Umowy przedwstępne odgrywają ważną rolę w praktyce obrotu krajowego i międzynarodowego. Są to umowy, w których jedna ze stron lub obie strony zobowiązują się do zawarcia innej umowy, zwanej umową przyrzeczoną. Zgodnie z dominującym poglądem w Polsce, umowa przedwstępna może zobowiązywać do zawarcia nie tylko umowy zobowiązującej, ale także innych umów (np. umowy o dział spadku). Ustalenie prawa właściwego dla umowy przedwstępnej następuje zgodnie ze wskazówkami wynikającymi z Rozporządzenia Rzym I. Zgodnie z art. 3 Rozporządzenia, prawo właściwe wybierają strony umowy przedwstępnej. Jeżeli prawo właściwe nie zostało wybrane, ustala się je zgodnie z art. 4 Rozporządzenia. Art. 4 ust. 2 stosuje się przy ustalaniu prawa właściwego dla umowy przedwstępnej jednostronnie zobowiązującej. Zgodnie z tym ustępem, prawem właściwym jest prawo państwa miejsca zwykłego pobytu strony zobowiązanej na mocy umowy przedwstępnej. Wynik ten może zostać skorygowany na podstawie art. 4 ust. 3 Rozporządzenia. W poszukiwaniu prawa właściwego dla umowy przedwstępnej dwustronnie zobowiązującej zastosowanie znajduje art. 4 ust. 4 Rozporządzenia. Należy poszukiwać prawa państwa, z którym umowa przedwstępna, uwzględniając wszystkie okoliczności, wykazuje najściślejszy związek. Dopuszczalność umowy przedwstępnej ocenia się według prawa dla niej właściwego. Natomiast dopuszczalność poprzedzenia określonej umowy umową przedwstępną ocenia się zgodnie z prawem właściwym dla przyszłej umowy (umowy przyrzeczonej).

W każdym państwie sądy stosują przede wszystkim własne normy kolizyjne. Istnieją jednak wyjątki od tej zasady. Można je znaleźć w przepisach dotyczących odesłania (renvoi) oraz warunkowego stosowania legis rei sitae (prawa miejsca położenia rzeczy). Kolejny wyjątek wynika z rozwiązań przyjętych na potrzeby rozstrzygania kwestii wstępnej w prawie prywatnym międzynarodowym. W Ustawie z 2011 r. polski ustawodawca ograniczył stosowanie odesłania. W art. 5 Ustawy dopuścił jedynie odesłanie zwrotne (odesłanie z powrotem do prawa sądu orzekającego), podczas gdy odesłanie dalsze (odesłanie do prawa państwa trzeciego) jest dozwolone jedynie w odniesieniu do prawa właściwego dla osób prawnych (art. 17 ust. 2). W końcowej fazie prac nad projektem Ustawy z 2011 r. ustawodawca odrzucił propozycję uwzględnienia „przyjętego” odesłania dalszego. Ustawa z 1926 r., w odniesieniu do stosunków między małżonkami oraz między rodzicami a dziećmi, przewidywała stosowanie prawa miejsca położenia nieruchomości, jednak z zastrzeżeniem norm kolizyjnych państwa miejsca położenia nieruchomości (warunkowe zastosowanie lex rei sitae). Zostało to ostro skrytykowane przez Kazimierza Przybyłowskiego. W konsekwencji podobna reguła nie została przyjęta ani w Ustawie z 1965 r., ani w nowej ustawie z 2011 r., i słusznie. Zarówno w Polsce, jak i za granicą, istnieją spory co do metod stosowanych w celu ustalenia prawa właściwego dla kwestii wstępnej. Zaproponowano, aby: a) stosować prawo ustalone zgodnie z normą kolizyjną sądu orzekającego (lex fori), która reguluje daną kwestię, b) stosować prawo ustalone zgodnie z normą kolizyjną prawa właściwego dla kwestii głównej (lex causae), c) ustalać prawo właściwe dla kwestii wstępnej elastycznie, w zależności od okoliczności danej sprawy (a tym samym elastycznie stosować metodę pierwszą lub drugą). Zalecana jest metoda trzecia. Jednakże przy ustalaniu prawa właściwego dla stanu faktycznego, który został w całości zamknięty w przeszłości, gdy tylko niewielka część faktów stanowi kwestię główną, należy stosować normy kolizyjne państwa, z którym dany stan faktyczny – od początku do końca – był najściślej związany.

