta. “Polskie zasady grzeczności.” Język trzeciego tysiąclecia II, t 1: Nowe oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie. Szpila, Grzegorz (ed.). Kraków: Krakowskie Towarzystwo Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej Tertium, 2002: 347–363.
Bańko, Mirosław. Słownik porównań. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004.
Bartmiński, Jerzy. “Frazeologia a językowy obraz świata.” Słowiańska frazeologia gwarowa II. Rak, Maciej, Mokienko, Valerij M. (ed.). Kraków: Księgarnia Akademicka, 2002: 53–62.
Bartmiński, Jerzy. “O pojęciu językowego obrazu świata.” Językowe podstawy obrazu świata. Bartmiński, Jerzy. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2006: 11–21.
Belko,Vladimir Kuzmich. Zhguchiy glagol. Slovar' narodnoy frazeologii. Moskva: Zelënyy vek, 2000 [Белко, Владимир Кузмич. Жгучий глагол. Словарь народной фразеологии. Москва: Зелёный век, 2000].
Belyanin, Valeriy Pavlovich, Butenko, Irina Anatol'yevna. Zhivaya rech'. Slovar' razgovornykh vyrazheniy. Moskva: RAIMS, 1994 [Белянин, Валерий Павлович, Бутенко, Ирина Анатольевна. Живая речь. Словарь разговорных выражений. Москва: РАИМС, 1994].
Brown, Penelope, Levinson, Stephen C. Politeness. Some universals in language usage. Cambridge – New York – Victoria: Cambridge University Press, 1987.
Chlebda, Wojciech. “Frazematyka.” Współczesny język polski. Bartmiński, Jerzy (ed.). Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2001: 335–342.
Chlebda, Wojciech. “Frazeologiczne zaplecze językowego obrazu świata.” Słowiańska frazeologia gwarowa II. Rak, Maciej, Mokienko, Valerij M. (ed.). Kraków: Księgarnia Akademicka, 2020: 63–72.
Chlebda, Wojciech. Elementy frazematyki: wprowadzenie do frazeologii nadawcy. Łask: Leksem, 2003.
Dąbkowska, Anna. “Obraz grzeczności w polskiej frazeologii.” Etnolingwistyka. Problemy Języka i Kultury, 2022, no. 34: 125–137.
Dąbkowski, Grzegorz. “Grzeczność w słownikach języka polskiego.” Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą. Język, działanie, kultura. Bloch, Jagoda, Lewandowska-Jaros, Dorota, Pawelec, Radosław (ed.). Warszawa: Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2014: 79–86.
Dmitriyev, Dmitriy Vladimirovich (red.). Tolkovyy slovar' russkogo yazyka. Moskva: Astrel', 2003 [Дмитриев, Дмитрий Владимирович (ред.). Толковый словарь русского языка. Москва: Астрель, 2003].
Doroszewski, Witold (ed.). Słownik języka polskiego, t. 1–11. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1958–1969.
Dubisz, Stanisław (ed.). Uniwersalny słownik języka polskiego, t. 1–4. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2003.
Fëdorov, Aleksandr Il'ich. Frazeologicheskiy slovar' russkogo literaturnogo yazyka. Moskva: Astrel', 2008 [Фёдоров, Александр Ильич. Фразеологический словарь русского литературного языка. Москва: Астрель, 2008].
Fliciński, Piotr. Współczesny słownik frazeologiczny. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2010.
Formanovskaya, Natal'ya Ivanovna. “Kul'tura obshcheniya i rechevoy etiket.” Russkiy yazyk v shkole, 1993, no. 5: 75–79 [Формановская, Наталья Ивановна. “Культура общения и речевой этикет.” Русский язык в школе, 1993, no. 5: 75–79].
Formanovskaya, Natal'ya Ivanovna. Rechevoye obshcheniye: kommunikativno-pragmaticheskiy podkhod. Moskva: Russkiy yazyk, 2002 [Формановская, Наталья Ивановна. Речевое общение: коммуникативно-прагматический подход. Москва: Русский язык, 2002].
Formanovskaya, Natal'ya Ivanovna. Upotrebleniye russkogo rechevogo etiketa. Moskva: Russkiy yazyk, 1982 [Формановская, Наталья Ивановна. Употребление русского речевого этикета. Москва: Русский язык, 1982].
Grabias, Stanisław. Język w zachowaniach społecznych. Lublin: Wydawnictwo UMCS, 1994.
Grabowska-Kuniczuk, Agata. “„Wszystkie odcienie grzeczności”. Przemiany znaczeniowe pojęcia słownikowego od Lindego do Doroszewskiego.” Napis, 2004, no. 10 X: 281–288.
Grice, Herbert P. “Logika a konwersacja.” Język w świetle nauki. Stanosz, Barbara (ed.). Warszawa: Czytelnik, 1980: 91–114.
