Gwarancje i ograniczenia prawdy w polskim procesie karnym
Abstrakt
W pracy przedstawiono rozważania dotyczące poszczególnych instytucji prawnych, które z jednej strony umożliwiają dotarcie do prawdy w trakcie postępowania karnego, z drugiej zaś – ograniczają taką możliwość. Ukazano wpływ tych instytucji na możliwości poznawcze organów procesowych, a także celowość istnienia zarówno gwarancji, jak i ograniczeń prawdy w procesie karnym. Prawda jest bowiem jedną z wartości realizowanych przez polski system prawa karnego procesowego, w związku z czym musi ono zapewniać warunki, by można było do niej dotrzeć. Niemniej prawda może wchodzić w konflikt z innymi wartościami wyrażanymi przez polski porządek prawny, dlatego niejednokrotnie musi zostać ograniczona lub wyłączona. Rozważania poświęcono relacjom między prawdą a innymi zasadami procesu karnego, instytucjami prawa dowodowego, postępowaniem odwoławczym i gwarancjami procesowymi. Zarysowano także potencjalne pozaprawne zagrożenia dla możliwości osiągnięcia prawdy.
Słowa kluczowe
prawda; prawda w procesie karnym; gwarancje prawdy; ograniczenia prawdy; zasada prawdy; prawda materialna
Bibliografia
Literatura
Artymiak G.: Zasada kolegialności. W: System prawa karnego procesowego. T. 3, cz. 1: Zasady procesu karnego. Red. P. Wiliński. Wyd. 2. Warszawa 2019.
Borek M.: Wpływ ograniczenia inicjatywy dowodowej sądu na realizację zasad procesowych oraz na sprawność postępowania karnego. W: Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym. Red. P. Wiliński. Warszawa 2013.
Breczko A.: Prawo a moralność w teorii i praktyce wczoraj i dziś. Zarys wykładu. Białystok 2004.
Chojniak Ł.: O zasadzie prawdy materialnej w procesie karnym w świetle Konstytucji RP. „Państwo i Prawo” 2013, nr 9.
Chojniak Ł., Wiśniewski Ł.: Przyczyny niesłusznych skazań w Polsce. Warszawa 2012.
Cieślak M.: Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne. Red. S. Waltoś. Wyd. 4. Kraków 2011.
Czerwińska D.: Uzasadnienie aksjologiczne i historia obowiązywania zakazu reformationis in peius w polskiej procedurze karnej. „Folia Iuridica Universitatis Wratislaviensis” 2015, t. 4, nr 1.
Dębowski J.: O klasycznej koncepcji prawdy i jej filozoficznych podstawach. Czy w Matrixie możliwa jest prawda?. W: Język poza granicami języka III. Oblicza prawdy w filozofii, kulturze, języku. Red. A. Kiklewicz, E. Starzyńska-Kościuszko. Olsztyn 2014.
Duży J.: Porozumienia procesowe przewidziane w art. 335 i 387 k.p.k. w kontekście zasady legalizmu i prawdy materialnej. W: Iudicium et scientia. Księga jubileuszowa Profesora Romualda Kmiecika. Red. A. Przyborowska-Klimczak, A. Taracha. Warszawa 2011.
Dworkin R.: Biorąc prawa poważnie. Tłum. T. Kowalski. Warszawa 1998.
Eichstaedt K.: Ograniczenia dowodowe w polskim procesie karnym i ich wpływ na dojście do prawdy. W: Z problematyki funkcji procesu karnego. Red. T. Grzegorczyk, J. Izydorczyk, R. Olszewski. Warszawa 2013.
Fingas M.: Orzekanie reformatoryjne w instancji odwoławczej. Warszawa 2016.
Gaberle A.: Dowody w sądowym procesie karnym. Kraków 2007.
Garlicki L.: Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu. Wyd. 5. Warszawa 2018.
Gizbert-Studnicki T.: Ilu teorii prawdy potrzebuje prawoznawstwo?. W: idem: Pisma wybrane. Prawo. Język, normy, rozumowania. Red. M. Araszkiewicz i in. Warszawa 2019.
Gizbert-Studnicki T.: Zasady i reguły prawne. W: idem: Pisma wybrane. Prawo. Język, normy, rozumowania. Red. M. Araszkiewicz i in. Warszawa 2019.
Goźdź-Roszkowski S., Mazurkiewicz-Sułkowska J.: Pozycja oraz opinia biegłego w sądowej praktyce zawodowej w systemie prawnym anglosaskim i rosyjskim. Rys porównawczy. „Academic Journal of Modern Philology” 2022, nr 16. https://doi.org/10.34616/ajmp.2022.16.5.
