Góry „na opak”. O nowej tendencji w ramach mountaineering non fiction
Abstrakt
Wspinaczka wysokogórska jest uważana za jeden z symptomów europejskiej nowoczesności, pozwalający śledzić przemiany w kulturze i znajdujący odzwierciedlenie w literaturze. Twórczość o tematyce alpinistycznej, pomimo niezwykłej popularności wśród czytelników, nie budzi większego zainteresowania naukowców. Celem artykułu jest zapełnienie tej luki badawczej. Autorka analizuje nową tendencję, która zarysowała się w polskim pisarstwie alpinistycznym o charakterze non fiction wraz z ukazaniem się w 2011 roku książki Olgi Morawskiej Góry na opak, czyli rozmowy o czekaniu. W zbiorze rozmów przeprowadzonych przez wdowę po himalaiście z bliskimi polskich wspinaczy (m.in. Wandy Rutkiewicz, Jerzego Kukuczki, Andrzeja Zawady) nastąpiło znaczące odwrócenie perspektyw osobowych i przestrzennych. O wyprawach wysokogórskich opowiadają osoby, które na nich nie były, a najwyższe szczyty Ziemi pokazywane są z oddalenia i z niskiego punktu widzenia. Skłania to do postawienia pytań o nadawcę, bohatera i odbiorcę oraz cele nie tylko wspomnianej książki Morawskiej, lecz także wielu podobnych publikacji z zakresu mountaineering non fiction (np. Anny Kamińskiej, Beaty Sabały-Zielińskiej, Katarzyny Zdanowicz). Nowego wymiaru nabierają w nich zagadnienia związane z literacką topografią gór. Wykorzystując narzędzia podsuwane przez geopoetykę, w artykule postawiono tezę, że w tych utworach przestrzeń górska wyznaczana jest nie tyle przez bezpośrednie doświadczenia i profesjonalny opis wspinaczki, ile przez emocje. W opowieściach o górach „na opak” krajobrazy sensualne wypierane są przez przestrzenie intymne i topografie emotywne. Wraz z tymi przesunięciami w tradycyjnie mocno zmaskulinizowanym pisarstwie alpinistycznym pojawiły się w większym stopniu opowieści kobiece i narracje o traumie związanej ze śmiertelnymi wypadkami w czasie zdobywania najwyższych szczytów.
Słowa kluczowe
góry „na opak”; alpinistyczne non fiction; literackie topografie gór
Bibliografia
Berkowska R., 2021, Życie za szczyt. Polacy w Himalajach i Karakorum, Prószyński i S-ka, Warszawa.
Blum A., 2014, Annapurna – góra kobiet. Dramatyczny opis pierwszego kobiecego wejścia na jeden z najtrudniejszych ośmiotysięczników, przeł. H. Urbańska, przedm. M. Herzog, Poradnia K, Warszawa.
Coffey M., 2013, Mroczna strona gór, przeł. G. Tłaczała, Wydawnictwo Sklepu Podróżnika, Warszawa.
Dobroch B., Wilczyński P., 2014, Broad Peak. Niebo i piekło, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.
Dutka E., 2022, The Vertical World and the Mountains Upside Down, or, a Four-Handed Himalayan Climbing Autobiography by Olga Morawska and Piotr Morawski, przeł. E. Joszko, „Slavica Tergestina. European Slavic Studies Journal”, vol. 28 (2022/I), Writing the Himalaya in Polish and Slovenian, s. 98–121.
Grebowicz M., 2021, Mountains and Desire: Climbing vs. The End of the World, Repeater Books, London.
Habjan J., 2022, Writing the Himalaya in Polish and Slovenian. Introduction, „Slavica Tergestina. European Slavic Studies Journal”, vol. 28 (2022/I), Writing the Himalaya in Polish and Slovenian, s. 8–15.
Hugo-Bader J., 2014, Długi film o miłości. Powrót na Broad Peak, Znak, Kraków.
Kaliszuk P., 2018, Pionowy schemat doświadczeń. Relacje podróżnicze himalaistów (Jerzy Kukuczka, Adam Bielecki), „Forum Poetyki”, nr 11/12, s. 48–63.
