Mowy „przy oddawaniu”, czyli o możliwych powinowactwach retorycznych gatunków
Abstrakt
Dedication speeches serve to exemplify a broader problem of classifying oratory according to rhetorical modes and circumstances. A review of selected lectures on rhetoric from the 17th and 18th centuries (printed and in manuscripts) as to their treatment of dedication theory enables me to show both the practical constraints of perceiving dedications through the lens of the conventions governing printed dedications in books, and the connection of this form with the broader category of dedication speeches delivered when handing over a gift, a post, or even a bride during wedding ceremonies. The examples from the Polish oratory practice show the functioning of dedication speeches in the oral realm (when handing over an encomium during a wedding or a funeral). Moreover, in accordance with the politeness rule common in the Polish oratory, the relevant dialogues include both offering and thanking, and oratory also comes into play when thanking for a dedication.
Słowa kluczowe
oratio dedicatoria; dedication; genre; rhetorical mode; oratory
Bibliografia
Arystoteles, 1988: Retoryka. W: Idem: Retoryka. Poetyka. Przeł., wstęp i komentarz H. Podbielski. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Barłowska Maria, 2001: „Drogi klejnot i piastującemu ozdobny”. Sejmowe mowy przy przekazywaniu pieczęci. W: Sarmackie theatrum. W: Wartości i słowa. Red. R. Ocieczek przy współ. B. Mazurkowej. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Barłowska Maria, 2010: Dwie „rzeczy przy pogrzebie”. Glosa do recepcji prozy Jana Kochanowskiego. W: Sarmackie theatrum. T. 6: Między księgami. Red. M. Jarczykowa, A. Sitkowa. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Barłowska Maria, 2011: Głosy zwycięzców i nieprzyjacielskie chorągwie – oratorski fragment rycerskiej tradycji. W: Wojny, bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej. Red. W. Pawlak, M. Piskała. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN.
Bednarski Stanisław, 1933: Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce. Kraków: Wydawnictwo Księży Jezuitów.
Ciszewska Małgorzata, 2016: Tuliusz domowy. Świeckie oratorstwo szlacheckie kręgu rodzinnego (XVII–XVIII wiek). Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN.
Cyceron Marcus Tullius, 1998: Mowy. Tłum. i oprac. S. Kołodziejczyk, J. Mrukówna, D. Turkowska. Kęty: Wydawnictwo Antyk.
Dux oratorius, BJ 1984: Dux oratorius, seu sacrae et humanae eloquentiae praecepta ex Cicerone, Ari[istote]le, Quintiliano, Hermogene et aliis antiquissimis rhetoribus, rękopis Biblioteki Jagiellońskiej 1984.
Jaroszewicki Hilarion, 1703: Arbor Tulliana Iasinsciano…, k. 139 [http://www.medievist.org.ua/2013/01/arbor-tulliana-iasinsciano.html].
Juvencius Josephus, 1712: Candidatus rhetoricae. Paryż: apud Joannem Barbou.
Kazania i mowy, 1750: Kazania i mowy na walnym pogrzebowym akcie ś.p. Jaśnie Oświeconej Księżny Jejm[oś]ci Anny z Książąt Sanguszków Radziwiłłowej, kanclerzyny wielkiej W[ielkiego] Ks[ięstwa] Lit[ewskiego], miane, tudzież krótkie tegoż aktu opisanie z wyrażeniem castri doloris w kościele nieświskim Societatis Jesu wspaniałą i misterną strukturą erygowanego roku 1747, na wieczną w potomne wieki pamięć do druku podane. Wilno: w Drukarni JKM Akade[miae] Societatis Iesu.
Keckermann Bartłomiej, 1612: Systema rhetoricae, in quo artis praecepta plane et methodice traduntur… Hanoviae: apud haeredes Gulieimi Antonii.
Kołozwarski Jan, BOss Lw 7832 I: Rhetor Polonus seu praecepta universe Polonae nobilitatis ordini percommoda, rękopis Lwowskiej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. Wasyla Stefanyka, fond 5, 7832 I.
Korolko Mirosław, 1993: Retoryka w polskich kolegiach jezuickich. W: Jezuici a kultura polska. Red. L. Grzebień SJ, S. Obirek SJ. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Krzywy Roman, 2014: Poezja staropolska wobec genologii retorycznej. Wprowadzenie do problematyki. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego.
Kwiatkiewicz Jan, 1690: Suada civilis huius aevi genio et nostratis politiae ingenio […] accomodata, w: tenże, Suada civilis et Phoenix rhetorum opus bipartitum. Praga: Typis Universitatis Carolo Ferdinandaae in Collegio S[ocietatis] Iesu ad S. Clementem.
