The Polish Language Is Not a Male-Chauvinistic Language [Język polski nie jest męskoszowinistyczny (krótka informacja o wspomaganym komputerowo badaniu nad rodzajem w języku polskim)]
Abstrakt
W niniejszym artykule podejmuję temat rodzaju w języku polskim ze względu na fakt, że upowszechniane
w Polsce od drugiej połowy XX wieku teorie pięciu, siedmiu, a nawet dziewięciu rodzajów (w tym tzw. rodzaju męskoosobowego) sprawiają cudzoziemcom niepotrzebne trudności w poprawnym budowaniu polskich
zdań typu: Matka i dziecko nie mogli się sobą nacieszyć. Badania, jakie prowadziłam w ramach lingwistyki
interaktywnej (za pomocą języka sztucznej inteligencji Prolog oraz platformy SEMANA), wykazały, że teoria
odróżniająca kategorię rodzaju od kategorii żywotności (jak w porównawczej lingwistyce słowiańskiej) jest
bardziej ekonomiczna i daje lepsze wyniki (niż teoria dziewięciu rodzajów) tak w analizie, jak i w produkcji
wypowiedzi. Ponadto wprowadzenie do gramatyki opisowej języka polskiego rodzaju męskoosobowego zapoczątkowało debatę nad rzekomo „męskoszowinistycznym” charakterem polszczyzny, a co za tym idzie – także całej kultury polskiej. W odpowiedzi na to twierdzę, że nie można zbyt pochopnie utożsamiać kategorii gramatycznych z kategoriami kognitywnymi, zwłaszcza że w znanych mi językach europejskich odróżniających rodzaj męski od żeńskiego rodzajem nienacechowanym jest rodzaj męski (-żeński). Z tego wynika, że rodzaj męski ma dwa znaczenia – szerokie i bardziej abstrakcyjne (np. człowiek) albo wąskie, wskazujące tylko na mężczyzn (np. mężczyzna). Ostatnio jednak charakter nienacechowany rodzaju męskiego został podważony przez tzw. mowę inkluzywną. W języku polskim w liczbie mnogiej tzw. forma męskoosobowa wskazuje albo na grupę mężczyzn, albo na grupę istot, wśród których znajduje się przynajmniej jedna istota ludzka niezależnie od płci – jak w cytowanym przykładzie wypowiedzi, w której czasownik nie mogli ma tzw. formę męskoosobową, a matka (rzeczownik rodzaju żeńskiego) i dziecko (rzeczownik rodzaju nijakiego) stanowią zbiorowy podmiot, który występuje w zgodzie z formą czasownika w rodzaju męskim jako wykładnik kategorii ludzkości (a nie „męskoosobowości”). Zatem tzw. forma męskoosobowa jest użyta z nienacechowanym znaczeniem rodzaju (-feminine) oraz z nacechowanym znaczeniem formy osobowej, czy inaczej ludzkiej (+human). Z przedstawionych badań wynika, że w języku polskim kategoria rodzaju ma obecnie następujące znaczenia: męski, żeński i nijaki, a kategoria żywotności: nieżywotny (-animate), żywotny ludzki (+animate, +human) i żywotny nieudzki (+animate, -human).
Słowa kluczowe
rodzaj w języku polskim; lingwistyka interaktywna; językowy obraz świata
Bibliografia
Karolak S., 1984, Składnia wyrażeń predykatywnych, in: Gramatyka współczesnego języka polskiego, ed. S. Urbańczyk, vol. 1, Składnia, ed. Z. Topolińska, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1984, pp. 11–212.
Mańczak W., 1956, Ile jest rodzajów w języku polskim?, „Język Polski”, R. XXXIV, pp. 116–121.
Przepiórkowski A., 2003, A Hierarchy of Polish Genders, in: Generative Linguistics in Poland: Morphosyntactic Investigations, eds. P. Bański, A. Przepiórkowski, Instytut Podstaw Informatyki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, pp. 109–122.
Saloni Z., 1976, Kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim, in: Kategorie gramatyczne grup imiennych we współczesnym języku polskim, eds. S. Urbańczyk, J. Basara, K. Rymut, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, pp. 41–75.
Sauvet G., Włodarczyk A., Włodarczyk H., 2008, Morphological Data Exploration – Using the Semana Platform (Feature Granularity Problem in the Definition of Polish Gender), CASK Sorbonne 2008, Language Data Mining International Conference, June 13th–14th, Université Paris-Sorbonne (Paris 4), http://celta.paris-sorbonne.fr/anasem/papers/miscelanea/PolishGender.pps.
Włodarczyk A., Włodarczyk H., 2019, The Interactive Method for Language Science and Some Salient Results, „Zagadnienia Naukoznawstwa”, vol. 3 (221), Komitet Naukoznawstwa PAN, Warszawa, pp. 73–92. http://celta.paris-sorbonne.fr/anasem/papers/miscelanea/PolishGender.pps
Włodarczyk H., 2009, Lingwistyka na polonistyce krajowej i zagranicznej w dobie filozofii informatyczno-logicznej, „LingVaria”, no. 1 (7), pp. 65–79.
Włodarczyk H., 2012, Les catégories du genre et de l’animation dans la grammaire polonaise, in: L’Enseignement du polonais en France, eds. K. Siatkowska-Callebat, A. Synoradzka-Demadre, IIIe Assises, Centre Scientifique de l’Académie Polonaise des Sciences, Varsovie–Paris, pp. 25–38.
Włodarczyk H., 2018, O Potrzebie wiedzy o języku polskim kompatybilnej z wiedzą o innych językach narodowych, in: Polonistyka na początku XXI wieku. Diagnozy, koncepcje, perspektywy, vol. 5, W kręgu (glotto)dydaktyki, eds. A. Achtelik, K. Graboń, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice, pp. 205–218.
Uniwersytet Paris-Sorbonne (profesor emeritus) Francja
https://orcid.org/0000-0003-0277-0490
HÉLÈNE WŁODARCZYK – emerytowany profesor doktor habilitowany, Wydział Slawistyki Uniwersytetu
Paris-Sorbonne (obecnie Sorbonne-Université), Paryż, Francja. Założycielka i dyrektorka Centre de Linguistique Théorique et Appliquée (CELTA), Université Paris-Sorbonne – Paris IV (2000–2014). Prowadzono tam badania językowe nad trzema rodzinami współczesnych języków indoeuropejskich (romańskimi, germańskimi i słowiańskimi). Zainteresowania naukowe badaczki to: polonistyka, slawistyka i językoznawstwo ogólne. Najważniejsze publikacjie: Lingwistyka na polonistyce krajowej i zagranicznej w dobie filozofii informatyczno-logicznej (Kraków 2010), O potrzebie wiedzy o języku polskim kompatybilnej z wiedzą o innych językach narodowych (Katowice 2016), Mnie czy mi? O użyciu zaimka pierwszej osoby w celowniku („Poradnik Językowy” 9/2018).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
