„Troppo buon tedesco” („za bardzo niemiecki”)? Kardynał Adolf Bertram a kwestia reorganizacji Kościoła na Górnym Śląsku (1919–1922)
Kardynał Adolf Bertram a kwestia reorganizacji Kościoła na Górnym Śląsku (1919-1922 r.).
Abstrakt
Niniejsze opracowanie przedstawia stanowisko biskupa wrocławskiego kard. Adolfa Bertrama w latach 1919–1922 w kwestii dostosowania granic diecezjalnych do zmian terytorialnych, powstałych po podziale Górnego Śląska. Zostanie zarysowana jednoznaczna postawa ordynariusza wobec żądań polskich w sprawie odłączenia od diecezji wrocławskiej wschodniej części Górnego Śląska. W centrum uwagi jest korespondencja dyplomatyczna wymieniana pomiędzy biskupem wrocławskim a Stolicą Apostolską oraz między nuncjuszami apostolskimi: Achille Rattim i Eugenio Pacellim a watykańskim Sekretariatem Stanu. Artykuł zwraca uwagę na rolę kluczowych postaci dyplomatycznych działających w ambasadzie Rzeszy Niemieckiej przy Stolicy Apostolskiej w kwestii przeforsowania interesów niemieckich. Szczególnie ważną osobą jest ks. prałat Johannes Steinmann, pełniący funkcję konsultora duchownego przy ambasadzie niemieckiej. Jako orędownik
Bertrama i rządu niemieckiego wywierał wpływ na postawę kurii rzymskiej. Działania kard. Bertrama zostaną przeanalizowane w kontekście reorganizacji stosunków pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeszą Niemiecką (oraz Prusami) w kwestii polityki konkordatowej. Artykuł stanowi syntezę dotychczasowego stanu badań przy
szczególnym uwzględnieniu literatury niemieckiej, która zostanie przedstawiona w tekście.
Słowa kluczowe
Adolf Bertram; Benedykt XV; Achille Ratti; Diego von Bergen; Johannes Steinmann; Górny Śląsk
Bibliografia
Akten deutscher Bischöfe über die Lage der Kirche 1918-1933, red. H. Hürten, Paderborn 2007 (Veröffentlichungen der Kommission für Zeitgeschichte. Reihe A: Quellen, 51).
Bertram A., Errichtung eines fürstbischöflichen Delegaturamtes in Oberschlesien, w: Verordnungen des fürstbischöflichen General-Vikariat-Amtes zu Breslau, Nr. 698 vom 24.10.1921, nr 199, s. 129.
Bertram A., Hirtenwort / Pastoralanweisung, Betreffend Haltung des Hochwürdigen Klerus der Diözese in den gegenwärtigen politischen Wirren, 22.12.1918, w: Adolf Kardinal Bertram. Hirtenbriefe und Hirtenworte, red. Marschall W., Köln–Weimar–Wien 2000 (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 30), nr 33, s. 129.
Bertram A., Hirtenwort, Am Schluß des Konklave, 7.2.1922, w: Adolf Kardinal Bertram. Hirtenbriefe und Hirtenworte, red. Marschall W., Köln–Weimar–Wien 2000 (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 30), nr 56, s. 229-231.
Bertram A., Hirtenwort, Ein mahnendes Wort an die Katholiken Schlesiens, 8.3.1919, w: Adolf Kardinal Bertram. Hirtenbriefe und Hirtenworte, red. Marschall W., Köln–Weimar–Wien 2000 (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 30), nr 37, s. 149-150.
Bertram A., Hirtenwort, Oberhirtliche Mahnung an die Katholiken von Oberschlesien, 3.6.1922, w: Adolf Kardinal Bertram. Hirtenbriefe und Hirtenworte, red. Marschall W., Köln–Weimar–Wien 2000 (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 30), nr 61, s. 236-239.
Bertram A., Pastoralanweisung, Kirchlicher Erlaß f ür d as besetzte oberschlesische Diözesangebiet, 17.5.1921, w: Adolf Kardinal Bertram. Hirtenbriefe und Hirtenworte, red. Marschall W., Köln–Weimar–Wien 2000 (Forschungen und Quellen zur Kirchenund Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 30), nr 48, s. 198.
Campbell G., The Struggle for Upper Silesia, 1919–1922, „The Journal of Modern History” 42 (1970), s. 361-385.
Dambacher J., Das Verhältnis zwischen Adolf Kardinal Bertram und Nuntius Eugenio Pacelli vor dem Hintergrund der Konkordatsverhandlungen mit Preußen, w: Adolf Kardinal Bertram (1859-1945). Leben und Wirken, wyd. T. Scharf-Wrede, Regensburg 2015 (Quellen und Studien zur Geschichte und Kunst im Bistum Hildesheim 9), s. 185-198.