Lubomirski Stanisław Herakliusz, 1745: Mowa J[aśnie] W[ielmożnego] J[ego] M[oś]ci P[ana] Lubomirskiego marsz[ałka] w[ie]lk[iego] kor[onnego] oddaiąc pieczęć mniejszą kor[onną] J[aśnie] W[ielmożnemu] J[ego] M[oś]ci Panu Tarłowi woj[ewodzie] lubelskiem. W: J. Ostrowski-Danejkowicz: Swada polska i łacińska. Lublin: w Drukarni JKM Collegium Societatis Iesu, t. 1, cz.1, s. 218.
Marszałkowski Józef, BŚl 78 II: Liber rhetorices dulcis plenumq[ue] antiquitatis, rękopis Biblioteki Śląskiej 78 II.
Maskiewicz Bogusław Samuel, BJ przybytki 217/61: Miscellanea spraw publicznych i osobistych XVII w., rękopis Biblioteki Jagiellońskiej, przybytki 217/61.
Niedźwiedź Jakub, 2003: Nieśmiertelne teatra sławy. Teoria i praktyka twórczości panegirycznej na Litwie w XVII i XVIII w. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Opaliński Łukasz, 1668: Łukasz Opaliński marszałek koronny oddaje pieczęć mniejszą J[ego] M[ości] P[anu] Jerzemu Ossolińskiemu. W: J. Pisarski: Mówca polski. T.1. Kalisz: Drukarnia Collegium Societatis Iesu. s. 121–123.
Orator Polono-politicus, BBaw 476: Orator Polono-politicus, rękopis Biblioteki Baworowskich 476.
Orator Polonus, BOss 1937 I: Orator Polonus inter praecepta rhetorica orationum praxes eruditionem historicam ac symbolicam doctrinis, rękopis Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich 1937 I.
Otwinowska Barbara, 1990: Retoryka. W: Słownik literatury staropolskiej. Red. T. Michałowska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Pawłowska Anna, 2015: Kultura retoryczna dominikanów z kręgu konwentu pw. Świętej Trójcy w Krakowie w 1 poł. XVII wieku na podstawie listów dedykacyjnych tekstów drukowanych w latach 1600–1650. Rozprawa doktorska UJ.
Pelletier Gerard, 1657: Reginae palatium eloquentiae. Lugduni: sumptibus Ioannis Amati Candy, typographi regii.
Potocki Wacław, 1987: Poetae nascuntur, non fiunt. W: Idem: Dzieła. T. 2: Ogród nie plewiony i inne utwory z lat 1677–1695. Oprac. L. Kukulski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Quintilianus Marcus Fabius, 1958: The Institutio oratoria of Quintilian with an English Translation. Vol. 1. Transl. H.E. Butler. London–Cambridge–Massachusetts: William Heinemann LTD, Harvard University Press.
Rapal Stanisław, 1717: Via ad eloquentiam quatuor passibus epistolarum, chriarum, syllogismorum et orationum constans. Praga: Typis Universitatis Carolo Ferdinandaaein Collegio S[ocietatis] Iesu ad S. Clementem.
Relacyja pogrzebu, 1737: Relacyja pogrzebu świętej pamięci Jaśnie Wielmożnego J[ego]M[o]ści Pana Humieckiego, wojewody podolskiego, lisiatyckiego, gajowskiego etc. etc. starosty, dnia 28 stycznia w kościele archikatedralnym lwowskim odprawionego. Lwów: w Drukarni Brackiej Trójcy S. i JKM.
Sarbiewski Maciej Kazimierz, 1954: O poezji doskonałej czyli Wergiliusz i Homer (De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus) O poezji doskonałej (De perfecta poesi sive Vergilius et Homerus). Tłum. M. Plezia. Oprac. S. Skimina. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Słomak Iwona, 2015: Teksty zalecające z perspektywy teorii wymowy i w praktyce. Ujęcie Jana Kwiatkiewicza. W: Wypowiedzi zalecające w książce dawnej i współczesnej. Red. M. Jarczykowa, B. Mazurkowa, M. Marcinkowska. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Trębska Małgorzata, 2008: Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genologia, obrzęd, źródła. Warszawa: Wydawnictwo IBL PAN.
Trębska Małgorzata, 2013: Vita iter est. Oratorskie i listowne pożegnania i salutacje XVII i XVIII wieku. Rekonesans. „Barok” nr 40.
Ulčinaitè Eugenija, 1984: Teoria retoryczna w Polsce i na Litwie w XVII wieku. Próba rekonstrukcji schematu retorycznego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Verani Gaetano, 1670: Pantheon argutae elocutionis omnia politioris litteraturae genera complectens, in decem libros distributum. Messanae: ex Typographia Iacobi Matthaei.
Vossius Gerard, 1640: Rhetorices contractae sive partitionum orationum libri quinque. Lugduni: ex Officina Ioannis Maire 1640.
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
