„Umarli stanęli w moich oczach”. Wizualna widmowość w poezji Tadeusza Różewicza
Abstrakt
Autor artykułu podejmuje próbę analizy występującego w wielu wierszach Tadeusza Różewicza fenomenu, który polega na szczególnej relacji między widzeniem, obrazowością i wizualnością a pojawianiem się (czy powracaniem) umarłych. Zjawisko to jest interpretowane głównie w odniesieniu do widmontologii Jacques’a Derridy oraz Teorii widzenia Władysława Strzemińskiego i jego pojęcia powidoku. Punktem wyjścia analizy jest rekonstrukcja ambiwalentnego stanowiska Różewicza dotyczącego relacji obraz – poezja (jednoczesne podkreślanie przez poetę prymatu wizualności w jego wyobraźni oraz pragnienie odrzucenia estetycznego obrazu-metafory). Poprzez odczytania konkretnych utworów Różewicza (głównie Wiersza pisanego o świcie, Spojrzała w słońce, Światła cienia) autor artykułu dowodzi, że w analizowanej twórczości dochodzi do kontaminacji postrzegania i pamiętania, w którym teraźniejszość naznaczona jest widmowym, nieusuwalnym śladem przeszłości, a pamięć zapośredniczona przez wizualność. Wskazuje również na skomplikowaną relację między życiem i śmiercią (światłem i ciemnością), a także etyczne zorientowanie omawianego zjawiska, odnosząc je do Derridiańskiej widmowej etyczności.
Słowa kluczowe
powidok; widmo; Tadeusz Różewicz; Jacques Derrida; Władysław Strzemiński; widmontologia
Bibliografia
Agamben Giorgio, 2008: Co zostaje z Auschwitz. Archiwum i świadek (Homo sacer III). Przeł. Sławomir Królak. Wydawnictwo Sic!, Warszawa.
Alphen Ernst van, 2009: W pułapce wizerunków. Przeł. Roma Sendyka. „Teksty Drugie”, nr 5, s. 124–143.
Bartos Ewa, 2012: Anatomia oka, czyli o Różewiczowskim postrzeganiu. W: Różewicz: dodawanie. Red. Ewa Bartos, Marta Cuber. Oficyna Wydawnicza Wacław Walasek, Katowice, s. 13–26.
Cieślak Robert, 2013: Widzenie Różewicza. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Dąbrowski Tadeusz, 2004: Fragmentaryczne widzenie. Transpozycja teorii widzenia Władysława Strzemińskiego na grunt literacki. „Twórczość”, nr 10, s. 78–85.
Derrida Jacques, 2016: Widma Marksa. Stan długu, praca żałoby i nowa Międzynarodówka. Przeł. Tomasz Załuski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Derrida Jacques, 2018: Nie, apokalipso, nie teraz! W: Idem: O apokalipsie. Przeł. Iwona Boruszkowska, Krzysztof Wojtasik. Posłowie Iwona Boruszkowska, Michał Koza. Red. Jolanta Szafrańska. Wydawnictwo Eperons-Ostrogi, Kraków, s. 13–188.
Derrida Jacques, 2021: W końcu nauczyć się żyć. Przeł. i posłowie Piotr Sadzik. Wydawnictwo Eperons-Ostrogi, Kraków.
Derrida Jacques, Roudinesco Elisabeth, 2016: Z czego jutro… Dialog. Przeł. Waleria Szydłowska. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Franczak Jerzy, 2021: Latentna katastrofa epoki atomu. „Zagadnienia Rodzajów Literackich”, nr 1, s. 39–55.
Kłosiński Krzysztof, 1999: Imię Róży. „Pamiętnik Literacki”, z. 1, s. 5–20.
Kłosowski Mateusz, 2018: Powidoki wiersza. Eksperyment lektury poezji Bolesława Leśmiana. „Przestrzenie Teorii”, nr 29, s. 179–213.
