O sześciu rzekomych redakcjach Mistrza i Małgorzaty w kontekście polskich przekładów
Abstrakt
Powyższe studium powstało jako owoc długich, przeprowadzonych w latach 2017-2020, badań archiwalnych nad rękopisami i maszynopisami Mistrza i Małgorzaty, przechowywanymi w dwóch moskiewskich archiwach pisarza. Autor tekstu formuje wniosek, iż nie wszystkie polskie przekłady opierają się na najbardziej kanonicznej wersji oryginału, niektóre z nich nie podają źródła oryginalnej rosyjskiej podstawy tekstu, a dwa tłumaczenia – najstarsze Ireny Lewandowskiej i Witolda Dąbrowskiego oraz najmłodsze Jana Cichockiego – wprowadzają wręcz czytelnika w błąd co do źródła, głównie zresztą dla celów komercyjnych. Celem nadrzędnym powyższego artykułu jest jednak częściowy choćby opis pasjonujących przygód tekstu Bułhakowa, zakończony konkluzją, iż Autor nie zdążył niestety stworzyć wersji kanonicznej swego arcydzieła. To zaś pozwala niestety niektórym tłumaczom i krytykom formułować karkołomne i często nie mające absolutnie niczego wspólnego z rzeczywistością tekstologiczne hipotezy co do Mistrza i Małgorzaty.
Słowa kluczowe
polskie przekłady; moskiewskie archiwa Bułhakowa; stosunek literackiego przekladu do oryginału dzieła; rękopisy i maszynopisy
Bibliografia
Bulgakov, Mikhail. “Master i Margarita.” Roman. Introduction Konstantin Simonov. Part I. Afterword Abram Vulis. Moskva 1996 no. 11. Part II. Moskva 1967 no. 1. [Булгаков, Михаил. “Мастер и Маргарита.” Роман. Предисловие Константин Симонов. Ч. I. Послесловие Абрам Вулис. Москва 1966 no. 11. Ч. II. Москва 1967 no. 1.
Bulgakov, Mikhail. “Master i Margarita.” Roman. Kniga vtoraya. Moskva 1967 no. 1 [Булгаков, Михаил. Мастер и Маргарита. Роман. Книга вторая. Москва 1967 no. 1].
Bulgakov, Mikhail. “Yakoby den’gi. Iz chernovykh tetradey romana ‛Master i Margarita’.” Daugava 1983 no. 10 [Булгаков, Михаил. “Якобы деньги. Из черновых тетрадей романа ‛Мастер и Маргарита’.” Даугава 1983 no. 10].
Bulgakov, Mikhail. Belaya gvardiya. Teatral’nyy roman. Master i Margarita. Ed. V. Volina (Belaya gvardiya, Teatral’nyy roman),A. Saakyants (Master i Margarita). Moskva: Khudozhestvennaya literatura, 1973 [Булгаков, Михаил. Белая гвардия. Театральный роман. Мастер и Маргарита. Ed. В. Волина (Белая гвардия, Театральный роман), А. Саакянц (Мастер и Маргарита). Москва: Художественная литература, 1973].
Bulgakov, Mikhail. Iz luchshikh proizvedeniy. Tekstologicheskaya podgotovka, predisloviye i kommentarii V. Loseva. Moskva: Izofaks, 1993 [Булгаков, Михаил. Из лучших произведений. Текстологическая подготовка, предисловие и комментарии В. Лосева. Москва: Изофакс, 1993].
Bulgakov, Mikhail. Izbrannyye proizvedeniya v dvukh tomakh. t. 2. Zhizn’ gospodina de Mol’yera, Teatral’nyy roman ( Zapiski pokoynika), Master i Margarita. Roman. Sostavitel’ L. Yanovskaya, Kiyev: Izdatel’stvo khudozhestvennoy literatury Dnipro, 1989 [Булгаков, Михаил. Избранные произведения в двух томах. т. 2. Жизнь господина де Мольера, Театральный роман (Записки покойника), Мастер и Маргарита. Роман. Cоставитель Л. Яновская, Киев: Издательство художественной литературы Днiпро, 1989].