Gurgul J.: O swobodnej ocenie opinii biegłego. „Prokuratura i Prawo” 2013, nr 10.
Hofmański P.: Zasada prawdy w postulowanym modelu procesu karnego. W: Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym. Materiały Wrocławskiego Seminarium Karnoprocesowego 2013. Red. K. Kremens, J. Skorupka. Wrocław 2013.
Huszcza M.: Prawo do rzetelnego procesu a pomyłki sądowe. „Studia Prawnicze. Rozprawy i materiały” 2013, nr 2.
Jasiński W.: Model procesu karnego a efektywność dochodzenia do prawdy – uwagi na tle projektu nowelizacji kodeksu postępowania karnego. W: Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym. Materiały Wrocławskiego Seminarium Karnoprocesowego 2013. Red. K. Kremens, J. Skorupka. Wrocław 2013.
Jodłowski J.: Wpływ ograniczenia inicjatywy dowodowej sądu na realizację zasady prawdy materialnej w postępowaniu karnym. „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2012, z. 2.
Jodłowski J.: Zasada prawdy materialnej w postępowaniu karnym. Analiza w perspektywie funkcji prawa karnego. Warszawa 2015.
Kardas P.: Zasada prawdy materialnej w perspektywie korespondencyjnej, koherencyjnej, pragmatycznej i konsensualnej teorii prawdy (kilka uwag na tle propozycji nowego ujęcia przepisów dotyczących postępowania dowodowego przed sądem pierwszej instancji oraz postępowania dowodowego w toku postępowania przygotowawczego). W: Kontradyktoryjność w polskim procesie karnym. Red. P. Wiliński. Warszawa 2013.
Kmiecik R.: O zasadzie prawdy materialnej, konsensualizmie i gwarancjach procesowych osoby niewinnej. W: Zasada prawdy materialnej. Materiały z konferencji. Krasiczyn, 15–16 października 2005 r. Red. Z. Sobolewski, G. Artymiak. Kraków 2006.
Knoppek K.: Zmierzch zasady prawdy obiektywnej w procesie cywilnym. „Palestra” 2005, nr 1/2.
Kordela M.: Zasady prawa jako normatywna postać wartości. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2006, z. 1.
Lach A.: Wartości w procesie karnym. W: W pogoni za rzetelnym procesem karnym. Księga dedykowana Profesorowi Stanisławowi Waltosiowi. Red. D. Szumiło-Kulczycka. Warszawa 2022.
Laskowski M.: Ustawowe pojęcie „nieskazitelność charakteru”. „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 6.
Leszczyński L.: System prawa w ujęciu teoretycznoprawnym. „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio G” 2017, t. 64, nr 1. http://dx.doi.org/10.17951/g.2017.64.1.23.
Łukowski P.: Doctrina multiplex, veritas una. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 2014, t. 73.
Maroń G.: Sprawiedliwość naprawcza a retrybutywizm w odpowiedzialności karnej. „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego. Seria Prawnicza” 2011, nr 71.
Misztal P.: Kwalifikowany zarzut błędu w ustaleniach faktycznych na gruncie skargi nadzwyczajnej w świetle zasady prawdy materialnej. W: Istota i zasady procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego. Red. H. Gajewska-Kraczkowska, M. Rogacka-Rzewnicka. Warszawa 2019.
Murzynowski A.: Istota i zasady procesu karnego. Wyd. 3 uzup. Warszawa 1994.
Niegierewicz A.: Kontrola odwoławcza nieprawomocnego wyroku sądu pierwszej instancji jako gwarancja zasady prawdy materialnej. „Białostockie Studia Prawnicze” 2018, t. 23, nr 1. https://doi.org/10.15290/bsp.2018.23.01.07.
Nita B., Światłowski A.: Kontradyktoryjny proces karny (między prawdą materialną a szybkością postępowania). „Państwo i Prawo” 2012, nr 1.
Nowicki K.: Realizacja sprawiedliwości naprawczej w ramach postępowania prowadzonego na podstawie wniosku z art. 335 k.p.k. W: Funkcje procesu karnego. Księga jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana. Red. T. Grzegorczyk. Warszawa 2011.
Orfin A.: Sprawność postępowania karnego w świetle zasady prawdy materialnej i zasady bezpośredniości. „Ius Novum” 2012, nr 3.