Kordys Jan, 2012: Spojrzenie Meduzy. „Teksty Drugie”, nr 1–2, s. 13–38.
Kowalik Bartosz: Obrazy, widma i powidoki umarłych w twórczości Tadeusza Różewicza. „Teksty Drugie” 2021, nr 3, s. 272–289. https://doi.org/10.18318/td.2021.3.18.
Kunz Tomasz, 2005: Strategie negatywne w poezji Tadeusza Różewicza. Od poetyki tekstu do poetyki lektury. Universitas, Kraków.
Kwiatkowska Agnieszka, 2016: Powidok intertekstualny. „Forum Poetyki”, zima. Pobrano z: http://fp.amu.edu.pl/wp-content/uploads/2016/02/AKwiatkowska_PowidokIntertekstualny_ForumPoetyki_zima2016.pdf [5.12.2023].
Laplanche Jean, Pontalis Jean-Bertrand, 1996: Słownik psychoanalizy. Przeł. Ewa Modzelewska, Ewa Wojciechowska. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
Levi Primo, 2007: Pogrążeni i ocaleni. Przeł. Stanisław Kasprzysiak. Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Mitchell William J. Thomas, 2022: Słowo i obraz. Przeł. Sara Herczyńska. „Teksty Drugie”, nr 1, s. 138–151.
Momro Jakub, 2014: Widmontologie nowoczesności. Genezy. Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
Mościcki Paweł, 2012: Zdążyć poniewczasie. Władysława Strzemińskiego potyczki z historią. W: Powidoki życia. Władysław Strzemiński i prawa dla sztuki. Red. Jarosław Lubiak, Paulina Kurc-Maj. Muzeum Sztuki, Łódź, s. 301–322.
Mrugalski Michał, 2007: Teoria barw Tadeusza Różewicza. Universitas, Kraków.
Nader Luiza, 2018: Afekt Strzemińskiego. „Teoria widzenia”, rysunki wojenne, Pamięci przyjaciół Żydów. Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
Nycz Ryszard, 2017: Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki. Instytut Badań Literackich PAN, Warszawa.
Pietrych Krystyna, 2014: O czym mówi Różewicz, gdy mówi o bieli. W: Próba rekonstrukcji. Szkice o twórczości Tadeusza Różewicza. Red. Tomasz Kunz, Joanna Orska. Wydawnictwo EMG, Kraków, s. 331–355.
Przyboś Julian, 1963: Sens poetycki. Wydawnictwo Literackie, Kraków.
Przyboś Julian, 1989: Sytuacje liryczne. Wybór poezji. Wstęp Edward Balcerzan. Wybór Edward Balcerzan, Anna Legeżyńska. Komentarze oprac. Anna Legeżyńska. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław.
Różewicz Tadeusz, 2003: Utwory zebrane. Proza 1. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Różewicz Tadeusz, 2004: Utwory zebrane. Proza 3. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Różewicz Tadeusz, 2005: Utwory zebrane. Poezja 1. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Różewicz Tadeusz, 2006a: Utwory zebrane. Poezja 2. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Różewicz Tadeusz, 2006b: Utwory zebrane. Poezja 3. Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Różewicz Tadeusz, 2010: Margines, ale… Wydawnictwo Dolnośląskie, Wrocław.
Skrendo Andrzej, 2005: Przyboś i Różewicz. Paralela. W: Idem: Poezja modernizmu. Interpretacje. Universitas, Kraków, s. 140–174.
Stankowska Agata, Magdalena Śniedziewska, Marcin Telicki, red., 2015: Tadeusz Różewicz i obrazy. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań.
Stolarczyk Jan, oprac., 2011: Wbrew sobie. Rozmowy z Tadeuszem Różewiczem. Biuro Literackie, Wrocław.
Strzemiński Władysław, 2016: Teoria widzenia. Muzeum Sztuki, Łódź.
Szaj Patryk, 2019: Wierność trudności. Hermeneutyka radykalna Johna D. Caputo a poezja Aleksandra Wata, Tadeusza Różewicza i Stanisława Barańczaka. Universitas, Kraków.
