Historyja żałosna… Bartłomieja Paprockiego – u progu polskiej epiki historycznej
Abstrakt
The subject of considerations in the present article is the work by Bartłomiej Paprocki: Historyja żałosna o prędkości i okrutności tatarskiej […], which appeared in 1575. What can be noticed in the said work is the process of intersecting of generic features of current-novelties song (Polish pieśń nowiniarska) and the epic features, the latter being particularly those that characterise historical narrative poems, such as: verismo, events chronology, using information from contemporaneous sources, recording places and persons who participate in depicted events, moderation when it comes to utilising stylistic devises. At the same time, mainly in the dedicatory letter addressed to Anzelm Gostomski, an endeavour may be noticed to overcome the poetics of current-novelties songs – not least by creating the image of poet as a soothsayer. To the author’s mind, the work by Paprocki appeared at the dawn of Polish heroicum. The narrative poem in question came a few years prior to the poetical renderings from the times of war campaigns of Stephen Báthory, which are considered by this subject’s scholars as first attempts at creating new poetical quality – the historical narrative poem.
Słowa kluczowe
historical epic; current-novelties song (Polish pieśń nowiniarska); Bartłomiej Paprocki
Bibliografia
Borek Piotr, 2006: Wstęp. W: Samuel Leszczyński: Potrzeba z Szeremetem, hetmanem moskiewskim, i z Kozakami w roku Pańskim 1660 od Polaków wygrana. Oprac. Piotr Borek. Kraków: Collegium Columbinum.
Chemperek Dariusz, 2002: Konwencje epiki heroicznej w „Wojnie domo- wej” Samuela Twardowskiego, ich rola w kształtowaniu obrazu powstania Chmielnickiego. W: Wielkopolski Maro. Samuel ze Skrzypny Twardowski i jego dzieło w wielkiej i małej ojczyźnie. Red. Katarzyna Meller, Jacek Kowalski. Poznań: Poznańskie Studia Polonistyczne.
Kaczmarek Marian, 1972: Epicki kształt poematów historycznych Samuela Twardowskiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
Koczur-Lejk Klaudia, 2014: Bartłomiej Paprocki – piśmiennictwo i przekład. W stronę kontrreformacji. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Krzywy Roman, 2001: Od hodoeporiconu do eposu peregrynanckiego. Studium z historii form literackich. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Wydział Polonistyki. Instytut Literatury Polskiej.
Krzywy Roman, 2008: Sztuka wyborów i dar inwencji. Studium o strukturze gatunkowej poematów Jana Kochanowskiego. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo.
Michałowska Teresa, 1990: Fabuła – pojęcie. W: Słownik literatury staropolskiej. (Średniowiecze. Renesans. Barok). Red. Teresa Michałowska, przy współudziale Barbary Otwinowskiej, Elżbiety Sarnowskiej-Temeriusz. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
Ocieczek Renarda, 1982: „Sławorodne wizerunki”. O wierszowanych listach dedykacyjnych z XVII wieku. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Oszczęda Aleksandra, 2010: Od Kochanowskiego do Podhoreckiego. Tradycja epicka w poezji dymitriady i w nieznanym poemacie o wojnie moskiewskiej. W: W kręgu Kaliope. Epika w dawnej literaturze polskiej i jej konteksty. Prace ofiarowane Profesor Ludwice Ślękowej. Red. Aleksandra Oszczęda, Jacek Sokolski. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe.
Paprocki Bartłomiej, 1575: Historyja żałosna o prędkości i okrutności tatarskiej a o srogim mordowaniu i popsowaniu ziemi Ruskiej i Podol- skiej, które się stało księżyca października roku 1575. Kraków: Mikołaj Szarffenberger. Biblioteka Kórnicka PAN. Sygn. Cim. Qu.2406.
Paszkowski Marcin, 2017: Minerwa z ligi chrześcijańskiej zebrana [...]. W: Idem: Utwory okolicznościowe. Cz. 1. Oprac. Michał Kuran, przy udziale Romana Krzywego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa.
Plewczyński Marek, 1995: Mikołaj Mielecki herbu Gryf (ok. 1540–1585), hetman wielki. W: Hetmani Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Red. Mirosław Nagielski. Warszawa: Wydawnictwo Bellona.
Prejs Marek, 1999: Egzotyzm w literaturze polskiej. Wybrane problemy. Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego. Instytut Literatury Polskiej.
Ryba Renata, 2013: Funkcje listu w „Historyi żałosnej” Bartłomieja Paproc- kiego. W: Epistolografia w dawnej Rzeczypospolitej. T. 3: Stulecia XV–XIX. Perspektywa historycznoliteracka. Red. Piotr Borek, Marceli Olma. Kraków: Collegium Columbinum.
Ryba Renata, 2014: Literatura staropolska wobec zjawiska niewoli tatarsko-tureckiej. Studia i szkice. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Sarnowska-Temeriusz Elżbieta, 1995: Przeszłość poetyki. Od Platona do Giambattisty Vica. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Sokolski Jacek, 1990: Nowiny. W: Słownik literatury staropolskiej. (Średniowiecze. Renesans. Barok). Red. Teresa Michałowska, przy współudziale Barbary Otwinowskiej, Elżbiety Sarnowskiej-Temeriusz. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
Sokolski Jacek, 1996: Bogini. Pojęcie. Demon. Fortuna w dziełach autorów staropolskich. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego. Biblioteka Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sygn. 187 461I.
Solikowski Jan Dymitr, 1855: Krótki pamiętnik rzeczy polskich od zgonu Zygmunta Augusta [...] do roku 1590. Przeł. Władysław Syrokomla. Petersburg: Bolesław Maurycy Wolff.
Szczerbicka-Ślęk Ludwika, 1973: W kręgu Klio i Kalliope. Staropolska epika historyczna. Wrocław: Zakład Narodowy im Ossolińskich – Wydawnictwo.
Twardowski Samuel, 2000: Przeważna legacyja Krzysztofa Zbaraskiego od Zygmunta III do sołtana Mustafy. Wyd. Roman Krzywy. Warszawa: Instytut Badań Literackich. Wydawnictwo.
Urbański Robert, 2007: Tartarorum gens brutalis. Trzynastowieczne najazdy mongolskie w literaturze polskiego średniowiecza na porównawczym tle piśmiennictwa łacińskiego antyku i wieków średnich. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo.
Weintraub Wiktor, 1989: Ekspresja a polityka w poezji Jana Kochanowskiego: Pieśń V „Ksiąg wtórych”. W: Jan Kochanowski. Interpretacje. Red. Jan Błoński. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0003-0415-3015
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