Orkiszewska D.: Zasada ciągłości rozprawy i koncentracji materiału dowodowego w sprawach karnych na tle systemów prawnych wybranych państw. „Prawo w Działaniu” 2020, nr 41. https://doi.org/10.32041/pwd.4105.
Paprzycki L.K.: Zasada swobodnej oceny dowodów a związanie organu procesowego opinią biegłego. W: Zasada prawdy materialnej. Materiały z konferencji.
Krasiczyn, 15–16 października 2005 r. Red. Z. Sobolewski, G. Artymiak. Kraków 2006.
Pawlikowski T.: Prawda następstwem istnienia. Problem prawdy w interpretacji św. Tomasza z Akwinu. Lublin 2013.
Przygucki P.: Prawda materialna w procesie karnym w perspektywie projektowanych zmian kodeksu postępowania karnego. „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Iuridica” 2014, nr 73.
Rogoziński P.: Zasada prawdy materialnej a zmiany normatywne dotyczące prekluzji dowodowej w procesie karnym. W: Istota i zasady procesu karnego 25 lat później. Księga poświęcona pamięci Profesora Andrzeja Murzynowskiego. Red. H. Gajewska-Kraczkowska, M. Rogacka-Rzewnicka. Warszawa 2019.
Rusinek M.: O „prawie do kłamstwa” (artykuł polemiczny). „Prokuratura i Prawo” 2008, nr 4.
Rusinek M.: Z problematyki zakazów dowodowych w postępowaniu karnym. Warszawa 2019.
Skorupka J.: Zasada swobodnej oceny dowodów i zasada legalnej oceny dowodów. W: System prawa karnego procesowego. T. 3, cz. 2: Zasady procesu karnego. Red. P. Wiliński. Warszawa 2014.
Steinborn S.: Aksjologiczne uwarunkowania ograniczeń w dochodzeniu do prawdy materialnej w procesie karnym. W: Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym. Materiały Wrocławskiego Seminarium Karnoprocesowego 2013. Red. K. Kremens, J. Skorupka. Wrocław 2013.
Sychta K.: Prekluzja dowodowa. Część I. „Radca Prawny” 2020, nr 1.
Sychta K.: Prekluzja dowodowa. Część II. „Radca Prawny” 2020, nr 2.
Sychta K.: Względna przyczyna odwoławcza związana z błędem w rekonstruowaniu podstawy faktycznej orzeczenia w perspektywie prawnomiędzynarodowej i konstytucyjnej. „Problemy Prawa Karnego” 2018, t. 28, nr 2. https://doi.org/10.31261/PPK.2018.02.09.
Szczucki K.: Najpierw godność, potem praworządność. „Rzeczpospolita” 2018, nr z 9.01.
Szumiło-Kulczycka D.: Zasada sprawności (szybkości) i zasada koncentracji materiału dowodowego. W: System prawa karnego procesowego. T. 3, cz. 2: Zasady procesu karnego. Red. P. Wiliński. Warszawa 2014.
Świda-Łagiewska Z.: Zasada swobodnej oceny dowodów w polskim procesie karnym. Wrocław 1983.
Świecki D.: Bezpośredniość czy pośredniość w polskim procesie karnym. Analiza dogmatycznoprawna. Warszawa 2013.
Świecki D.: Konstrukcja apelacji jako środka odwoławczego w procesie karnym. Warszawa 2018.
Tobor Z., Pietrzykowski T.: Roszczenie do bezstronności. W: Filozofia prawa wobec globalizmu. Red. J. Stelmach. Kraków 2003.
Trela J.: Art. 6. Tajemnica zawodowa. W: Prawo o adwokaturze. Komentarz. Red. P. Kruszyński. Warszawa 2016.
Tuleja P.: Art. 30. Zasada ochrony godności człowieka. W: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz. Red. P. Tuleja. Wyd. 2. LEX/el. 2021.
Waltoś S.: Naczelne zasady procesu karnego. Warszawa 1999.
Waltoś S.: Zasada prawdy materialnej. W: System prawa karnego procesowego. T. 3, cz. 1: Zasady procesu karnego. Red. P. Wiliński. Wyd. 2. Warszawa 2019.
Wieczorek D.K.: Między potępieniem a zadośćuczynieniem. Idea i praktyki sprawiedliwości naprawczej w kontekście resocjalizacji przestępców. „Journal of Modern Science” 2022, t. 48, nr 1. https://doi.org/10.13166/jms/149873.
Wielki słownik języka polskiego PWN. H–N. Red. S. Dubisz. Warszawa 2018.
Wielki słownik języka polskiego PWN. R–T. Red. S. Dubisz, Warszawa 2018.