Grodziński, Eugeniusz. “Rola formuł grzecznościowych w językach współczesnych.” Poradnik Językowy, 1977, no. 7: 305–310.
Grodziński, Eugeniusz. Wypowiedzi performatywne: z aktualnych zagadnień filozofii języka. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1980.
Gyulumyants, Kira. Pol'sko-russkiy frazeologicheskiy slovar'. Minsk: Ekonompress, 2004 [Гюлумянц, Кира. Польско-русский фразеологический словарь. Минск: Экономпресс, 2004.
Huszcza, Roman. Honoryfikatywność. Gramatyka – pragmatyka – typologia. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 1996.
Iwczenko, Jarosława. “Diabeł we frazeologii polskiej i rosyjskiej: motywy główne.” Acta Polono-Ruthenica, 2009, no. 14: 385–396.
Kita, Małgorzata. “„Grzeczność wszystkim należy, lecz każdemu inna”. O wielości odmian grzeczności językowej.” Postscriptum Polonistyczne, 2016, 1(17): 193–212.
Kłosińska, Anna, Sobol Elżbieta, Stankiewicz Anna. Wielki słownik frazeologiczny PWN z przysłowiami. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009.
Konishcheva, N. S., Gundyayeva, O. V. Russkiy rechevoy etiket. Uchebno-metodicheskoye posobiye. Nizhniy Novgorod: Nizhegorodskiy gosudarstvennyy tekhnicheskiy universitet, 2005 [Конищева, Н. С., Гундяева, О. В. Русский речевой этикет. Учебно-методическое пособие. Нижний Новгород: Нижегородский государственный технический университет, 2005].
Krylova, Tat'yana Vladimirovna. “Naivno-yazykovyye predstavleniya o vezhlivosti i obsluzhivayushchaya ikh leksika.” Yazykovaya kartina mira i sistemnaya leksikografiya. Apresyan, Yuriy Derenikovich (red.). Moskva: Yazyki slavyanskikh kul'tur, 2006: 241–402 [Крылова, Татьяна Владимировна. “Наивно-языковые представления о вежливости и обслуживающая их лексика.” Языковая картина мира и системная лексикография. Апресян, Юрий Дереникович (ред.). Москва: Языки славянских культур, 2006: 241–402].
Kuznetsov, Sergey Aleksandrovich (red.). Bol'shoy tolkovyy slovar' russkogo yazyka. Sankt-Peterburg: Norint, 2008 [Кузнецов, Сергей Александрович (ред.). Большой толковый словарь русского языка. Санкт-Петербург: Норинт, 2008].
Lachur, Czesław. Zarys językoznawstwa ogólnego. Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Uniwersytetu Opolskiego, 2004.
Leech, Geoffrey N. Principles of Pragmatics. London: Longman, 1983.
Lewicki, Andrzej Maria, Pajdzińska, Anna. “Frazeologia.” Współczesny język polski. Bartmiński, Jerzy (ed.). Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2001: 315–334.
Linde-Usiekniewicz, Jadwiga. “Językowe, międzyjęzykowe, kulturowe i międzykulturowe aspekty grzeczności.” Grzeczność na krańcach świata. Marcjanik, Małgorzata (ed.). Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2007: 15–35.
Marcjanik, Małgorzata. “Etykieta językowa.” W kręgu grzeczności. Wybór prac z zakresu polskiej etykiety językowej. Marcjanik, Małgorzata. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2001: 85–96.
Marcjanik, Małgorzata. “Granice polskiej grzeczności językowej.” W kręgu grzeczności. Wybór prac z zakresu polskiej etykiety językowej. Marcjanik, Małgorzata. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2001: 21–30.
Marcjanik, Małgorzata. “Opisywanie etykiety językowej. Problemy metodologiczne.” W kręgu grzeczności. Wybór prac z zakresu polskiej etykiety językowej. Marcjanik, Małgorzata. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2001: 9–19.
Marcjanik, Małgorzata. “Proces przewartościowywania polskiej grzeczności językowej.” Język trzeciego tysiąclecia II, t 1: Nowe oblicza komunikacji we współczesnej polszczyźnie. Szpila, Grzegorz (ed.). Kraków: Krakowskie Towarzystwo Popularyzowania Wiedzy o Komunikacji Językowej Tertium, 2002: 391–396.
Marcjanik, Małgorzata. “Typologia polskich wyrażeń językowych o funkcji grzecznościowej.” W kręgu grzeczności. Wybór prac z zakresu polskiej etykiety językowej. Marcjanik, Małgorzata. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2001: 31–36.
Marcjanik, Małgorzata. “Zasady grzecznościowej gry.” W kręgu grzeczności. Wybór prac z zakresu polskiej etykiety językowej. Marcjanik, Małgorzata. Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, 2001: 199–205.
Marcjanik, Małgorzata. Grzeczność w komunikacji językowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013.
Marcjanik, Małgorzata. Polska grzeczność językowa. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 2000.
