O biegunie – językoznawczo (rozważania w kontekście tytułu powieści Olgi Tokarczuk Bieguni)
Abstrakt
The paper contains a historical linguistic analysis of the noun biegun. It was prompted by the inflectional form of the plural nominative bieguni, the title of one of Olga Tokarczuk’s novels, a form unusual from the point of view of the contemporary Polish grammatical system. Tokarczuk used the form ending in -i, typical of masculine personal nouns, while the word biegun is commonly known to be used nowadays only in meanings that do not refer to people. This is why the paper attempts to gain insight into the semantics of the lexeme biegun in the history of the Polish language. The research carried out made it possible to determine that the examined unit used to function in many personal meanings in the past, meanings that would eventually become obsolete with the gradual lexicalization of the word biegun and in relation the appearance of its derivational synonyms in the Polish language. Tokarczuk thus revived some of the old meanings of the word biegun referring to people, and at the same time brought out new, metaphorical meanings embedded in it in potentia – thus delexicalizing the examined unit.
Słowa kluczowe
biegun; lexicalization; delexicalization; -un affix; masculine personal nouns
Bibliografia
Bańkowski A., 2000, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa.
Boryś W., 2005, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków.
Brückner A., 1985, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.
Doroszewski W., red., 1958–1969, Słownik języka polskiego PAN (SJPD), t. 1–11, Warszawa. Elektroniczny słownik języka polskiego XVII i XVIII wieku (ESJP XVII-XVIII), https://sxvii.pl/ [dostęp: 28.01.2020].
Erzepki B., 1908, Przyczynki do średniowiecznego słownictwa polskiego, cz. 1, Glosy polskie wpisane do łacińsko-niemieckiego słownika (Vocabularius Ex quo) drukowanego w roku 1490, „Roczniki Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, t. XXXIV, https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/107676/edition/118792/content [dostęp: 1.02.2020].
Grzegorczykowa R., Laskowski R., Wróbel H., red., 1984, Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia, Warszawa.
Jadacka H., 2006, Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa.Karłowicz J., Kryński A., Niedźwiedzki W., red., 1900–1927, Słownik języka polskiego (SW), t. 1–8, Warszawa.
Kędelska E., Kwilecka I., Łuczak A., oprac., 1999, Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy. Wersja polsko-łacińska, t. 1, Warszawa.
Kiszka B., 2013, Słowna wędrówka z biegunem, ceklownikiem i wagusem... – w poszukiwaniu zaginionych synonimów leksemu włóczęga, w: Mitręga B., red., „Linguarum Silva”, t. 2, Słowo – znaczenie – relacja w języku i tekście, Katowice.
Kleszczowa K., red., 1996, Słowotwórstwo języka doby staropolskiej. Przegląd formacji rzeczownikowych, Katowice.
Knapiusz G., 1643, Thesaurus polono-latino-graecus (SKn), Kraków, https://books.google.pl/booksid=1AQAAAAcAAJ&printsec=frontcover&hl=pl&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false [dostęp: 2.02.2020].
Kochanowski J., 1835, Phaenomena, w: Dzieła Jana Kochanowskiego. Wydanie nowe Jana Nep. Bo- browicza, t. 3, Lipsk.
Kuligowska K., 2018, Narzędzie w polskiej i rosyjskiej przestrzeni kognitywnej, Poznań.
Łoś J., 1912, Mammotrekt z r. 1471, „Materyały i Prace Komisyi Językowej Akademii Umiejętności w Krakowie”, t. V.
Małecki A., oprac., 1871, Biblia królowej Zofii żony Jagiełły z kodeksu szaroszpatackiego nakładem księcia Jerzego Henryka Lubomirskiego wydana przez Antoniego Małeckiego, Lwów, https://archive.org/details/bibliakrlowjzof00magoog/page/n9/mode/2up [dostęp: 2.02.2020].
Mańczak W., 2017, Polski słownik etymologiczny, Kraków.
Mayenowa M.R., Pepłowski F., red., 1966–2012, Słownik polszczyzny XVI wieku (SPXVI), t. 1–36, Wrocław – Warszawa – Kraków (wersja elektroniczna: http://spxvi.edu.pl/indeks/). Mączyński J., 1564, Lexicon latino-polonicum ex optimis Latinae linguae Scriptoribus concinnatum..., Królewiec, https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/8891/edition/8025/content [dostęp: 6.02.2020].