Wiliński P.: Konstytucyjne podstawy zasady prawdy materialnej – pomiędzy karno-procesowymi a konstytucyjnymi koncepcjami ujęcia prawdy. W: Pojęcie, miejsce i znaczenie prawdy w polskim procesie karnym. Materiały Wrocławskiego Seminarium Karnoprocesowego 2013. Red. K. Kremens, J. Skorupka. Wrocław 2013.
Wiliński P.: Proces karny w świetle Konstytucji. Warszawa 2011.
Wiliński P.: Zasada konsensualizmu w polskim procesie karnym. W: Fiat iustitia, pereat mundus. Księga jubileuszowa poświęcona Sędziemu Sądu Najwyższego Stanisławowi Zabłockiemu z okazji 40-lecia pracy zawodowej. Red. P. Hofmański. Warszawa 2014.
Wiliński P., Górecki P.: Zasada prawdy a zasada prawa do obrony. W: Zasada prawdy materialnej. Materiały z konferencji. Krasiczyn, 15–16 października 2005 r. Red. Z. Sobolewski, G. Artymiak. Kraków 2006.
Wolska-Bagińska A.: Ochrona danych osobowych a zasada jawności procesu karnego. „Prokuratura i Prawo” 2018, nr 7/8.
Zabłocki S.: Art. 167 k.p.k. po nowelizacji – wstępne nakreślenie problemów. „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2015, z. 2.
Zabłocki S., Klubińska M.: Postępowanie odwoławcze. Przepisy ogólne. W: Kodeks postępowania karnego. T. 4: Komentarz do art. 425–467. Red. R.A. Stefański, S. Zabłocki. Warszawa 2021.
Zajadło J.: Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka. „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1989, nr 2.
Zgryzek K.: Inflacja normatywna w prawie karnym – rzeczywistość czy złudzenie?. „Problemy Prawa Karnego” 2017, t. 27, nr 1. https://doi.org/10.31261/PPK.2017.01.10.
Akty prawne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego. T.j. Dz.U. 2021, poz. 1805 ze zm.
Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze. T.j. Dz.U. 2022, poz. 1184 ze zm.
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego. T.j. Dz.U. 2022, poz. 1375 ze zm.
Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych. T.j. Dz.U. 2023, poz. 217 ze zm.
Ustawa z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Dz.U. 2013, poz. 1247.
Uchwała nr 16/2003 Krajowej Rady Sądownictwa z dnia 19 lutego 2003 r. w sprawie uchwalenia zbioru zasad etyki zawodowej sędziów stanowiącego załącznik do uchwały.
Uchwała nr 25/2017 Krajowej Rady Sądownictwa z 13 stycznia 2017 r. w sprawie ogłoszenia ujednoliconego tekstu Zbioru zasad etyki zawodowej sędziów i asesorów sądowych.
Orzecznictwo
Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 4 kwietnia 2001 r. K 11/00. OTK 2001, nr 3, poz. 54.
Postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z dnia 7 marca 2011 r. P 3/09. OTK-A 2011, nr 2, poz. 13.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2006 r. III KK 299/06. OSNwSK 2006, nr 1, poz. 2059.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 września 2010 r. IV KK 289/10. LEX nr 603805.
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2021 r. V KK 142/21. LEX nr 3215605.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 22 stycznia 2001 r. II AKa 249/00. LEX nr 55375.
Źródła internetowe
Chojniak Ł.: Modele postępowania odwoławczego a zasada prawdy materialnej. 2018. Źródło: Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/handle/11320/8140 [dostęp: 25.04.2023].
Chojniak Ł., Jasiński J.: Opinia prawna dotycząca projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (sprawozdanie Podkomisji Stałej do spraw Nowelizacji Prawa Karnego, druki sejmowe nr 870, 945 oraz 378). 1.07.2013. Źródło: https://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/opinieBAS.xsp?nr=870 [dostęp: 25.04.2023].
Kowalewska-Borys E.: Zakaz reformationis in peius oraz reguły ne peius a rzetelność postępowania karnego. 2018. Źródło: Repozytorium Uniwersytetu w Białymstoku, https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/handle/11320/8139 [dostęp: 25.04.2023].
Ocena skutków regulacji przewidzianych w rządowym projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny i niektórych innych ustaw (druk nr 870). 8.11.2012. Źródło: https://www.sejm.gov.pl/Sejm7.nsf/druk.xsp?nr=870 [dostęp: 25.04.2023].
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0009-0003-3882-7572
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
