Edukacja literacka wobec wyzwań współczesności — próba diagnozy i propozycje rozwiązań
Abstrakt
W artykule przedstawiono wyzwania, jakie przed edukacją literacką stawiają pandemia oraz współczesne kryzysy (wspólnoty, środowiska i poznania). Należy zmniejszyć narastający rozziew między treściami nauczania a problemami współczesności. Autor proponuje położyć większy nacisk na kształcenie postaw opartych na wrażliwości, zrozumieniu, tolerancji, odporności, aby pomóc uczniom radzić sobie z lękami i kryzysami współczesnego świata. W edukacji literackiej kluczowe jest odejście od ergocentrycznej perspektywy, wprowadzenie większej liczby tekstów nieliterackich oraz nauka interpretacji rozumianej także jako praktyka społeczna.
Słowa kluczowe
edukacja literacka; pandemia; interpretacja; szkoła; lęk; odporność
Bibliografia
Applebaum A.: Zmierzch demokracji. Zwodniczy powab autorytaryzmu. Przeł. P. Tarczyński. Wydawnictwo Agora, Warszawa 2020 [e-book, format epub].
Bendyk E.: W Polsce, czyli wszędzie. Rzecz o upadku i przyszłości świata. Polityka, Warszawa 2020 [e-book, format epub].
Biszewska J.: Polonistka: Zdalnie to możemy sobie porozmawiać przez telefon, ale nie uczyć. [Rozmowa z Małgorzatą Próchniak]. Edziecko, 4.03.2021. https://www.edziecko.pl/Junior/7,160035,26826742,polonistka-zdalnie-to-mozemy-sobie-porozmawiac-przez-telefon.html#s=BoxMMt3 [dostęp: 4.03.2021].
Borodaj D.: „Zachodzę pod dom ucznia, proszę, żeby stanął w oknie, pomacham, pożartuję przez płot. Tyle mogę”. Weekend.gazeta.pl, 4.02.2021. https://weekend.gazeta.pl/weekend/7,177334,26756212,zachodze-pod-dom-ucznia-prosze-zeby-stanal-w-oknie-pomacham.html [dostęp: 19.04.2021]
Borucka A., Pisarska A.: Koncepcja resilience — czyli jak pomóc dzieciom i młodzieży z grup podwyższonego ryzyka. Ośrodek Rozwoju Edukacji. Pobrano z: https://bezpiecznaszkola.men.gov.pl/projekty/Borucka_Pisarska.pdf [27.09.2021].
Bourdieu P., Passeron J.C.: Reprodukcja. Elementy teorii systemu nauczania. Przeł. E. Neyman. Wyd. 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006.
Buchner A., Wierzbicka M.: Edukacja zdalna w czasie pandemii. Raport. Edycja II. Listopad 2020. Pobrano z: https://centrumcyfrowe.pl/wp-content/uploads/sites/16/2020/11/Raport_Edukacjazdalna-w-czasie-pandemii.-Edycja-II.pdf [19.04.2021].
Długosz P.: Pokolenie przegranych? Kondycja psychospołeczna młodzieży w Europie Środkowo-Wschodniej. „Zeszyty Pracy Socjalnej” 2016, T. 21, nr 2, s. 77—90. https://doi.org/10.4467/24496138PS.16.006.6276.
Domańska E.: Historia ratownicza. „Teksty Drugie” 2014, nr 5, s. 12—26.
Graeber D.: Praca bez sensu. Teoria. Przeł. M. Denderski. Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2019.
Gumbrecht H.U.: Po roku 1945. Latencja jako źródło współczesności. Tłum. A. Paszkowska. Wstęp A. Krzemiński. Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2016.
Guszta J.: Przewodnik po książkach ekologicznych dla dzieci. „Znak” 2021, nr 4 (791), s. 32—33.
Hadot P.: Filozofia jako ćwiczenie duchowe. Przeł. P. Domański. Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1992.
Harari Y.N.: 21 lekcji na XXI wiek. Przeł. M. Romanek. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2018 [e-book, format epub].
Irvine W.B.: Wyzwanie stoika. Jak dzięki filozofii odnaleźć w sobie siłę, spokój i odporność psychiczną. Przekł. O. Siara. Insignis, Kraków 2020.
Janion M.: Humanistyka. Poznanie i terapia. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1974.
Janus-Sitarz A.: Humanistyka w poszukiwaniu zaginionego czytelnika. W: Edukacja polonistyczna jako zobowiązanie. Powszechność i elitarność polonistyki. Red. nauk. E. Jaskółowa et al. T. 1. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2016, s. 55—65.
Jarzyna A.: O czym myślę, kiedy myślę o zwierzętach w edukacji polonistycznej? Siedem odpowiedzi. „Polonistyka. Innowacje” 2020, nr 11, s. 63—76. https://doi.org/10.14746/pi.2020.11.6.