Kamińska A., 2017, Wanda. Opowieść o sile życia i śmierci. Historia Wandy Rutkiewicz, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Kamińska A., 2019, Halina. Dziś już nie ma takich kobiet. Opowieść o himalaistce Halinie Krüger-Syrokomskiej, Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Kolbuszewski J., 1976, Przedmowa, w: Czarny szczyt. Proza taternicka lat 1904–1939, red. J. Kolbuszewski, Wydawnictwo Literackie, Kraków, s. 5–23.
Kubarska E. (reż.), 2015, K2. Dotknąć nieba, produkcja: Braidmade Films, Hbo Central Europe, Inselfilm Produktion, Polski Instytut Sztuki Filmowej, Wajda Studio.
Morawscy O. i P., 2010, Od początku do końca, National Geographic, Warszawa.
Morawska O., 2011, Góry na opak, czyli rozmowy o czekaniu, National Geographic, Warszawa.
Morawski P., 2010, Zostają góry. Opowiadania. Felietony. Wspomnienia, Góry Books, Kraków.
Pacukiewicz M., 2010, „Inaccessible Background”: Prolegomena to the Studies of Polish Mountaineering Literature, in: Metamorphoses of Travel Writing: Across Theories, Genres, Centuries and Literary Traditions, eds. G. Moroz, J. Sztachelska, Cambridge Scholars, Newcastle, s. 218–231.
Pacukiewicz M., 2012, Grań kultury. Transgresje alpinizmu, Universitas, Kraków.
Puncewicz (Morawska) O., 2017, Góry na opak 2, czyli rozmowy z tymi, co zostają, National Geographic, Warszawa.
Rak J., 2021, False Summit: Gender in Mountaineering Nonfiction, McGill-Queen’s University Press, Montreal & Kingston, London–Chicago.
Rutkiewicz W., 1992, Wszystko o Wandzie Rutkiewicz. Wywiad rzeka Barbary Rusowicz, Comer & Ekolog, Toruń–Piła.
Rybicka E., 2014, Geopoetyka. Przestrzeń i miejsce we współczesnych teoriach i praktykach literackich, Universitas, Kraków.
Sabała-Zielińska B., 2016, Jak wysoko sięga miłość? Życie po Broad Peak. Rozmowa z Ewą Berbeką, Prószyński Media, Warszawa.
Sepioło M., 2017, Himalaistki. Opowieść o kobietach, które pokonują każdą górę, Znak, Kraków.
Skrzydłowska-Kalukin K., Sokolińska J., 2020, Rodziny himalaistów, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa.
Štěrbová D., 2016, Tęsknota i przeznaczenie. Pierwsze kobiety na ośmiotysięcznikach, przeł. H. Jarzębowski, Stapis, Katowice.
Stępień T., 2012, Przestrzeń w literaturze „górskiej”, w: Od poetyki przestrzeni do geopoetyki, red. E. Konończuk, E. Sidoruk, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, s. 87–102.
Stępień T., 2021a, Literatura „górska” – typ, odmiana, gatunek? Rekonesans, w: T. Stępień, P. Grocholski, Teksty (z) gór. Opowieści i metaopowieści, Verbum, Praha, s. 187–206.
Stępień T., 2021b, Przestrzeń w literaturze górskiej – wokół Alpinistów Adama Bilczewskiego, w: P. Grocholski, T. Stępień, Teksty (z)gór. Opowieści i metaopowieści, Verbum, Praha, s. 207–216.
Wakulik A., 2014, Wasza wysokość, „Dialog”, nr 7/8, s. 30–64.
Zdanowicz K., 2021, Zawsze mówi, że wróci. Żony himalaistów opowiadają o życiu w cieniu wielkiej góry, Czerwone i Czarne, Warszawa.
Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska
https://orcid.org/0000-0002-5404-2586
ELŻBIETA DUTKA – prof. dr hab., Instytut Polonistyki, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice, Polska.
Zajmuje się współczesną literaturą polską. Jej zainteresowania naukowe koncentrują się wokół problematyki spacjalnej (krainy mityczne, miasta, regiony, góry), widzianej z różnych perspektyw: geopoetyki, nowego regionalizmu, fenomenologii, ekokrytyki. Autorka monografii: Próby topograficzne. Miejsca i krajobrazy w literaturze polskiej XX i XXI wieku (Katowice 2014), Centra, prowincje, zaułki. Twórczość Julii Hartwig jako auto/bio/geo/grafia (Kraków 2016), Pytania o miejsce. Sondowanie topografii literackich XX i XXI wieku (Kraków 2019).
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