Bulgakov, Mikhail. Izbrannyye proizvedeniya. Chernyy mag. Glavy iz romana. Rasskazy, fel’yetony, ocherki. Sostavleniye, tekstologicheskaya podgotovka,predisloviye i kommentarii V. Loseva. Kiyev: Izdatel’stvo khudožestvennoj literatury Dnipro, 1990 [Булгаков, Михаил. Избранные произведения. Черный маг. Главы из романа. Рассказы, фельетоны, очерки. Составление, текстологическая подготовка, предисловие и комментарии В. Лосева. Киев: Издательство художественной литературы Днiпро, 1990].
Bulgakov, Mikhail. Master i Margarita. Neizdannyye otryvki i epizody. Bern: Scherz Verlag, 1967 [Булгаков, Михаил. Мастер и Маргарита. Неизданные отрывки и эпизоды. Bern: Scherz Verlag, 1967].GRZEGORZ PRZEBINDA 88
Bulgakov, Mikhail. Master i Margarita. Roman. Posev: Frankfurt, 1977, 1986 [Булгаков, Михаил. Мастер и Маргарита. Посев: Frankfurt, 1977, 1986].
Bulgakov, Mikhail. Master i Margarita. Roman. Predisloviye Ioanna arkhiyepiskopa San Frantsiskogo, Parizh: YMCA-Press, 1967 [Булгаков, Михаил. Мастер и Маргарита. Роман. Предисловие Иоанна архиепископа Сан Франциского, Париж: YMCA-Press, 1967].
Bulgakov, Mikhail. Mistr a Markétka. Translated by Alena Morávková. Praha: VolvoxGlobator, 2011.
Bulgakov, Mikhail. Mistrz i Małgorzata. Translated by A. Drawicz. Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1995.
Bulgakov, Mikhail. Pis’ma. Zhizneopisaniye v dokumentakh. Moskva: Sovremennik, 1989 [Булгаков, Михаил. Письма. Жизнеописание в документах. Москва: Современник, 1989].
Bulgakov, Mikhail. Sobraniye sochineniy v pyati tomakh. Vol. 5. Master i Margarita. Pis′ma. Ed. L. Yanovskaya. Moskva: Khudozhestvennaya literatura, 1990 [Булгаков, Михаил. Собрание сочинений в пяти томах. T. 5. Мастер и Маргарита. Письма. Ed. Л. Яновская. Москва: Художественная литература, 1990].
Bulgakov, Mikhail. Sobraniye sochineniy v vos’mi tomakh. Vol. 7. Master i Margarita. Pis′ma. Ed. E. Yablokov, Moskva: AST: Astrel’, 2007 [Булгаков, Михаил. Собрание сочинений в восьми томах. Т. 7. Мастер и Маргарита. Ed. Е. Яблоков. Москва: АСТ: Астрель, 2007].
Bulgakov, Mikhail. Velikiy kancler. Chernovyye redakcii romana “Master i Margarita.” Predisloviye i kommentarii V. Loseva. Moskva: Novosti, 1992 [Булгаков, Михаил. Великий канцлер. Черновые редакции романа “Мастер и Маргарита”. Предисловие и комментарии В. Лосева. Москва: Новости, 1992].
Bułhakow, Michaił. Mistrz i Małgorzata. Translated by I. Lewandowska, W. Dąbrowski. Warszawa: Czytelnik, 1980.
Bułhakow, Michaił. Mistrz i Małgorzata. Translated by I. Lewandowska, W. Dąbrowski. Warszawa: Czytelnik, 1969, 1970, 1973.
Bułhakow, Michaił. Mistrz i Małgorzata. Translated by I. Lewandowska, W. Dąbrowski. Wrocław: Ossolineum, 1990.
Bułhakow, Michaił. Mistrz i Małgorzata. Translated by I. Lewandowska, W. Dąbrowski. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza, 2016.
Bułhakow, Michaił. Mistrz i Małgorzata. Translated by L.A. Przebinda, G. Przebinda, I. Przebinda. Kraków: Znak, 2016.
Bułhakow, Michaił. Utwory wybrane. T. 4. Mistrz i Małgorzata. Translated by I. Lewandowska, W. Dąbrowski. Selection and afterword by A. Wołodźko-Butkiewicz. Warszawa: PIW, 2018.