Jaskóła E.: Dlaczego warto uczyć interpretacji? „Postscriptum Polonistyczne” 2012, nr 2 (10), s. 127—136.
Kahneman D.: Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym. Tłum. P. Szymczak. Media Rodzina, Poznań 2012.
Kalita A.: 10-letnie dziecko mówi: „Mamy kredyt. Boję się, co będzie, jak rodzice stracą pracę”. [Rozmowa z Justyną Britmann]. Weekend.gazeta.pl, 19.01.2021. https://weekend.gazeta.pl/weekend/1,177333,26698880,10-letnie-dziecko-mowi-mamy-kredyt-boje-sie-co-bedzie-jak.html [dostęp: 30.01.2021].
Kłakówna Z.A.: Kulturowa koncepcja kształcenia polonistycznego. W: Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo — wiedza o języku — wiedza o kulturze — edukacja. Zjazd Polonistów, Kraków, 22—25 września 2004. T. 2. Przewodn. zespołu red. M. Czermińska. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2005, s. 74—84.
Koc K.: Lekcje myślenia (obywatelskiego). Edukacja polonistyczna wobec współczesnego świata. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Poznań 2018.
Koc K.: Software w szkolnym kształceniu polonistycznym, czyli o znaczeniu aktualizacji teorii dydaktycznych. „Polonistyka. Innowacje” 2018, nr 7, s. 71—83. https://doi.org/10.14746/pi.2018.1.7.6.
Koc K.: Współczesność „źle obecna” w szkole podstawowej, czyli o kryzysie edukacji humanistycznej. „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia ad Didacticam Litterarum Polonarum et Linguage Polonae Partinentia” 2019, s. 124—133. https://doi.org/10.24917/20820909.10.12.
Kopciewicz L.: Podręczniki szkolne jako narzędzie przemocy symbolicznej. W: Gender w podręcznikach. Projekt badawczy, raport. T. 1: O projekcie, metodologia badań, wprowadzenie teoretyczne. Red. I. Chmura-Rutkowska et al. Fundacja Feminoteka, Warszawa 2016. Pobrano z: https://repozytorium.amu.edu.pl/bitstream/10593/23643/1/Gender-w-podr%C4%99cznikach.-Raport-Tom-1.pdf [15.07.2021], s. 81—92.
Kossowska M. et al.: Człowiek w obliczu pandemii. Psychologiczne i społeczne uwarunkowania zachowań w warunkach kryzysu zdrowotnego. Smak Słowa, Sopot 2020.
Koziołek K.: Czas lektury. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2017.
Koziołek K.: Ziemia niczyja. Zwroty badawcze w literaturoznawstwie i ich konsekwencje dla nauczania literatury. „Postscriptum Polonistyczne” 2012, nr 2 (10), s. 109—126.
Koziołek R.: Bierność polityczna chłopów. W: Idem: Wiele tytułów. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2019 [e-book, format epub], s. 207—253 z 439.
Krastew I.: Nadeszło jutro. Jak pandemia zmienia Europę. Przeł. M. Sutowski. Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2020.
Leder A.: Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej. Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2014.
Markowski M.P.: Polityka wrażliwości. Wprowadzenie do humanistyki. Universitas, Kraków 2013.
Markowski M.P.: Wojny nowoczesnych plemion. Spór o rzeczywistość w epoce populizmu. Wydawnictwo Karakter, Kraków 2019 [e-book, format epub].
Marquard O.: Opóźniona moralistyka. Uwagi o nieodzowności humanistyki. W: Idem: Szczęście w nieszczęściu. Rozważania filozoficzne. Przeł. K. Krzemieniowa. Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, s. 108—115.
Michel M.: Wzmacnianie czynników chroniących w tworzeniu bezpiecznej przestrzeni szkoły w programach liderów rówieśniczych w kontekście koncepcji resilience. „Resocjalizacja Polska / Polish Journal of Social Rehabilitation” 2014, [nr] 6, s. 101—120.
Myrdzik B.: Wielokulturowa Europa jako wyzwanie edukacyjne. W: Eadem: Zrozumieć siebie i świat. Studia i szkice o edukacji polonistycznej. Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2006, s. 393—417.
Nancy J.L.: Arcyludzki wirus. Przekł. A. Dwulit. Wydawnictwo Ostrogi, Kraków 2021.
Nowak E.: Cele edukacji polonistycznej. W: Polonista w szkole. Podstawy kształcenia nauczyciela polonisty. Red. A. Janus-Sitarz. Universitas, Kraków 2004, s. 15—26.
Nussbaum M.C.: Nie dla zysku. Dlaczego demokracja potrzebuje humanistów. Przeł. Ł. Pawłowski. Przedmowa J. Kuisz. Fundacja Kultura Liberalna, Warszawa 2016.
Nycz R.: Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki. Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo, Warszawa 2017.
