„Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze” nr 36 (2026)
Call for Papers
ANTYUTOPIE I DYSTOPIE W LITERATURZE ROSYJSKIEJ
Antyutopie i dystopie stanowią w XX i XXI wieku jeden z bardziej rozpoznawalnych gatunków literackich. Terminów tych, zupełnie niesłusznie, używa się często wymiennie, jakby były synonimami. Tymczasem różnice między nimi są wyraźne. Dystopia bowiem pesymistyczne wizje przyszłości wywodzi wprost z tendencji rozwojowych rzeczywistości dostępnej autorowi, antyutopia z kolei z utopijnych programów jej naprawy. Mówiąc jeszcze inaczej, punktem odniesienia dla dystopii jest otaczająca pisarza rzeczywistość, dla antyutopii natomiast pewna konkretna utopia. Antyutopie i dystopie weszły do literatury rosyjskiej wraz z początkiem XX stulecia[1], okresem przemian i wstrząsów społeczno-politycznych, zakończonych przejęciem władzy przez bolszewików i próbą budowy pierwszego w świecie państwa bezklasowego. Jak wiadomo, za klasykę gatunku uznawana jest powieść My Jewgienija Zamiatina, ukończona w roku 1920 i opublikowana za granicą cztery lata później, a w Związku Radzieckim dopiero w roku 1989. Po niej przyszły kolejne; najbardziej znane to Fatalne jaja Michaiła Bułhakowa, Wykop i Czewengur Andrieja Płatonowa, Zaproszenie na egzekucję Vladimira Nabokova, Wyspa Krym Wasilija Aksionowa, Ślimak na zboczu Arkadija i Borisa Strugackich, Moskwa 2042 Władimira Wojnowicza, Kyś Tatiany Tołstoj, Невозвращенец Aleksandra Kabakowa. Jak się okazuje, antyutopie i dystopie nie utraciły na popularności po rozpadzie radzieckiego imperium – tradycje gatunku kontynuują choćby Władimir Sorokin (Dzień oprycznika), Wiktor Pielewin (S.N.U.F.F.), Dmitrij Bykow (ŻD, Эвакуатор), Olga Sławnikowa (2017), Siergiej Dorienko (2008), Andriej Wołos (Аниматор). Wykaz ten można kontynuować, tym bardziej że zdarzają się utwory nie kojarzone bezpośrednio z interesującym nas gatunkiem, w których dopatrzeć się jednak można cech antyutopii/dystopii.
Z czego wynika tak duża popularność antyutopii i dystopii w literaturze rosyjskiej? Po roku 1917 niewątpliwie decydujący był polityczno-społeczno-gospodarczy eksperyment realizowany przez bolszewików, dalekosiężne plany i powodowane nimi obawy, skłaniające twórców literatury rosyjskiej do pesymistycznych z gruntu przemyśleń. Jeśli chodzi o czasy bardziej współczesne, to nie brakuje głosów, że wyróżniający Rosjan od końca XX stulecia mroczny, eschatologiczny mesjanizm znajduje ujście właśnie w gatunku dystopii. Doskonały przykład stanowi tu fantastyka rosyjska, w której ramach na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku jednym z popularniejszych tematów był dokonujący się lub już dokonany rozpad państwa. Jako jeden z pierwszych poruszył tę kwestię Aleksandr Kabakow w opowieści Невозвращенец, a kontynuowali Paweł Krusanow (Укус ангела), Dmitrij Bykow, Władimir Sorokin, Siergiej Dorienko, Olga Sławnikowa, Aleksandr Smolenski
i Eduard Krasnianski (Заложник) czy Siergiej Minajew (Media Sapiens. Повесть о третьем сроке). We współczesnej rosyjskiej literaturze masowej dystopie cieszą się wyjątkową popularnością. Nie stronią od nich zarówno twórcy mainstreamowi, jak i kojarzeni z literaturą wysokoartystyczną. Moda na „antyutopie bliskiej przyszłości” wydaje się wywołana kilkoma czynnikami. Po pierwsze, pisarzy coraz mniej interesuje przeszłość, nad którą przekładają futurologiczne prognozy. Po drugie, precyzyjne opisy katastrof wydają się ciekawsze od bliżej nieokreślonej apokalipsy. Ukazane w utworach rosyjskich pisarzy państwo funkcjonuje na zasadzie antyutopii (dystopiczne ostrzeżenie), a zdarzenia, choć osadzone w przeszłości, tak naprawdę dotyczą czasów obecnych. Jak wynika z praktyki społecznej, wiele z tego, co w antyutopiach wydawało się fantastyczne, okazało się rzeczywistością.
