Prometejskie zmagania
Abstrakt
11 marca 1937 roku Polskie Radio wyemitowało słuchowisko oparte na tragedii Ajschylosa Prometeusz w okowach. Autorem opracowania był ówczesny profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Stefan Srebrny, osoba cieszącą się niezwykłą estymą w środowisku tak naukowym, jak i artystycznym. Przekład, którym na potrzeby słuchowiska się posłużył, był autorstwa Jana Kasprowicza, nieżyjącego już, jednak niewątpliwie jednego z największych poetów przełomu XIX i XX wieku. Ponieważ samo nagranie nie zachowało się w archiwach Polskiego Radia, przedmiotem mojego zainteresowania w artykule jest tekst przekładu Jana Kasprowicza, wydany w serii II Biblioteki Narodowej, który był własnością Stefana Srebrnego i na którym wileński, a następnie toruński, profesor nanosił adnotacje pozwalające nam — w jakiejś mierze — usłyszeć to słuchowisko, w którym mierzył się z legendą (i pracą) wielkiego poety.
Słowa kluczowe
Stefan Srebrny; Jan Kasprowicz; Ajschylos; Prometeusz; przekład; słuchowisko
Bibliografia
Literatura
Aeschylus: Tragoediae. Rec. G. Hermannus. Apud Weidmannos, Berlin 1859.
Aeschylus: Prometheus. Ed. M.L. West. In aedibus B.G. Teubneri, Stuttgart 1992.
Aeschylus: Tragoediae. Ed. U. de Wilamowitz-Moellendorff. Apud Weidmannos, Berlin 1994.
Aischylos: Prometeusz skowany. Tłum. J. Kasprowicz. Wstępem i objaśnieniami zaopatrzył S. Witkowski. Nakładem Krakowskiej Spółki Wydawniczej [Biblioteka Narodowa, seria II, nr 7], Kraków [s.a.].
Aischylos: Tragedie. Przeł. i oprac. S. Srebrny. Państwowy Instytutu Wydawniczy, Warszawa 1952.
Ajschylos: Dzieje Orestesa. Przekład J. Kasprowicz. Nakładem Towarzystwa Wydawniczego, Lwów 1908.
Ajschylos: Cztery dramaty. Prometeusz — Persowie — Siedmiu przeciw Tebom — Błagalnice. Tłum. J. Kasprowicz. Nakładem Towarzystwa Wydawniczego, E. Wende i spółka, Warszawa—Lwów 1911.
Bachura J.: Odsłony wyobraźni. Współczesne słuchowisko radiowe. Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2012.
Balcerzan E.: Tłumaczenie jako „wojna światów”. W kręgu translatologii i komparatystyki. Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2009.
Berger J.: Przekłady Kasprowicza, część I: poezja niemiecka. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań 1948.
Berman A.: Pour une critique des traductions: John Donne. Éditions Gallimard, Paris 2005.
Bibik B.: Podsłuchać tajemnicę poety… Ajschylos i reminiscencje ajschylejskie w twórczości Jana Kasprowicza. „Collectanea Philologica” 2016, nr 19, s. 105—116.
Bibik B.: „Translatoris vestigia”. Projekcje inscenizacyjne polskich tłumaczy „Orestei” Ajschylosa. Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2016.
Bibik B.: „Historia niezbyt wesoła” druku przekładu tragedii Ajschylosa autorstwa Stefana Srebrnego. „Meander” 2020, nr 75, s. 113—125.
Bibik B.: Potrzeba tłumacza. „Przekłady Literatur Słowiańskich” 2021, t. 11, cz. 1, s. 1—21.
Bibik B.: Między sceną a drukiem. Stefan Srebrny w translatorskim dialogu z Kazimierzem Morawskim. „Meander” [artykuł przyjęty do publikacji].
Bibik B.: Zrealizowane i planowane wojenne wileńskie inscenizacje Stefana Srebrnego. „Roczniki Humanistyczne” [artykuł złożony].
Birkenmajer J.: Kasprowicz jako tłumacz tragików greckich. „Myśl Narodowa” 1925, nr 13 (52), s. 196—198.
Brzostowska-Tereszkiewicz T.: Wczesnomodernistyczna krytyka przekładu (w Polsce). W: Historyczne oblicza przekładu. Red. P. Fast, A. Car, W.M. Osadnik. Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2011, s. 35—49.
Brzostowska-Tereszkiewicz T.: Przekład modernistyczny: modele i opozycje. W: W. Bolecki, W. Soliński, M. Gorczyński: Współczesne dyskursy konfliktu. Literatura — język — kultura. IBL PAN, Warszawa 2015, s. 45—90.
Brzostowska-Tereszkiewicz T.: Modernist Translation. An Eastern European Perspective. Models, Semantics, Functions. Peter Lang GmbH, Frankfurt am Main 2016.
Bujański J.R.: Oresteja nad Wilią… „Czas”, 22.05.1938.
Byrski T.: Teatr — radio — wspomnienia. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1976.
Chesterman A.: The Name and Nature of Translator Studies. „Hermes. Journal of Language and Communication Studies” 2009, no. 42, s. 13—22.
