Trzynasty tom „Przekładów Literatur Słowiańskich” stanowi kontynuację tematu badawczego realizowanego w tomie jedenastym – Modernizm w przekładzie. Zajmowała się nim grupa niemal trzydziestu badaczy z kilku krajów (Bułgarii, Chorwacji, Czech, Polski, Rosji, Serbii i Słowenii) w ramach programu Ministerstwa Nauki i Edukacji pod nazwą „Doskonała nauka” (moduł: Wsparcie konferencji naukowych). Wspólnie z Tamarą Brzostowską-Tereszkiewicz, wybitną polską przekładoznawczynią i znawczynią modernizmu, autorką koncepcji tematu konferencji, dokonaliśmy rozeznania w środowisku naukowym w poszukiwaniu osób, które zajmują się zarówno przekładami z literatur słowiańskich, jak i szeroko rozumianym modernizmem – postanowiliśmy bowiem dać badaczom wywodzącym się przecież z różnych środowisk, kultur i tradycji swobodę w rozumieniu i definiowaniu tego niejednoznacznego terminu. Niestety wybuchła epidemia. Środków, które miały nam ułatwić realizację badań, a które miały być przeznaczone na przygotowanie konferencji, nie byliśmy w stanie wykorzystać. Część naukowców, która początkowo, przed epidemią, deklarowała udział w badaniach, złożyła rezygnację. Planowaną konferencję dwukrotnie odwoływaliśmy z powodu ograniczeń pandemicznych i udało się ją zorganizować dosłownie w ostatniej chwili, we wrześniu 2022 roku, w ostatnim miesiącu trwania programu (2020–2022). Łącznie z deklarowanych trzydziestu tekstów udało się opublikować dwadzieścia trzy artykuły. Refleksja objęła kilka kulturowych i językowych kontekstów, które wymienię w porządku alfabetycznym: amerykański, bułgarski, chorwacki, czeski, irlandzki, litewski, niemiecki, polski, rosyjski, serbski, słowacki, słoweński, serbski oraz ukraiński. Ponadto dotyczyła wszystkich trzech rodzajów przekładu wyróżnionych przez Romana Jakobsona, a mianowicie przekładu wewnątrzjęzykowego, międzyjęzykowego i intersemiotycznego.

Artykuł dotyczy kategorii czasu jako jednej z cech definiujących modernistycznego przekładu literackiego. czasowość spotkania międzykulturowego i międzyjęzykowego rozpatrywana jest przede wszystkim w kategoriach poetyki historycznej i interstylistyki. Kontrastowe tło rozważań stanowią zachodnioeuropejskie wysokomodernistyczne teorie przekładu. Opierając się na środkowo-i wschodnioeuropejskich koncepcjach przekładu literackiego jako przemieszczenia w uprzestrzennionym czasie, artykuł prezentuje intertekstualne operacje tłumaczy jako wędrówkę przez historyczne tradycje literackie.

Wydany przez Andrieja Bazilewskiego tom Безлюдная баллада (2006) zawiera obszerny przekrój twórczości Bolesława Leśmiana w rosyjskich przekładach. Oprawę graficzną publikacji stanowią zaś prace współczesnych poecie polskich artystów. Dokonuje się więc niejako podwójny transfer z kultury źródłowej: modernistycznych tekstów i sztuki. Wiążący się z tym potencjał nie został jednak przez redaktora tomu, będącego zarazem wydawcą, wykorzystany. Daje to impuls do zbadania, czy istotnie mamy do czynienia z celowo komponowaną artystyczną całością, m.in. czy zasadne jest wykorzystanie poszczególnych dzieł jako materiału ilustrującego utwory Leśmiana i na ile odbiorca ma szansę obcowania z podwójną dawką polskiego modernizmu.