Chudakova, Marietta. “Tvorcheskaya istoriya romana Bulgakova ‛Master i Margarita.’” Voprosy literatury 1976 no. 1 [Чудакова, Мариэтта. “Творческая история романа Булгакова ‛Мастер и Маргарита.’” Вопросы литературы 1976 nо. 1].
Chudakova, Marietta. Arkhiv M.A. Bulgakova. Materialy dlya tvorcheskoy biografii pisatelya. Zapiski Otdela rukopisey RGL. Moskva: Izdatel’stvo Kniga, 1976 [Чудакова, Мариэтта. Архив М.А. Булгакова. Материалы для творческой биографии писателя. Записки Отдела рукописей РГЛ. Москва: Издательство Книга, 1976].
Chudakova, Marietta. Vzashchitu dvoynykh standartov.” Novoye literaturnoye obozreniye 2005 no. 74 [Чудакова, Мариэтта. “ В защиту двойных стандартов.” Новое литературное обозрение 2005 no. 74.
Chudakova, Marietta. Zhizneopisaniye Mikhaila Bulgakova. Moskva: Kniga, 1988 [Чудакова, Мариэтта. Жизнеописание Михаила Булгакова. Москва: Книга, 1988].
Dnevnik Yeleny Bulgakovoy. Ed. V. Losev i L. Yanovskaya. Moskva: Knizhnaya palata, 1990 [Дневник Елены Булгаковой. Ed. В. Лосев и Л. Яновская. Москва: Книжная палата, 1990].
Elbaum, Henry. “The Evolution of The Master and Margarita. Text, Context, Intertext”. Canadian Slavonic Papers” March-June 1995 vol 37 no 1-2.
Kolysheva, Elena Yur’yevna. “‛…Vash roman vamprinesët yeshchë syurprizy» (k 50-letiyu publikatsii romana M.A. Bulgakova ‛Master i Margarita’).” Bibliografiya. Nauchnyy zhurnal po bibliografovedeniyu, knigovedeniyu i bibliotekovedeniyu 2017 no. 3 (410) [Колышева, Елена Юрьевна. „ ...Ваш роман вам принесёт ещё сюрпризы» (к 50-летию публикации романа М.А. Булгакова ‛Мастер и Маргарита’).” Библиография. Научный журнал по библиографоведению, книговедению и библиотековедению 2017 no 3 (410)].
Kolysheva, Elena Yur’yevna. “Model’ genezisa romana M.A. Bulgakova ‛Master i Margarita.’” G. Przebinda, J. Świeży (ed.). Mikhail Bulgakov, yego vremya i my. Kollektivnaya monografiya. Kraków: Scriptum, 2012 [Колышева, Елена Юрьевна. “Модель генезиса романа М.А. Булгакова ‛Мастер и Маргарита.’” Г. Пшебинда, Я. Свежи (ред.). Михаил Булгаков, его время и мы. Коллективная монография. Краков: Scriptum, 2012].
Kolysheva, Elena Yur’yevna. “Predislovie.” Bulgakov, Mikhail. Master i Margarita. Polnoe sobraniye chernovikov romana. Osnovnoy tekst. Vdvukh tomakh. Moskva: Pashkov dom, 2015 [Колышева, Елена Юрьевна. “Предисловие.” Булгаков, Михаил. Мастер и Маргарита. Полное собрание черновиков романа. Основной текст. В двух томах. Москва: Пашков дом, 2015].
Losev, Viktor. “Zakatnyy roman.” Bulgakov, Mikhail. Master i Margerita. Moskva: AST-LTD, Veche, 1998 [Лосев, Виктор. “Закатный роман.” Булгаков, Михаил. Мастер и Маргарита. Москва: АСТ–ЛТД, Вече, 1998].
“Moy bednyy, bednyy master...” Polnoye sobraniye redakciy i variantov romana “Master i Margarita.” Ed. V. Losev, Moskva: Vagrius, 2006 [“Мой бедный, бедный мастер...” Полное собрание редакций и вариантов романа “Мастер и Маргарита.” Ред. В. Лосев, Москва: Вагриус, 2006].
Przebinda, Grzegorz. “‛Sto dwadzieścia jedna Małgorzata.’ O tekście pierwszego polskiego przekładu ‛Mistrza i Małgorzaty.’” Przegląd Rusycystyczny 2017 no. 2(158).