Chodkowski R.: Ajschylos i jego tragedie. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1994.
Dąbrowska A.: Bluźnierczy krzyk Kasprowicza wobec Lautréamonta (paralela). W: Jego świat. 150-lecie urodzin Jana Kasprowicza. Red. G. Igliński. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2011.
Domański J.: O Aischylosie (Rozmowa z prof. Srebrnym laureatem tegorocznej nagrody państwowej). „Dziś i Jutro”, 25.10.1953.
Eberharter M.: Die translatorischen Biographien von Jan Nepomucen Kamiński, Walenty Chłedowski und Wiktor Baworowski. Zum Leben und Werk von drei Literaturubersetzern im 19. Jahrhundert. Instytut Lingwistyki Stosowanej, Warszawa 2018.
Eberharter M.: Biografia translatorska Alberta Zippera (1855—1936). W: Wyjść tłumaczowi naprzeciw. Miejsce tłumacza w najnowszych badaniach translatologicznych. Red. J. Kita-Huber, R. Makarska. Universitas, Kraków 2020, s. 93—109.
Eurypides: Tragedye. T. 2: Tragedye niewieście [Alkestis — Medea — Fedra (Hippolytos) — Hekabe — Ifigenia w Aulidzie — Ifigenia w Tauryi]. Przeł. J. Kasprowicz. Wstęp T. Sinko. Nakładem Akademii Umiejętności, Kraków 1918.
Flukowski S.: Ajschylos w okowach polskiego romantyzmu. „Tygodnik Ilustrowany” 1937, nr 13.
Genette G.: Paratexts: Thresholds of Interpretation. Tłum. J.E. Lewin. Cambridge University Press, Cambridge 1997.
Górski K.: Jan Kasprowicz. Studia. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977.
Grimal P.: Słownik mitologii greckiej i rzymskiej. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław—Warszawa—Kraków 1997.
Heydel M.: Kto tłumaczy? Sylwetka tłumacza w najnowszych badaniach przekładoznawczych. W: Wyjść tłumaczowi naprzeciw. Miejsce tłumacza w najnowszych badaniach translatologicznych. Red. J. Kita-Huber, R. Makarska. Universitas, Kraków 2020, s. 23—44.
Hulewicz W.: Teatr wyobraźni. W: Teatr wyobraźni. Uwagi o słuchowisku i literackim scenarjuszu radjowym. Bibljoteka Radjowa, Warszawa 1935, s. 7—37.
Huszczyński A.: Prometeusz skowany. „Pion” 1937, nr 13.
Jego świat. 150-lecie urodzin Jana Kasprowicza. Red. G. Igliński. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2011.
Kalęba B.: Wyrwa w świecie. Przekład literacki w radzieckiej Litwie — casus Tomasa Venclovy i rówieśników. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019.
Kasprowicz J.: Dzieła. T. 20: Pisma prozą II. Dom Książki Polskiej, Warszawa 1931.
Kasprowicz J.: Dzieła. T. 21: Pisma prozą III. Dom Książki Polskiej, Warszawa 1931.
Kasprowicz J.: Dzieła. T. 22: Pisma prozą IV. Dom Książki Polskiej, Warszawa 1931.
Kasprowicz J.: Przekłady. T. 3 i 4. Wyd. W. Meisels, Kraków 1931.
Kasprowicz J.: Prometeizm w poezji. Wykłady uniwersyteckie Jana Kasprowicza. Z rękopisu ogłosił J. Berger. „Rocznik Kasprowiczowski” 1938, t. 2, s. 1—148.
Kasprowicz J.: Wybór poezji. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław—Warszawa—Kraków 1990.
Kasprowiczowa M.: Dziennik. Instytut Wydawniczy Pax, Warszawa 1958.
Kołaczkowski S.: Wyspiański, Kasprowicz. Przeglądy. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1968.
Kosidowski Z.: Artystyczne słuchowiska radjowe. Fiszer i Majewski, Księgarnia Uniwersytecka, Poznań 1928.
Lesky A.: Tragedia grecka. Tłum. M. Weiner. Homini, Kraków 2006.
Lipski J.J.: Twórczość Jana Kasprowicza w latach 1891—1906. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975.
Loth R.: Jak Kasprowicz. W: Bibliografia Literatury Polskiej „Nowy Korbut”. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław—Warszawa—Kraków 1994.
Munday J.: The Role of Archival and Manuscript Research in the Investigation of Translator Decision-Making. „Target” 2013, nr 25 (1), s. 125—139.
Munday J.: Using Primary Sources to Produce a Microhistory of Translation and Translators: Theoretical and Methodological Concerns. „Translator: Studies in Intercultural Communication” 2014, nr 20 (1), s. 64—80.
Niemirycz A.: Od Chaucera do Yeatsa. Translatorskie wybory Jana Kasprowicza jako tłumacza literatury angielskiej. W: Jego świat. 150-lecie urodzin Jana
Kasprowicza. Red. G. Igliński. Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2011.
Parandowski J.: Przekłady klasyczne Jana Kasprowicza. „Kwartalnik Klasyczny” 1927, nr 1, s. 33—35.