11 marca 1937 roku Polskie Radio wyemitowało słuchowisko oparte na tragedii Ajschylosa Prometeusz w okowach. Autorem opracowania był ówczesny profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Stefan Srebrny, osoba cieszącą się niezwykłą estymą w środowisku tak naukowym, jak i artystycznym. Przekład, którym na potrzeby słuchowiska się posłużył, był autorstwa Jana Kasprowicza, nieżyjącego już, jednak niewątpliwie jednego z największych poetów przełomu XIX i XX wieku. Ponieważ samo nagranie nie zachowało się w archiwach Polskiego Radia, przedmiotem mojego zainteresowania w artykule jest tekst przekładu Jana Kasprowicza, wydany w serii II Biblioteki Narodowej, który był własnością Stefana Srebrnego i na którym wileński, a następnie toruński, profesor nanosił adnotacje pozwalające nam — w jakiejś mierze — usłyszeć to słuchowisko, w którym mierzył się z legendą (i pracą) wielkiego poety.

Artykuł analizuje kontrowersje, jakie pojawiały się w Bułgarii wokół tamtejszych edycji utworów Stanisława Przybyszewskiego, ukazujących się na początku XX wieku. Pierwsza część tekstu bada sceptyczne głosy odnoszące się do działalności translatorskiej poświęconej dziełom polskiego modernisty, ze szczególnym uwzględnieniem trylogii powieściowej Homo sapiens (doczekała się ona aż trzech bułgarskich wydań!) oraz patriotycznego eseju Szlakiem duszy polskiej. Druga część artykułu skupia się na zagadkowej kwestii jednoaktowej sztuki pt. Wokół kwestii kobiecej. Wydana razem z dramatem Dla szczęścia w 1910 r., podpisana została jako „zbułgaryzowany przekład” utworu Przybyszewskiego, dokonany przez Aleksandra Simeonowa. Brak jednak wzmianki dotyczącej oryginału, na którym miałby się wzorować tłumacz, a dzieło w bardzo luźny sposób nawiązuje do twórczości Przybyszewskiego. Pozostaje zatem pytanie, czy podpisanie utworu jako zbułgaryzowanego przekładu miało omamić i przyciągnąć potencjalnego czytelnika, czy może też było przygotowaniem bardziej świadomego odbiorcy do gry konwencjami.

W artykule poruszono kwestię roli tradycji biblijnej w transferze i adaptacji idei nowoczesności na gruncie kultur prawosławnych. Przedmiotem namysłu jest narracja o św. Klemensie z Ochrydy, najsłynniejszym uczniu św. św. Cyryla i Metodego, oraz jej literackie parafrazy z okresu międzywojennego w Bułgarii — rozpatrywane w kontekście modernistycznego odczyt(yw)ania Biblii, a także ambiwalentnego doświadczenia sekularyzacji ze strony lokalnych elit intelektualnych.

Sad Sam Lucky is a solo performance by the choreographer and performer Matija Ferlin, conceived as part of his ongoing non-dance-like and non-theatrelike conceptual project Sad Sam, which started in January 2004 in Amsterdam, where the first part of this pseudo-durational piece was premiered. Ferlin’s performance Sad Sam Lucky is somewhat specific in the author’s oeuvre, mainly because it assays to become a physical response to the work of the Slovenian avant-garde poet Srečko Kosovel (1904—1926), translating it and transposing it at the same time, in-between languages and dialects (Slovenian, Croatian, Istrian, and/or English), and in-between performative regimes (embodied response and a pseudo-recital). Kosovel’s confessional poetry, i.e. profound, contemporary, tense in its stylistic imagery, and, at the same time, almost revolutionary in its ideas, is therefore being performed as a live matter of language, driven by Ferlin’s
main idea — not to do theatre, not to do dance, not to translate, but to trans-body Kosovel’s verses, and his melancholic prophecy, thus creating a form of a highly physical, turbulent and emotional homage to this very unique avant-garde author.