Ochwat M.: Klimat — konflikty — migracje. Scenariusze przyszłości. „Postscriptum Polonistyczne” 2019, nr 2 (24), s. 51—71. https://doi.org/10.31261/PS_P.2019.24.04.
Ochwat M.: (Współ)myślenie w humanistyce. Literackie ekokształcenie w epoce antropocenu. „Polonistyka. Innowacje” 2020, nr 12, s. 31—51. https://doi.org/10.14746/pi.2020.12.3.
Pieniążek M.: Polonistyka performatywna. O humanistycznych technologiach wytwarzania światów. Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych „Universitas”, Kraków 2018.
Rąbkowska E.: Zwierzęta i ich dzieci — poznanie, empatia, etyka. Perspektywa ekokrytyczna w literaturze dla dzieci i młodzieży. W: P. Czapliński, J.B. Bednarek, D. Gostyński: Literatura i jej natury. Przewodnik ekokrytyczny dla nauczycieli i uczniów szkół średnich. Wydawnictwo Rys, Poznań 2017 [e-book, format epub], s. 67—93 z 428.
Rosling H., Rosling O., Rosling Rönnlund A.: Factfulness. Dlaczego świat jest lepszy, niż myślimy, czyli Jak stereotypy zastąpić realną wiedzą. Tłum. M. Popławska. Media Rodzina, Poznań 2018.
Sadura P.: Państwo, szkoła, klasy. Wydawnictwo Krytyki Politycznej, Warszawa 2018 [e-book, format epub].
Sikora A.: Wolność, równość, przemoc. Czego nie chcemy sobie powiedzieć. Wydawnictwo Karakter, Kraków 2019.
Sloterdijk P.: Musisz życie swe odmienić. O antropotechnice. Przekł. J. Janiszewski. Słowo wstępne A. Żychliński. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2014 [e-book, format epub].
Sławiński J.: Literatura w szkole: dziś i jutro. W: Idem: Teksty i teksty. Universitas, Kraków 2000, s. 82—101.
Smulczyk M.: „Resilience” a edukacja. Rola fenomenu skutecznej adaptacji w osiągnięciach szkolnych. „Forum Oświatowe” 2016, [nr] 28 (2), s. 203—222.
Solnit R.: Nadzieja w mroku. Nieznane opowieści, niebywałe możliwości. Przeł. A. Dierzgowska, S. Królak. Wydawnictwo Karakter, Kraków 2019.
Spitzer M.: Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci. Przeł. A. Lipiński. Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk 2013.
Stankiewicz P.: Sztuka życia według stoików. Grupa Wydawnicza Foksal — Wydawnictwo WAB, Warszawa 2014.
Stanowisko 10. zespołu ds. COVID-19 przy Prezesie PAN: Konsekwencje pandemii COVID-19 dla zdrowia psychicznego i edukacji dzieci i młodzieży. Polska Akademia Nauk, 25.01.2021. https://informacje.pan.pl/index.php/informacje/materialy-dla-prasy/3233-stanowisko-10-zespolu-ds-covid-19-przy-prezesie-pan-konsekwencje-pandemii-covid-19-dla-zdrowia-psychicznego-iedukacji-dzieci-i-mlodziezy [dostęp: 19.04.2021].
Stiegler B.: Wstrząsy. Głupota i wiedza w XXI wieku. Przekł. M. Krzykawski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2017 [e-book, format epub].
Sumińska D.: Dość. O zwierzętach i ludziach, bólu, nadziei i śmierci. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020 [e-book, format epub].
Szczukowski D.: Praktykowanie lektury. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019.
Taibbi M.: Nienawiść sp. z o.o. Jak współczesne media każą nam gardzić sobą nawzajem. Przeł. T.S. Gałązka. Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2020 [e-book, format epub].
Taleb N.N.: Antykruchość. Jak żyć w świecie, którego nie rozumiemy. Przeł. O. Siara. Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2020 [e-book, format epub].
Taleb N.N.: Czarny łabędź. Jak nieprzewidywalne zdarzenia rządzą naszym życiem. Przeł. O. Siara. Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2020 [e-book, format epub].
Tokarczuk O.: Czuły narrator. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2020 [e-book, format epub].
Tomaszewska G.B.: Praktyki czytania. Ponowoczesna interpretacja a szkoła. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2019.
W stronę nowej podstawy programowej języka polskiego. [Dyskusja panelowa online]. Organizator: Centrum Badań Edukacyjnych i Kształcenia Ustawicznego na Wydziale Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego. MS Teams, 19.04.2021.
Zuboff S.: Wiek kapitalizmu inwigilacji. Walka o przyszłość ludzkości na nowej granicy władzy. Tłum. A. Unterschuetz. Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2020 [e-book, format epub].
Žižek S.: Pandemia! COVID-19 trzęsie światem. Przekł. J. Maksymowicz-Hamann. Wydawnictwo Relacja, Warszawa 2020 [e-book, format epub].
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