Parandowski J.: Mowa przy wręczaniu nagrody P.E.N. Clubu Stefanowi Srebrnemu 5.IX.1949. „Meander” 1949, nr 4, z. 8, s. 357—358.
Pleszkun-Olejniczakowa E.: Słuchowiska Polskiego Radia w okres piętnastolecia 1925—1939. T. 1: Fakty, wnioski, przypuszczenia. Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2000.
Pleszkun-Olejniczakowa E.: Słuchowiska Polskiego Radia w okres piętnastolecia 1925—1939. T. 2: Rejestr słuchowisk piętnastolecia 1925—1939. Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2000.
Podhorska-Okołów S.: Słuchowiska bohaterskie. „Pion” 1937, nr 13.
Podstawka A.: Świat, który się nie kończy. Człowiek i transcendencja w teatrze Jana Kasprowicza. Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2014.
Popławski M.: O przekładaniu i przekładach. „Kwartalnik Klasyczny” 1927, nr 1, s. 207—216.
Program audycji Polskiego Radia 7—13 III 1937. „Tygodnik Ilustrowany” 1937, nr 10.
Sandauer A.: Źle o poprzednikach. W: Pisarze polscy o sztuce przekładu 1440—1974. Antologia. Red. E. Balcerzan. Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1977, s. 352—357.
Schneider S.: Ajschylos, Dzieje Orestesa, przekład Jana Kasprowicza, Lwów 1908. „Eos” 1909, nr 15, s. 197—200.
Sinko T.: Nowy przekład Ajschylosa. „Czas” 1911, nr 62.
Sinko T.: Tragedie Aischylosa w nowym przekładzie. „Pamiętnik Teatralny” 1954, nr 3, z. 1, s. 176—185.
Srebrny S.: Odpowiedź na przemówienie prezesa P.E.N. Clubu polskiego Jana Parandowskiego z dnia 5-go września 1949 roku. „Meander” 1949, nr 4, z. 1—10, s. 360—362.
Srebrny S.: Teatr grecki i polski. Wybór i oprac. S. Gąssowski. Wstęp J. Łanowski. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1984.
Steffen W., Batóg T.: Ajschylos. Twórca tragedii greckiej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, Poznań 2000.
Szeligowski T.: Studia i wspomnienia. Pomorze, Bydgoszcz 1985.
Tadeusz Szeligowski. Wokół twórcy i jego dzieła. Red. T. Brodniewicz, J. Kempiński, J. Tatarska. Ars Nova, Poznań 1998.
Venuti L.: The Translator’s Invisibility. A History of Translation. Routledge, London, New York 1995.
Wasilewski Z.: Jan Kasprowicz. Zarys wizerunku. Gebethner i Wolff, Warszawa [1923].
West M.L.: Wprowadzenie do metryki greckiej. Tłum. J. Partyka. Homini, Kraków 2003.
Wspomnienia o Janie Kasprowiczu. Red. R. Loth. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967.
Źródła archiwalne
Spuścizna Stefana Srebrnego ze Zbiorów Specjalnych Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu:
rps 967/III
rps 986/IV
rps 987/1/III
rps 987/2/III
rps 993/IV
Źródła internetowe
https://encyklopediateatru.pl/autorzy/1976/tadeusz-szeligowski [dostęp: 11.12.2022].
https://pwm.com.pl/pl/kompozytorzy_i_autorzy/5227/tadeusz-szeligowski/index.html [dostęp: 11.12.2022].
https://www.erudit.org/en/journals/meta/2021-v66-n1-meta06190/ [dostęp: 28.12.2023].
https://www.polskieradio.pl/350/6858 [dostęp: 25.11.2022].
https://www.polskieradio.pl/399/7980/Artykul/2658882,93-lata-temu-zaczelo-nadawac-Polskie-Radio-Wilno [dostęp: 25.11.2022].
https://www.polskieradio.pl/8/6594/artykul/2206494,tadeusz-szeligowski-prawnik-ktory-wybral-muzyke [dostęp: 11.12.2022].
https://wydawnictwo.ossolineum.pl/catalogue/ [dostęp: 25.11.2022].
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Polska
https://orcid.org/0000-0002-6120-1792
BARBARA BIBIK | dr hab., prof. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Katedrze Filologii Klasycznej. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół tragedii greckiej i jej recepcji, a także wokół problematyki przekładów z języków klasycznych oraz dziedzictwa grecko-rzymskiego antyku. Opublikowała m.in. monografię „Translatoris vestigia”. Projekcje inscenizacyjne wybranych polskich tłumaczy „Orestei” Ajschylosa (2016). Jest współredaktorką serii (festiwali i publikacji) zatytułowanej Za kulisami. Toruńskie spotkania wokół dramatu: edycja pierwsza (2020) poświęcona jest dramatowi i teatrowi Rosji i Ukrainy; edycja druga (2022) poświęcona jest dramatowi oraz teatrowi chińskiemu i chińskojęzycznemu; edycja trzecia (tom w przygotowaniu) poświęcona jest dramaturgii francuskojęzycznej .
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