Marcjanik, Małgorzata. Słownik językowego savoir-vivre’u. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2015.
Nagórko, Alicja. “Grzeczność wasza i nasza.” Grzeczność nasza i obca. Marcjanik, Małgorzata (ed.). Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2005: 69–86.
Niewiara, Aleksandra. “Słowa klucze kultury w sytuacji bliskiego sąsiedztwa kultur i powinowactwa językowego (dusza – serce).” LingVaria, 2015, no. 2(20): 291–304.
Ożóg, Kazimierz. Polszczyzna przełomu XX I XXI wieku: wybrane zagadnienia. Rzeszów: Wydawnictwo „Otwarty Rozdział”, 2001.
Ożóg, Kazimierz. Zwroty grzecznościowe współczesnej polszczyzny mówionej (na materiale języka mówionego mieszkańców Krakowa). Warszawa – Kraków: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990.
Piotrowicz, Anna, Witaszek-Samborska, Małgorzata. “Międzypokoleniowe różnice w grzeczności językowej w opinii studentów polonistyki.” Słowo. Studia językoznawcze, 2014, no. 5: 192–200.
Piotrowicz, Anna. “Współczesna grzeczność językowa w świadomości poznańskich kleryków.” Poznańskie Spotkania Językoznawcze, 2017, no. 33: 77–90.
Rodziewicz, Barbara. “Koncept „szczęście” w językowym obrazie świata Polaków i Rosjan: aspekt diachroniczny (paremiologiczny) i synchroniczny (asocjacyjny).” Studia Rossica Posnaniensia, 2010, no. 35: 227–235.
Sikora, Kazimierz. Grzeczność językowa wsi. Część I: system adresatywny. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2010.
Skorupka, Stanisław. Słownik frazeologiczny języka polskiego. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1987.
Skudrzyk, Aldona. “Normy grzecznościowych zachowań językowych (etykieta językowa, savoir-vivre, bon ton, dobre wychowanie, grzeczność językowa).” Sztuka czy rzemiosło? Nauczyć Polski i polskiego. Achtelik, Aleksandra, Tambor, Jolanta (ed.). Katowice: Wydawnictwo Gnome, 2007: 105–122.
Stefańska, Elwira. “Frazeologiczny obraz świata w aspekcie lingwistyki antropologicznej (na przykładzie funkcjonowania związków frazeologicznych we współczesnym języku rosyjskim).” Language and Literary Studies of Warsaw, 2018, no. 8: 151–166.
Sztabnicka-Gradowska, Emilia. Model polskiej grzeczności językowej w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Perspektywa interkulturowa (rozprawa doktorska napisana w Katedrze Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej). Łódź: Uniwersytet Łódzki, 2017.
Szymczak, Mieczysław (ed.). Słownik języka polskiego, t. 1–3. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1978–1981.
Ushakov, Dmitriy Nikolayevich. Tolkovyy slovar' russkogo yazyka. Moskva: Sovetskaya entsiklopediya, 1935–1940 [Ушаков, Дмитрий Николаевич. Толковый словарь русского языка. Москва: Советская энциклопедия, 1935–1940].
Wierzbicka, Anna. Język – umysł – kultura. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.
Yefremov, Valeriy Anatol'yevich. “Transformatsiirusskogo rechevogo etiketa: obrashcheniya.” Byulleten' uchenogo soveta RGPU im. A. I. Gertsena, 2010, no. 10: 44–48 [Ефремов, Валерий Анатольевич. “Трансформации русского речевого этикета: обращения.” Бюллетень Ученого совета РГПУ им. А. И. Герцена, 2010, no. 10: 44–48].
Żmigrodzki, Piotr. Wprowadzenie do leksykografii polskiej. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2003.
Żurek, Anna. “Teorie grzeczności językowej.” Kształcenie Językowe, 2008, 7(17): 33–43.
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Polska
https://orcid.org/0000-0003-0400-5143
Dr, adiunkt na Wydziale Neofilologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zainteresowania naukowe: etnolingwistyka, pragmatyka językowa, socjolingwistyka, językoznawstwo porównawcze, konwersja tekstu rosyjskiego na znaki polskiego alfabetu. Autor ponad 30 artykułów naukowych, m.in.: Kwantytatywne aspekty doboru haseł w słownikach (na materiale Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego) (w: Wokół 300 tysięcy polskich słów. Wstęp do hasłownikologii, Warszawa 2017), Akty podziękowania w treści polsko- i rosyjskojęzycznych wiadomości przesyłanych na kartach pocztowych („Studia Rossica Gedanensia” 2021, nr 8), Błędy (orto)graficzne w rosyjskojęzycznych wiadomościach przesyłanych na kartach pocztowych („Studia Rossica Posnaniensia” 2019, nr 44). Doktorat 2021: Językowy obraz wartości w polsko- i rosyjskojęzycznych aktach życzeń przesyłanych na kartach pocztowych.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