Dla uściślenia, pod pojęciem antyutopii/dystopii będziemy rozumieć utwór fabularny prezentujący satyryczny obraz porządku społecznego, społeczeństwo poddane kontroli władzy niszczącej indywidualność i wolność jednostki. Akcja tego rodzaju utworów toczy się w czasoprzestrzeni wyimaginowanej, zawierającej wyraźne odniesienia do współczesności autora, i często polemizujące z konkretnym dziełem utopijnym. Antyutopia/dystopia w tonie ironicznym lub satyrycznym, poddaje krytyce wyidealizowane obrazy społeczeństw uwikłanych w przymusowy egalitaryzm i ulegających dyktatowi cywilizacji. W XX wieku antyutopia ustąpiła miejsca dystopii, czyli utopii negatywnej, przedstawiającej katastroficzne wizje egzystencji człowieka. Autor dystopii rezygnuje z rozwiązań pozytywnych, analizując destrukcyjne skutki rozwoju systemów społecznych, postępu naukowego czy zagrożeń ekologicznych. Wobec kryzysu klasycznych utopii, antyutopia dwudziestowieczna podjęła dyskusję z utopiami politycznymi.
W ramach planowanego tomu proponujemy podjęcie następujących tematów:
Prosimy o nadsyłanie tekstów (max 40 000 znaków) poprzez platformę OJS do 30 listopada 2025 roku: https://journals.us.edu.pl/index.php/RSL/about/submissions. Redakcja przyjmuje teksty w języku polskim, rosyjskim i angielskim. Kontakt z redakcją: rsl@us.edu.pl
[1] Nie znaczy to, oczywiście, że przejawów tego gatunku nie znajdziemy w dziełach wcześniejszych. Nic nie stoi przecież na przeszkodzie, żeby uznać za antyutopię choćby Notatki z podziemia Fiodora Dostojewskeigo, będące, jak wiadomo, negatywną reakcją na utopię Nikołaja Czernyszewskiego zawartą w powieści Co robić? Negatywną utopią są też Biesy. Podobnie można potraktować Dzieje pewnego miasta Michaiła Sałtykowa-Szczedrina.
„Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze” nr 35 (2025)
Call for Papers
Literatura rosyjska wobec doświadczenia totalitaryzmu
Po roku 1917 twórcom literatury rosyjskiej — w wyniku przejęcia władzy przez bolszewików — przyszło funkcjonować w całkowicie zmienionej rzeczywistości. Początkowo były to przede wszystkim ogromny chaos i niepewność wywołane wojną domową i komunizmem wojennym. Następnie, w roku 1921, zarządzeniem Lenina wprowadzona została Nowa Polityka Ekonomiczna, która spowodowała względną stabilizację społeczno-gospodarczą. Niemal do końca lat 20. pisarze rosyjscy posiadali ograniczony zakres wolności, która wraz z końcem dekady i przejęciem pełni władzy przez Stalina w krótkim czasie została całkowicie ograniczona. O ile w latach dwudziestych Rosja/Związek Radziecki pozostawał — pomimo wysiłków władz — państwem raczej autorytarnym niż totalitarnym, to wraz z początkiem pierwszej pięciolatki (1929) mówić już trzeba wyłącznie o totalitaryzmie. Resztki wolności posiadane przez twórców literatury rosyjskiej zostały zlikwidowane wraz z powołaniem do życia Związku Pisarzy Radzieckich (1932) i narzuceniem im na pierwszym zjeździe Związku (1934) realizmu socjalistycznego jako jedynej w zasadzie metody twórczej (oczywiście w oficjalnym obiegu). Chociaż totalitarne okowy zostały nieco poluzowane po śmierci Stalina w roku 1953, to ani w czasach odwilży, a tym bardziej zastoju o powrocie do normalności nie mogło być mowy. Zapoczątkowała ją dopiero gorbaczowowska pieriestrojka, która umożliwiła podjęcie nowych, zakazanych dotąd tematów prezentowanych w poetykach nie mających wiele wspólnego z socrealizmem. Mogło się wówczas wydawać, że okres totalitaryzmu w Rosji skończył się definitywnie. Niestety, Rosję Putina ponownie trzeba uznać za klasyczne państwo totalitarne. Pisarze rosyjscy przebywający w Rosji raz jeszcze znaleźli się w sytuacji całkowitego ograniczenia swobody twórczej.