Przebinda, Grzegorz. “Mogarycz i inni. Dramatyczne losy kanonu tekstowego ‘Mistrza i Małgorzaty.’” Przegląd Rusycystyczny 2019 no 2 (167).
Urbanek Dorota. “Bez kanonu, czyli o ‘Mistrzu i Małgorzacie’ w tłumaczeniu Barbary Dohnalik.” Translatoryczne i dyskursywne oblicza komunikacji, vol. VI. Ed. E. Gruszczyńska, M. Guławska-Gawkowska, A. Szczęsny. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, Instytut Lingwistyki Stosowanej WLS 2019.
Wawrzyńczak Aleksander. “Bułhakow zmanipulowany, czyli o „fachowym i wybitnym” przekładzie ‘Mistrza i Małgorzaty.’” Przegląd Rusycystyczny 2019 no 3 (167).
Yanovskaya, Lidiya. “Publikuyetsya Mikhail Bulgakov. Zametki tekstologa.” Voprosy literatury 1987 no. 1 [Яновская, Лидия. “Публикуется Михаил Булгаков. Заметки текстолога.” Вопросы литературы 1987 nо. 1].
Yanovskaya, Lidiya. “Treugol’nik Volanda. Glavy izknigi.” Oktyabr’ 1991 no. 5 [Яновская, Лидия. “Треугольник Воланда. Главы изкниги.” Октябрь 1991 nо. 5].
Yanovskaya, Lidiya. Pochemu vy pishete smeshno? Ob. I. Il’fe i Ye. Petrove, ikh zhizni i ikh yumore. Moskva: Nauka, 1963 [Яновская, Лидия. Почему вы пишете смешно? Об И. Ильфе и Е. Петрове, их жизни и их юморе. Москва: Наука, 1963].
Yanovskaya, Lidiya. Poslednyaya kniga, Ili Treugol’nik Volanda. S otstupleniyami, sokrashcheniyami i dopolneniyami”. Moskva: PROZAiK, 2014 [Яновская, Лидия. Последняя книга, или Треугольник Воланда. С отступлениями, сокращениями и дополнениями”. Москва: ПРОЗАиК, 2014].
Yanovskaya, Lidiya. Tvorcheskiy put’ Mikhaila Bulgakova. Moskva: Sovetskiy pisatel’, 1983 [Яновская, Лидия. Творческий путь Михаила Булгакова. Москва: Советский писатель, 1983].
Witowicz, Bożena. “Między nieobecnością a wszechobecnością” Nowe Książki 2017 no 2.
Witowicz, Bożena. “Narzan, zubrik i pepegi. Co wyczytali tłumacze w najnowszych przekładach ‘Mistrza i Małgorzaty’” Przegląd 2018 no 1 (939).
Zhitomirskaya, Sarra. “Yeshche raz ob arkhive M. Bulgakova.” Novoye literaturnoye obozreniye 2003
Uniwersytet Jagielloński Polska
http://orcid.org/0000-0001-9581-0214
Filolog rusycysta i historyk idei, wieloletni dyrektor instytutu Filologii Wschodniosłowiańskiej UJ, od 2005 kierownik Katedry Kultury Słowian Wschodnich UJ. W latach 2012–2020 — rektor Karpackiej Państwowej Uczelni im. Stanisława Pigonia w Krośnie. Redaktor naczelny rocznika „Studia Pigoniana”. Autor ponad 350 publikacji, w tym dziewięciu książek na temat kultury i historii Rosji, Ukrainy i Białorusi. W 1991 uhonorowany Nagrodą Polcul za „współpracę polsko-rosyjską w walce o demokrację”. Ostatnia książka — Между Краковом, Римом и Москвой. Русская идея в новой Польше (Moskwa 2013). W 2016 wraz z żoną Leokadią Anną i synem Igorem opublikował przekład Mistrza i Małgorzaty z filologicznym komentarzem. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (2015) oraz Medalem Gloria Artis (2018). Ostatnio współredagował — wraz z Bartoszem Gołąbkiem i Wojciechem Gruchałą — zbiorową monografię Gustaw Herling-Grudziński. Między Wschodem a Zachodem (Krosno 2020).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