Die Verfassung des Deutschen Reichs. Vom 11. August 1919, „Reichsgesetzblatt” 152 (1919), s. 1383-1418.
Doose G., Die separatistische Bewegung in Oberschlesien nach dem Ersten Weltkrieg (1918–1922), Wiesbaden 1987 (Studien der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund 2).
Erler A., Bergen, Diego von, „Neue Deutsche Biographie” 2 (1955), s. 78.
Eugenio Pacelli. Die Lage der Kirche in Deutschland, oprac. H. Wolf, K. Unterburger, Paderborn 2006 (Veröffentlichungen der Kommission für Zeitgeschichte. Reihe A: Quellen, 50).
Fürstbischöfliche Geheime Kanzlei, Handbuch des Bistums Breslau und seines Delegaturbezirks für das Jahr 1922, Breslau 1921.
Fürstbischöfliche Geheime Kanzlei, Handbuch des Bistums Breslau und seines Delegaturbezirks für das Jahr 1925, Breslau 1924.
Fürstbischöfliche Geheime Kanzlei, Handbuch des Bistums Breslau und seines Delegaturbezirks für das Jahr 1926, Breslau 1925.
Hinkel S., Adolf Kardinal Bertram. Kirchenpolitik im Kaiserreich und in der Weimarer Republik, Paderborn 2010 (Veröffentlichungen der Kommission für Zeitgeschichte, Reihe B: Forschungen 117).
Hirschfeld M., Die Bischofswahlen im Deutschen Reich 1887 bis 1914. Ein Konfliktfeld zwischen Staat und katholischer Kirche zwischen dem Ende des Kulturkampfes und dem Ersten Weltkrieg, Münster 2012.
Hitze G., Carl Ulitzka (1873-1953) oder Oberschlesien zwischen den Weltkriegen, Düsseldorf 2002 (Forschungen und Quellen zur Zeitgeschichte 40).
Jedin H., Bertram, Adolf, „Neue Deutsche Biographie” 2 (1955), s. 170.
Kołodziej J., Śląskie opowieści. Ksiądz Ludwik Tunkel, Kochłowice 2010.
Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, podpisany w Rzymie dnia 10 lutego 1925 r. (ratyfikowany zgodnie z ustawą z dnia 23 kwietnia 1925 r.), Dz.U. 1925, nr 72, poz. 501.
Liebmann M., Wie werden Päpste gewählt? Die Konklave von 1914 und 1922, w: Österreich und der Heilige Stuhl im 19. und 20. Jahrhundert, red. H. Paarhammer, A. Rinnerthaler, Frankfurt a.M. 2001 (Veröffentlichungen des internationalen Forschungszentrums für Grundlagenforschung der Wissenschaften Salzburg NF , 78), s. 257-271.
Mussinghoff H., Theologische Fakultäten im Spannungsfeld von Staat und Kirche, Mainz 1979 (Veröffentlichungen der Kommission für Zeitgeschichte, Reihe B: Forschungen, 27).
Myszor J., Historia diecezji katowickiej, Katowice 1999.
Samerski S., Der geistliche Konsultor der deutschen Botschaft beim Heiligen Stuhl während der Weimarer Republik, „Römische Quartalschrift” 86 (1991), s. 261-278.
Samerski S., Die Aufnahme diplomatischer Beziehungen zwischen dem Hl. Stuhl und dem Deutschen Reich (1920), „Archivum Historiae Pontificiae” 34 (1996), s. 325-368.
Schulze T., I. Konflikte an der Peripherie (I): Das oberschlesische Plebiszit, die Diözese Kattowitz und der Widerstreit der Nationalismen in Ostoberschlesien, w: T. Schulze, Katholischer Universalismus und Vaterlandsliebe. Nationalitätenkonflikte und globale Kirche in den Grenzregionen Ostoberschlesien und Elsass-Lothringen, 1918-1939, Leiden 2021 (Veröffentlichungen der Kommission für Zeitgeschichte. Reihe B: Forschungen, 138.), s. 23-157.
Schwillus H., Brühe M., Erzbistum Berlin. Eine junge Diözese in langer Tradition, Berlin 2009.
Stehlin S.A., Weimar and the Vatican 1919-1933. German–Vatican Relations in the Interwar Years, New Jersey 1983.
Wand G., Der Diplomat und die Päpste. Die Mission des ersten deutschen Botschafters beim Heiligen Stuhl – Diego von Bergen 1920-1943, Paderborn 2021 (Veröffentlichungen der Kommission für Zeitgeschichte. Reihe B: Forschungen 140).
Greifswald, Archidiecezja Berlińska Niemcy
https://orcid.org/0000-0003-1753-8950
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