Among many contacts and similarities between Croatian and Polish cinematic and literary modernism, it is quite interesting to note that Zrinko Ogresta adapted the writings of Marek Hłasko in his feature film Washed Out (Isprani). The comparison of Ogresta’s film to the literary source, The Eighth Day of the Week (Ósmy dzień
tygodnia), before any extensive discussions of wider context, should ascertain the answer to a more elementary question — how close is the story of Ogresta’s film to its Polish literary inspiration?

DB Indoš and Tanja Vrvilo — House of Extreme Music Theater work with material from the Croatian historical avant-garde scene in all their performances of exhausting, physical theater, which they approached through the Zagreb circle of zenithists, “through Kamov and Čerina as predecessors of the Futurists (but not the Marinettists), and their influence on the literary-revolutionary circle of rebellious youth. Some of them
included August Cesarec, Đuka Cvijić, Zora Ruklić and members of their ‘Republic of Stenjevac’, members of the Zagreb group Zenit, the lyrics of a visionary film through the books of Ivan Martinac, concrete poetry by Josip Stošić and the silent art that we ‘shachtophonize’ for our parallel performance canon” (Vrvilo 2020). Their systematic work on the performance and reactualization of the neo/avant-garde can be defined, by using Roman Jakobson’s definition, by intersemiotic translations (cf. Munday, Ramos Pinto, Blakesley 2022: 9) into musical theater which, in their example, is based on manipulating sound objects/installations/sculptures with the cut-up technique of original texts into schachtophone scores (moving away from music notation to graphic notation) for schachtophone music, all through the vision of the performance of exhausting (physical) theater with Indoš’s constant dedication to Artaud’s theater of cruelty, the alchemical theater of pre-logic and pre-rationality, a theater that, as a magical ritual, can lead to the healing of society.

Głównym tematem artykułu jest wpływ polityki wydawniczej na recepcję prozy rosyjskiej lat zerowych (проза „нулевых”) w Polsce. W jakim stopniu i dlaczego zmienił się odbiór tej literatury w tym okresie? Wybór pierwszej dekady stulecia nie jest przypadkowy. Według różnych ekspertów (kulturowych, ekonomicznych,
politycznych itp.) była to mała epoka pewnego rodzaju pokojowego współistnienia Rosji ze światem zewnętrznym, rodzaj restartu, zerowania, przerwy między napięciami politycznymi, okres wychodzenia z rosyjskiej izolacji i chęci wpasowania się w kontekst zachodni. Jednak zainteresowanie było obustronne. Wiele krajów, m.in. Polska, chciało poprzez literaturę ponownie zapoznać się ze złożonym, wielostrukturowym krajem.

The article presents the strategies for describing the phenomenon of translation in the post-Yugoslav literature of exile, referring to the concept of born translated literature by R.L. Walkowitz and perception of the role of translation in contemporary culture by B. Bachmann-Medick and Mieczysław Dąbrowski. The author presents selected translation strategies of post-Yugoslav writers who play the role of their own translators and describe the experience of otherness, exile and translation.

This paper deals with the contribution of Dušan Karpatský (1935—2017) to the reception of Croatian literature in the Czech Republic, and Czech literature in Croatia since the 1960s until the present day. In his numerous translations, Karpatský worked tirelessly to introduce Czech readers to the achievements of Croatian (and
Yugoslav) literature, and vice versa. By selecting texts for his translations that were as current as possible, and by meeting high aesthetic criteria, made him influential in both cultural milieus where he played the role of an intermediary. His work in lexicography, bibliography, history of literature and non-fiction is also of great importance. His research has made Croatian culture permanently indebted to him because he discovered
and translated into Croatian the Prague Papers, written in Czech by the Croatian politician Stjepan Radić, and because he discovered a seven-language dictionary written by the Prague Benedictine monk Peter Loderecker, which was based on a five-language dictionary written by Faust Vrančić. Owing to all of the above, and much more, Karpatský is considered a key figure in literary and cultural communication between Croatia and the Czech Republic in the last six decades.