Szymański Wiesław Paweł, 1978: Julian Przyboś. Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa.
Wysłouch Seweryna, 2006: „Ut pictura poesis” – stara formuła i nowe problemy. W: Ut pictura poesis. Red. Marek Skwara, Seweryna Wysłouch. Słowo/obraz terytoria, Gdańsk, s. 5–18.
Zawadzki Andrzej, 2014: Obraz i ślad. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
Uniwersytet Jagielloński Polska
https://orcid.org/0000-0003-1194-3277
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.
Właściciele praw autorskich do nadesłanych tekstów udzielają Czytelnikowi prawa do korzystania z dokumentów pdf zgodnie z postanowieniami licencji Creative Commons 4.0 International License: Attribution-Share-Alike (CC BY-SA 4.0). Użytkownik może kopiować i redystrybuować materiał w dowolnym medium lub formacie oraz remiksować, przekształcać i wykorzystywać materiał w dowolnym celu.
1. Licencja
Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego zapewnia natychmiastowy otwarty dostęp do treści swoich czasopism na licencji Creative Commons BY-SA 4.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/). Autorzy publikujący w tym czasopiśmie zachowują wszelkie prawa autorskie i zgadzają się na warunki wyżej wymienionej licencji CC BY-SA 4.0.
2. Oświadczenie Autora
Autor deklaruje, że artykuł jest oryginalny, napisany przez niego (i współautorów), nie był wcześniej publikowany, nie zawiera stwierdzeń niezgodnych z prawem, nie narusza praw innych osób, jest przedmiotem praw autorskich, które przysługują wyłącznie autorowi i jest wolny od wszelkich praw osób trzecich, a także, że autor uzyskał wszelkie niezbędne pisemne zgody na cytowanie z innych źródeł.
Jeśli artykuł zawiera materiał ilustracyjny (rysunki, zdjęcia, wykresy, mapy itp.), Autor oświadcza, że wskazane dzieła są jego dziełami autorskimi, nie naruszają niczyich praw (w tym osobistych, m.in. prawa do dysponowania wizerunkiem) i posiada do nich pełnię praw majątkowych. Powyższe dzieła udostępnia jako część artykułu na licencji „Creative Commons Uznanie autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe”.
UWAGA! Bez określenia sytuacji prawnej materiału ilustracyjnego oraz załączenia stosownych zgód właścicieli majątkowych praw autorskich publikacja nie zostanie przyjęta do opracowania redakcyjnego. Autor/autorka oświadcza równocześnie, że bierze na siebie wszelką odpowiedzialność w przypadku podania nieprawidłowych danych (także w zakresie pokrycia kosztów poniesionych przez Wydawnictwo UŚ oraz roszczeń finansowych stron trzecich).
3. Prawa użytkownika
Zgodnie z licencją CC BY-SA 4.0 użytkownicy mogą udostępniać (kopiować, rozpowszechniać i przekazywać) oraz adaptować (remiksować, przekształcać i tworzyć na podstawie materiału) artykuł w dowolnym celu, pod warunkiem, że oznaczą go w sposób określony przez autora lub licencjodawcę.
4. Współautorstwo
Jeśli artykuł został przygotowany wspólnie z innymi autorami, osoba zgłaszająca niniejszy formularz zapewnia, że została upoważniona przez wszystkich współautorów do podpisania niniejszej umowy w ich imieniu i zobowiązuje się poinformować swoich współautorów o warunkach tej umowy.
Oświadczam, że w przypadku nieuzgodnionego z redakcją i/lub wydawcą czasopisma wycofania przeze mnie tekstu z procesu wydawniczego lub skierowania go równolegle do innego wydawcy zgadzam się pokryć wszelkie koszty poniesione przez Uniwersytet Śląski w związku z procedowaniem mojego zgłoszenia (w tym m.in. koszty recenzji wydawniczych).