Artykuł bada konsekwencje w zakresie prawa prywatnego międzynarodowego wynikające z rosnącej roli regulacji publicznoprawnych w sprawach międzynarodowych. W tym kontekście artykuł przygląda się koncepcji przepisów wymuszających swoje zastosowanie, przyjętej również w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, a także regulacji art. 6 ust. 1 Ustawy Prawo prywatne międzynarodowe z 2011 r. Zgodnie z tym przepisem: „Prawo właściwe, ustalone zgodnie z przepisami niniejszej ustawy, obejmuje przepisy prawa publicznego, jeżeli z ich treści lub celu wynika, że powinno się je stosować do danego stosunku prawnego”. Oznacza to, że system prawny wskazany jako właściwy przez polską normę kolizyjną, niezależnie od tego, czy jest to system krajowy czy obcy, powinien być stosowany jako całość, włączając w to jego przepisy prawa publicznego. To samo prawo właściwe określa, czy dany przepis prawa publicznego powinien zostać zastosowany. Publicznoprawny charakter danego przepisu nie wyklucza jego zastosowania. Sędzia sądu orzekającego nie jest uprawniony do manipulowania prawem właściwym poprzez aprioryczne kategoryzowanie przepisów jako należących do sfery prawa publicznego i odmawianie ich stosowania z tego powodu. Nie oznacza to jednak, że wszystkie przepisy prawa publicznego prawa właściwego zostaną zastosowane. Ich zastosowanie zależy przede wszystkim od ich własnej „woli zastosowania” („intent to apply”), co oznacza, że ich zakres zastosowania rationae materiae (przedmiotowy) i rationae personae (podmiotowy) obejmuje daną sytuację faktyczną ze względu na określony związek z terytorium danego państwa. Ponadto, istotne są kompetencje organu. Sąd orzekający nie może przejmować kompetencji organu władzy publicznej państwa, którego prawo jest właściwe. W konsekwencji sąd jest między innymi związany sankcją przewidzianą w prawie właściwym i musi ją zastosować, pod warunkiem, że mieści się to w jego kompetencjach. Nie może jednak wykonywać władzy publicznej wobec stron spornego stosunku prawnego. W przypadku konfliktu między obcym prawem publicznym a krajowym prawem publicznym sądu orzekającego, co do zasady pierwszeństwo ma to drugie.

Niniejszy artykuł stanowi próbę naświetlenia niektórych kwestii prawnych związanych z koncepcją międzynarodowych przepisów wymuszających swoje zastosowanie. Ta koncepcja prawna, znana również jako przepisy wymuszające swoje zastosowanie, loi de police czy Eingriffsnormen, jest zdefiniowana w art. 9 ust. 1 rozporządzenia UE Rzym I jako przepisy, których przestrzeganie uważane jest przez państwo za tak istotne dla ochrony jego interesów publicznych, takich jak organizacja polityczna, społeczna lub gospodarcza, że znajdują one zastosowanie do każdej sytuacji objętej ich zakresem, bez względu na to, jakie prawo jest właściwe dla umowy zgodnie z niniejszym rozporządzeniem. Niniejszy artykuł stanowi próbę wyodrębnienia i odróżnienia międzynarodowych przepisów wymuszających swoje zastosowanie od innych norm o charakterze imperatywnym. Uznano, że „interes publiczny” jest czynnikiem różnicującym o decydującym znaczeniu. W drugiej części tekstu międzynarodowe przepisy wymuszające swoje zastosowanie są konfrontowane z wymogami imperatywnymi interesu ogólnego (w rozumieniu doktryny prawa Unii Europejskiej i orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej) oraz z przepisami szczególnymi wprowadzającymi ograniczenia dotyczące dziedziczenia niektórych składników majątku lub wpływające na to dziedziczenie, ustanowionymi w art. 30 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 650/2012 z dnia 4 lipca 2012 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń, przyjmowania i wykonywania dokumentów urzędowych dotyczących dziedziczenia oraz w sprawie ustanowienia europejskiego poświadczenia spadkowego. Na koniec omówiony zostaje szczególny problem zgodności art. 359 § 2³ Kodeksu cywilnego* z art. 9 ust. 1 rozporządzenia Rzym I.

Niniejszy artykuł omawia najściślejszy związek jako relację przypominającą funkcję w matematyce. Po pierwsze, jest to relacja między kwestią prawną a prawem właściwym dla tej kwestii. Po drugie, najściślejszy związek determinuje również sposób definiowania kwestii prawnych. Oznacza to, że najściślejszy związek stanowi relację między stanem faktycznym sprawy a wynikającymi z niego kwestiami prawnymi. Po trzecie, na podstawie najściślejszego związku określane są również odpowiednie przepisy prawa właściwego. W związku z tym sprawa powinna być rozstrzygana na podstawie tych norm prawa właściwego, które swoim zakresem zastosowania obejmują stan faktyczny tej sprawy, niezależnie od kwalifikacji przyjętej przez prawo właściwe. W ten sposób zastosowanie znajdą normy, które wykazują najściślejszy związek ze sprawą. Krótko mówiąc, najściślejszy związek łączy elementy faktyczne i prawne. Kolejnym problemem omawianym w tym artykule jest próba opisu najściślejszego związku. Dokonano tego poprzez analizę wzajemnego oddziaływania czterech fundamentalnych zasad prawa prywatnego międzynarodowego: najściślejszego związku, przewidywalności, autonomii woli stron oraz ochrony strony słabszej. Wykazano, że najściślejszy związek jest zawsze punktem wyjścia, jednak zazwyczaj nie jest ostatecznym celem prawa prywatnego międzynarodowego.

Sprawozdanie z II Zjazdu Katedr Prawa Prywatnego Międzynarodowego w Katowicach (2015). Tematem przewodnim było stanowienie, pojmowanie i stosowanie norm kolizyjnych europejskiego i krajowego prawa prywatnego międzynarodowego. Omówiono relacje między prawem UE a prawem krajowym, wpływ prawa UE na część ogólną PPM, łączniki norm kolizyjnych, aspekty kolizyjnoprawne zobowiązań i prawa rodzinnego. Zjazd zgromadził przedstawicieli doktryny i praktyki.