Olga Tokarczuk laureatką Międzynarodowej Nagrody Bookera, https://kultura.onet.pl/wiadomosci/olga-tokarczuk-laureatka-miedzynarodowej-nagrody-bookera/vvwyrcg [dostęp: 29.01.2020]. Pepłowski F., 1974, Odczasownikowe nazwy wykonawców czynności w polszczyźnie XVI wieku, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk.
Radziwon M., 2008, Dwudziestka po raz dwudziesty, „Gazeta Wyborcza”, https://wyborcza.pl/1,75410,5217684,Dwudziestka_po_raz_dwunasty.html [dostęp: 29.01.2020]. Ruszkowski M., 2018, Wariantywność współczesnej polszczyzny. Wybrane zagadnienia, Kielce.
Saloni Z., 1988, O tzw. formach nieosobowych [rzeczowników] męskoosobowych we współczesnej polszczyźnie, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, z. XLI.
Sławski F., 1952–1956, Słownik etymologiczny języka polskiego, t. 1, Kraków.
Sławski F., 2011, Słowotwórstwo, słownictwo i etymologia słowiańska, Kraków.
Słownik gramatyczny języka polskiego, http://sgjp.pl/leksemy/#13589/a [dostęp: 10.02.2020]. Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/ [dostęp: 28.01.2020].
Słownik sjp.pl, sjp.pl [dostęp: 10.02.2020].
Strutyński J., 1994, Zarys gramatyki polskiej, cz. 2, Morfologia, Kraków.
Tokarczuk O., 2007, Bieguni, Kraków.
Tokarczuk O., 2018, Bieguni, Kraków.
Trotz M.A., 1764, Nowy dykcyonarz to iest Mownik polsko-niemiecko-francuski (STr), Lipsk,
https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/7823/edition/7138/content [dostęp: 2.02.2020].Urbańczyk S., red., 1953–1955, Słownik staropolski (SStp), t. 1, Warszawa.
Waniakowa J., 2002, Etymologia i semantyka słowiańskiego biegun i greckiego πόλος – geneza terminu naukowego, w: Rusek J., Boryś W., Bednarczuk L., red., Dzieje Słowian w świetle leksyki. Pamięci Profesora Franciszka Sławskiego, Kraków.
Waniakowa J., 2003a, Polska naukowa terminologia astronomiczna, Kraków.
Waniakowa J., 2003b, Wybrane najstarsze polskie słownictwo astronomiczne, „Język Polski”, nr LXXXIII, z. 2.
Wojtyła-Świerzowska M., 1974, Prasłowiańskie nomen agentis, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk.
Zdanowicz A. (i in.), red., 1861, Słownik języka polskiego (SWil), t. 1–2, Wilno. Żmigrodzki P., 2005, Wprowadzenie do leksykografii polskiej, Katowice.
Żmigrodzki P., red., Wielki słownik języka polskiego (WSJP), wsjp.pl [dostęp: 10.02.2020]. Żurawska-Górecka W., Kyas V., oprac., 1978, Mamotrekty staropolskie, cz. 2, Wrocław.
Instytut Językoznawstwa, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Polska. Polska
https://orcid.org/0000-0002-9147-1283
Jego zainteresowania naukowe to: rozwój zasobu leksykalnego polszczyzny współczesnej i historycznej, wpływ techniki na ewolucję języka (zwłaszcza oddziaływanie rzeczywistości elektronicznej na język polski i zachowania komunikacyjne Polaków), historia i gramatyka historyczna języka polskiego, glottodydaktyka polonistyczna (przede wszystkim nauczanie wymowy polskiej cudzoziemców). Jest autorem książek: Obrazki do kształtowania percepcji słuchowej oraz wymowy cudzoziemców uczących się języka polskiego (2018), U źródeł słów (2017), Na tropie form i znaczeń słów (2015), Kształtowanie się nazw owadów w języku polskim. Procesy nominacyjne a językowy obraz świata(2013), Głoski polskie. Przewodnik fonetyczny dla cudzoziemców i nauczycieli uczących języka polskiego jako obcego (2012, wyd. drugie uzupełnione – 2014, wyd. trzecie roz- szerzone – 2018) oraz kilkakrotnie wznawianego kompendium Tęczowa gramatyka języka polskiego w tabelach (2009, 2010, 2012, 2016), a także współredaktorem tomów:Ruch w języku – język w ruchu (2012), Granice w języku – język w granicach (2014), Społeczność w języku – język w społeczności (2019).
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