W ramach numeru tematycznego proponujemy podjęcie następujących tematów:
— twórcy literatury rosyjskiej wobec ograniczeń ze strony cenzury
— twórcy literatury rosyjskiej wobec ograniczeń realizmu socjalistycznego
— tabu w literaturze rosyjskiej
— zjawisko samizdatu
— socrealizm, konceptualizm, postmodernizm i inne zjawiska w podziemiu literackim
— literatura systemowa i pozasystemowa w okresie stalinowskim i po Stalinie
— krytyka władzy radzieckiej i realiów życia w ZSRR w utworach dopuszczonych do publikacji po roku 1953 (proza wiejska, proza liryczna, twórczość Jurija Trifonowa itp.)
— miejsce satyry w literaturze rosyjskiej
— temat łagrów, czystek, prześladowań w literaturze rosyjskiej
— sytuacja twórców pozasystemowych w czasach stalinowskich i po roku 1953
— totalitaryzm a emigracja wewnętrzna twórców literatury rosyjskiej
— miejsce dystopii i antyutopii w literaturze rosyjskiej
— literatura rosyjska wobec systemu totalitarnego w putinowskiej Rosji
Na teksty o objętości do 40 tys. znaków czekamy do końca 2024 roku. Językami publikacji są: język polski, angielski i rosyjski. Będziemy wdzięczni za przesyłanie tekstów poprzez platformę OJS (zakładka „Zgłoś tekst”): https://journals.us.edu.pl/index.php/RSL/about/submissions
„Rusycystyczne Studia Literaturoznawcze” nr 34 (2024)
Call for Papers
Literatura i kultura postsowieckiej emigracji rosyjskiej
W książce Literatura rosyjska na wygnaniu, będącej pierwszą znaczącą próbą przedstawienia rosyjskiej literatury emigracyjnej okresu 1920–1939, Gleb Struwe konstatował, że nie nadszedł jeszcze czas na podsumowania, gdyż jest ona wciąż zjawiskiem żywym i podlega procesom wielokierunkowego rozwoju. Prawie sto lat później myśl ta okazuje się wciąż aktualna. Po roku 1991 ogłoszono koniec literatury emigracyjnej jako odrębnej gałęzi literatury rosyjskiej. Trzydzieści lat później obserwujemy intensywny rozwój twórczości rosyjskiej diaspory w różnych częściach świata. Po rozpadzie Związku Sowieckiego przewidywane wcześniej powroty uchodźców nie okazały się tak częste, jak kolejne wyjazdy z Rosji. Po fali emigracji ekonomicznej lat 90. nastąpił exodus wywołany niezgodą na powrót totalitarnego reżimu. Obecnie zmienia się zarówno misja jak i poczucie tożsamości pisarzy nowej fali emigracji. Twórcy, którzy opuścili Rosję po 1991 roku, przyjęli różne postawy wobec kultury nowego kraju i rodzimej: stan przejściowy, transkulturowy; asymilacja w nowej kulturze i przyjęcie nowej tożsamości; silna więź z kulturą Rosji przy jednoczesnej niezgodzie na jej dogmaty ideologiczne.
Ostatnia fala rosyjskiej emigracji, będąc wciąż jeszcze in statu nascendi, pozostaje zjawiskiem mało zbadanym. Celem proponowanego przez nas spotkania będzie zatem refleksja naukowa nad dorobkiem twórców rosyjskich, którzy opuścili kraj po rozpadzie Związku Sowieckiego.
Zapraszamy do dyskusji nad następującymi tematami związanymi z postsowiecką falą emigracji rosyjskiej:
— tendencje rozwojowe literatury rosyjskiej poza granicami kraju po 1991 roku;
— różne aspekty twórczości nowych przedstawicieli diaspory rosyjskiej;
— refleksja nad tradycjami literatury rosyjskiej i kultury zachodniej w dziełach; emigrantów nowej fali;
— związki twórczości pisarzy fali postsowieckiej z literaturą fal poprzednich.
Na teksty o objętości do 40 tys. znaków czekamy do końca 2023 roku. Językami publikacji są: język polski, angielski i rosyjski. Będziemy wdzięczni za przesyłanie tekstów poprzez platformę OJS (zakładka „Zgłoś tekst”): https://journals.us.edu.pl/index.php/RSL/about/submissions
Tom 34 (2024)
Opublikowane: 2024-10-30